Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Van Esch over het bericht ''We verzieken ons leefmilieu en daarmee onszelf', artsen starten landelijke campagne'

Antwoord van Minister De Jonge (Volksgezondheid, Welzijn en Sport), mede namens de
Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat (ontvangen 5 oktober 2020). Zie
ook Aanhangsel Handelingen, vergaderjaar 2019–2020, nr. 3696.

Vraag 1

Heeft u kennisgenomen van het bericht dat artsen een landelijke campagne zullen starten
om aandacht te vragen voor de gevolgen van luchtvervuiling voor onze gezondheid, bijvoorbeeld
in gebieden met intensieve veehouderij, zoals Oost-Brabant?1

Antwoord 1

Ja.

Vraag 2

Heeft u gelezen dat de oncologisch chirurg, oprichter van het Artsenforum Gezondheid,
Natuur en Milieu (AGNM) en initiatiefnemer van de campagne, concludeert dat het houden
van minder dieren de enige manier is waarop het leefmilieu in gebieden met intensieve
veehouderij geleidelijk weer kan herstellen?

Antwoord 2

Ja.

Vraag 3

Deelt u zijn boodschap dat het belangrijk is om anders te gaan eten en te stoppen
met de intensieve veehouderij, omdat we op dit moment ons leefmilieu en daarmee onszelf
verzieken? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 3

De Nederlandse landbouw is wereldwijd toonaangevend. Het is de ambitie van het kabinet
deze positie te behouden. Tegelijkertijd staat Nederland voor een aantal grote maatschappelijke
uitdagingen, waaronder bodem-, water- en luchtkwaliteit. Om deze uitdagingen het hoofd
te bieden heeft het kabinet onder andere een visie voor de omslag naar kringlooplandbouw
ontwikkeld. Dit betekent niet dat er een einde aan de veehouderij moet komen, maar
wel dat de impact van de veehouderij op de leefomgeving verminderd moet worden.

Ik vind het belangrijk om bij de Nederlandse burgers aandacht te vestigen op de gevolgen
van het eetpatroon op de voedselproductie en het milieu. Door het Ministerie van LNV
wordt samen met private en publieke partijen gewerkt aan verantwoorde productie en
consumptie van voedsel, waarbij het terugdringen van negatieve effecten op het klimaat
en op onze gezondheid het uitgangspunt is.2, 3 Mensen nemen zelf de beslissing wat zij eten. Om te stimuleren dat ze duurzame keuzes
maken biedt het Voedingscentrum wetenschappelijke en onafhankelijke informatie over
een meer duurzaam menu. Een voedingspatroon volgens de Schijf van Vijf is hierbij
het uitgangspunt, zowel voor gezondheid als duurzaamheid.

Vraag 4

Deelt u zijn conclusie dat verder onderzoek naar het verband tussen luchtvervuiling
en corona onnodig is en alleen maar verdere vertraging oplevert? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 4

Het is bekend dat luchtverontreiniging in het algemeen kan leiden tot een verhoogd
risico op ziekte en sterfte en dat er verbanden zijn tussen fijnstof en luchtwegklachten:
zowel in steden als in landbouwgebieden. Met het Schone Lucht Akkoord (SLA) zet het
kabinet zich samen met decentrale overheden in om voor alle inwoners van Nederland
de luchtkwaliteit te verbeteren zodat de gezondheidsschade door luchtverontreiniging
minder wordt. Luchtverontreiniging kan naast longziekten ook leiden tot het ontstaan
van hart- en vaatziekten. Mensen met longziekten en hart- en vaatziekten behoren tot
de risicogroepen voor COVID-19. Luchtverontreiniging is dus wel een plausibele risicofactor
voor COVID-19, maar in hoeverre er een verband is tussen de kwetsbaarheid voor SARS-CoV-2
en luchtkwaliteit is momenteel niet bekend op basis van beschikbaar onderzoek.

Er zijn meerdere factoren die de kwetsbaarheid voor COVID-19 kunnen beïnvloeden. Daarom
is er meer grondig onderzoek nodig om een verband aan te tonen.

Vraag 5

Bent u bekend met het onderzoeksrapport «Air Pollution Exposure and COVID-19» van
de Universiteit van Birmingham?4

Antwoord 5

Ja.

Vraag 6 en 7

Heeft u gezien dat de onderzoekers een duidelijke correlatie hebben aangetoond tussen
door fijnstof verslechterde luchtkwaliteit en het hoge aantal infecties, ziekenhuisopnames
en sterfgevallen door COVID-19, ofwel: hoe vervuilder de lucht, hoe meer besmettingen,
ziekenhuisopnames en sterfgevallen door het coronavirus?

