Verslag van een schriftelijk overleg : Verslag van een schriftelijk overleg over Voortgang uitvoering Internationale Cyberstrategie 2023-2028 (Kamerstuk 26643-1252)

30 821
Nationale Veiligheid

Nr. 1346
VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG

Vastgesteld 30 mei 2025

De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken heeft een aantal vragen en opmerkingen
voorgelegd aan de Minister van Buitenlandse Zaken over de brief van 6 december 2024
over voortgang uitvoering Internationale Cyberstrategie 2023–2028 (Kamerstuk 26 643, nr. 1252)

De vragen en opmerkingen zijn op 26 maart 2025 aan de Minister van Buitenlandse Zaken
voorgelegd. Bij brief van 30 mei 2025 zijn de vragen beantwoord.

De voorzitter van de commissie, Klaver

Adjunct-griffier van de commissie, Westerhoff

Inhoudsopgave

I

Vragen en opmerkingen vanuit de fracties en reactie van de bewindspersoon

2

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de PVV-fractie

2

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de GroenLinks-PvdA-fractie

6

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de VVD-fractie

25

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de NSC-fractie

30

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de D66-fractie

32

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de BBB-fractie

36

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de SGP-fractie

37

 

Vragen en opmerkingen van de leden van de ChristenUnie-fractie

39

II

Volledige agenda

40

I Vragen en opmerkingen vanuit de fracties en reactie van de bewindspersoon

Vragen en opmerkingen van de leden van de PVV-fractie

De leden van de PVV-fractie hebben kennisgenomen van de kabinetsbrief over de uitvoering
van de Internationale Cyberstrategie (ICS). Deze leden hebben enkele vragen en opmerkingen
over deze brief.

De inzet van dit kabinet om een open, vrij en veilig digitaal domein te bevorderen
kunnen deze leden zeer waarderen. Dat er het afgelopen jaar voortgang is geboekt op
de drie strategische doelstellingen, is positief. Wel maken de leden van de PVV-fractie
zich zorgen over de komende paar jaar. De laatste maanden zijn er veel panelen gaan
schuiven in de internationale politiek. De Verenigde Staten (VS) vraagt meer Europese
inzet op het gebied van veiligheid. En op het gebied van defensie gaat er enorm veel
geïnvesteerd worden. Ondertussen neemt de dreiging van agressieve cyberactoren toe.
Wat hebben deze recente ontwikkelingen voor invloed op het Nederlandse Cyberbeleid?
Verandert de Nederlandse diplomatieke inzet? Zo ja, op welke punten?

1. Antwoord van het kabinet

De veranderende geopolitieke verhoudingen dwingen Nederland en Europa om keuzes, inzet
en partnerschappen op het gebied van veiligheid opnieuw te bekijken. Dat geldt in
het digitale domein evenzeer als in het fysieke domein. De toenemende digitale dreiging
die uitgaat van grote statelijke actoren zoals Rusland en China wordt in de Internationale
Cyberstrategie uitgebreid besproken. De Trump-regering herpositioneert de VS op vele
terreinen, waaronder ook in het cyberdomein. Tegelijkertijd is de samenwerking met
de VS op het tegengaan van cyberdreigingen hecht en intensief. Het kabinet zet zich
ervoor in bestaande samenwerking zoveel mogelijk te consolideren, en te blijven bezien
waar uitbreiding mogelijk en opportuun is.

Het kabinet ziet een doorzettende trend dat steeds meer landen offensieve cyberprogramma’s
ontwikkelen die gericht zijn tegen Nederland en onze bondgenoten, en dat de dreiging
die uitgaat van die programma’s omvangrijker wordt.1 Tegen die achtergrond blijven de doelstellingen uit de Internationale Cyberstrategie
(tegengaan van cyberdreigingen van staten en criminelen, versterken van democratische en mensenrechtelijke principes online en behouden van een wereldwijd open, vrij en veilig internet) onverminderd relevant. De context
waarbinnen die doelstellingen moeten worden gerealiseerd is echter nog complexer en
uitdagender geworden.

De noodzaak voor de EU om meer te investeren in de eigen veiligheid geldt daarom nadrukkelijk
ook voor het digitale domein. Daarop worden al belangrijke stappen gezet. Op het gebied
van versterking van de Europese weerbaarheid werden recentelijk onder andere plannen
inzake een EU Preparedness Union Strategy en een Witboek over Europese defensie en ReArm Europe/Readiness 2030 gepresenteerd.

Op extern vlak is het zaak dat de EU ook meer slagkracht ontwikkelt om landen die
offensieve cybercampagnes uitvoeren tegen de EU te ontmoedigen. Dat vereist nauwe
afstemming tussen de lidstaten bij de inzet van militaire cybermiddelen en inlichtingen-
en verstoringsoperaties. Ook moet de EU als diplomatieke actor zich duidelijker profileren
in dit domein via instrumenten als publieke attributies, sancties en het verlenen
van (technische) steun aan onze partners binnen en buiten de EU. Nederland speelt
in dit proces een voortrekkersrol. De betrekkingen met de VS in dit domein zijn altijd
hecht en intensief geweest. Het is in het belang van onze eigen veiligheid die samenwerking
zo goed mogelijk te continueren en waar mogelijk en opportuun verder uit te breiden.

Een steviger Europees fundament voor het digitale domein maakt ook dat de democratische
en mensenrechtelijke principes online worden geborgd. Met eigen