Deelt u de constatering van de wetenschappers dat dit onderzoek «overtuigend bewijs»
levert dat luchtvervuiling een sterk bepalende factor is voor een grotere impact van
het coronavirus, ook na correctie voor een flink aantal andere mogelijke verklaringen
voor een verschil in infecties, sterftekans en ziekenhuisopnames, zoals gemiddelde
bevolkingsdichtheid, leeftijd, gezinsgrootte, beroep en obesitas? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 6 en 7

Luchtkwaliteit wordt in meerdere onderzoeken, waaronder dit onderzoek waar u aan refereert,
in verband gebracht met COVID-19 infecties. De stuwende kracht achter de snelle verspreiding
van SARS-CoV-2 is de mens-op-mens overdracht. Het kan zijn dat luchtverontreiniging
hieraan bijdraagt, maar in hoeverre er een verband is tussen de kwetsbaarheid voor
SARS-CoV-2 en luchtkwaliteit is momenteel niet bekend op basis van beschikbaar onderzoek.

Deze studie kan gezien worden als nieuw stapje in het totaal aan studies die een uitspraak
doen over het mogelijke verband. Deze studie heeft een hogere resolutie dan de eerdere
Harvard studie5 en zegt daarmee in hoger detailniveau iets over het verband tussen luchtkwaliteit
en COVID-19. Causaliteit is hiermee echter nog niet aangetoond. De onderzoekers van
de Universiteit Birmingham hebben behoorlijk uitgebreid onderzoek gedaan, maar zij
gaan aan een aantal belangrijke factoren voorbij. Ze gebruiken gemiddelde waarden
voor luchtkwaliteit per gemeente terwijl er lokaal veel verschillen kunnen zijn. De
locatie waar een epidemie begint en de eerste (nog onopgemerkte) gevallen optreden
is erg belangrijk; de relatie met luchtkwaliteit kan toevallig zijn.

Vraag 8 en 9

Heeft u gezien dat bij dit onderzoek ook corona-uitbraken in een groot aantal Nederlandse
gemeenten zijn bestudeerd?

Heeft u gezien dat uit deze Nederlandse gegevens bleek dat de impact in Nederland
juist groot was in gebieden met veel intensieve veehouderij, zelfs na correctie voor
carnaval als mogelijke verklaring, waardoor de veronderstelling dat de impact van
luchtvervuiling automatisch het grootst is in grote steden, is weerlegd?6

Antwoord 8 en 9

Ja, het is ons bekend dat de onderzoekers gebruik hebben gemaakt van open data met
betrekking tot ziekte, sterfte en luchtkwaliteit en ook de Nederlandse situatie in
hun onderzoek hebben meegenomen.

In hoeverre er een verband is tussen luchtkwaliteit en de ernst van het verloop van
een COVID-19 infectie is momenteel niet bekend op basis van dit onderzoek, zoals in
bovenstaand antwoord al is aangegeven. In het betreffende onderzoek zijn voor veel
zaken correcties uitgevoerd. Carnaval is als factor meegenomen in de analyses, maar
er speelt meer. Het verloop van de pandemie was zeer dynamisch in tijd en plaats.
De studie heeft echter alle cijfers van februari tot juni bij elkaar opgeteld. Meer
gedetailleerde gegevens over de plaatselijke, tijdsgebonden luchtkwaliteit en gegevens
over de kans op verspreiding zoals de besmettelijkheid, gedrag en contacten van geïnfecteerde
personen (bijvoorbeeld carnavalsvierders of zorgmedewerkers) zijn bepalend. De implementatie
van maatregelen die de overheid na de eerste uitbraken in Brabant heeft genomen om
verdere verspreiding te voorkomen is ook niet meegenomen.

Vraag 10

Erkent u dat hiermee een duidelijke rol is aangetoond voor luchtvervuiling door ammoniak
en dus de intensieve veehouderij in de ernst van de gevolgen van het coronavirus?

Antwoord 10

Het is niet met zekerheid te zeggen dat luchtvervuiling in het algemeen, en die veroorzaakt
door de intensieve veehouderij in het bijzonder, hier een rol speelt. Zie ook de antwoorden
op vragen 5, 6 en 7. De studie uit Birmingham heeft zich gefocust op zeer kleine fijnstofdeeltjes
(PM 2,5) die vooral door verkeer en industrie worden uitgestoten, maar ook voor een
deel door de ammoniakemissie van veehouderijen. Ammoniak wordt vooral uitgestoten
door de melkveehouderij en niet door de intensieve veehouderij, die met name de veel
grotere fijnstofdeeltjes (PM 10) uitstoot.

We begrijpen dat er in de huidige coronacrisis vragen zijn over de rol van luchtkwaliteit
in het algemeen, en de veehouderij in het bijzonder. Zoals aangegeven in antwoord
op vraag 4 is het RIVM gevraagd een verkenning uit te voeren naar de onderzoeksmogelijkheden
aangaande de relatie luchtkwaliteit, veehouderij en COVID-19. Dit betreft een complex
vraagstuk. We zijn met het RIVM in gesprek over de onderzoeksmogelijkheden. Nadat
deze in kaart zijn gebracht zullen mijn collega’s van LNV en IenW en ikzelf besluiten
of en zo ja, welke onderzoeken we willen uitzetten bij het RIVM. Daarbij worden de
regionale partijen zoals de provincie Noord-Brabant en de GGD betrokken. Uw Kamer
wordt hierover geïnformeerd in het najaar.

Vraag 11

Erkent u dat dit onderzoek nogmaals aantoont dat de volksgezondheid lijdt onder luchtvervuiling
en specifiek dat luchtvervuiling met fijnstof leidt tot meer en ernstigere COVID-19-infecties?
Zo nee, waarom niet?

Antwoord 11

Het is bekend dat luchtverontreiniging in het algemeen kan leiden tot een verhoogd
risico op ziekte en sterfte. Daarom heeft het verbeteren van de luchtkwaliteit ten
behoeve van de gezondheid onze volle aandacht. Met het Schone Lucht Akkoord (SLA)
zet het kabinet samen met decentrale overheden in om voor alle inwoners van Nederland
de luchtkwaliteit te verbeteren zodat de gezondheidsschade door luchtverontreiniging
minder wordt. Binnen het SLA wordt ingezet op de belangrijkste bronnen van luchtverontreiniging
voor de impact op gezondheid zoals verkeer, landbouw, hout stook en industrie. Zie
verder de antwoorden op vraag 5, 6 en 7.

Vraag 12 en 13

Wat is de huidige stand van zaken rond het aangekondigde onderzoek naar de relatie
veehouderij, luchtverontreiniging en COVID-19 binnen het Multi-Country Multi-City
(MCC) Collaborative Research Network, waarin het Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieu (RIVM) deelneemt?7

Zal het (voorgenomen) onderzoek aansluiten bij inmiddels gepubliceerde onderzoeken
naar de relatie tussen luchtvervuiling en COVID-19, waaronder het recente Britse onderzoek?
Zo nee, waarom niet?

Antwoord 12 en 13

Binnen het «Multi-Country Multi-City (MCC) Collaborative Research Network»8
is verkend of het mogelijk is onderzoek op te pakken naar de relatie luchtverontreiniging
en COVID-19. De Staatssecretaris van IenW heeft eerder toegezegd u hierover te informeren.9 Er zijn binnen MCC twee kansrijke onderwerpen gesignaleerd die momenteel verder uitgewerkt
worden:

• Influence of weather/climate on the start, severity and progression of the COVID-19
outbreak

• Air pollution and severity of the COVID-19 outbreak

Zoals bovengenoemd, hebben de Ministeries van LNV, I&W en VWS het RIVM in samenwerking
met experts van andere onderzoeksinstituten om nadere uitwerking van de mogelijkheden
van onderzoek naar de relatie luchtkwaliteit en (ernst van) COVID-19 gevraagd. We
hebben daarbij aangegeven dat het belangrijk is dat eventueel uit te voeren onderzoek
binnen afzienbare termijn leidt tot beleidsopties (handelingsperspectief) en nieuwe
kennis.

Uiteraard zal het RIVM bij de verkenning van onderzoeksmogelijkheden rekening houden
met reeds gepubliceerd onderzoek over dit onderwerp. Het RIVM houdt nauwgezet de internationale
literatuur op het gebied van COVID-19 in de gaten. Ieder nieuw op te zetten onderzoek
bouwt voort op relevante eerder uitgevoerde onderzoeken. Dat geldt dus ook voor eventueel
nieuw onderzoek naar de relatie COVID-19, luchtkwaliteit en veehouderij.

Vraag 14 en 15

Wat doet u nu al concreet met de reeds beschikbare kennis over het verband tussen
luchtkwaliteit en COVID-19-infecties om de bevolking te beschermen tegen de schadelijke
effecten van luchtvervuiling?

Welke maatregelen gaat u nemen om de uitstoot van fijnstof en ammoniak versneld te
reduceren om inwoners van gebieden met intensieve veehouderij te beschermen tegen
de impact van een eventuele tweede golf van het coronavirus?

Antwoord 14 en 15

Zoals bij de bovenstaande antwoorden aangegeven is bekend dat luchtverontreiniging
in het algemeen kan leiden tot een verhoogd risico op ziekte en sterfte. De inzet
op verbeteren van de luchtkwaliteit gebeurt nu al in het Schone Lucht Akkoord. De
maatregelen in het kader van de stikstofaanpak, de verduurzaming van de veehouderij,
de kringlooplandbouw en het Klimaatakkoord zullen eveneens bijdragen aan de verbetering
van de luchtkwaliteit. Ik wil benadrukken dat overdracht van mens-op-mens de stuwende
kracht is achter de snelle verspreiding van het virus en de huidige uitbraak. Het
is daarom in de eerste plaats zaak dat overal, ook in gebieden met hogere luchtverontreiniging,
mensen zich goed aan de vigerende COVID-19 maatregelen houden en mogelijke risico’s
mijden.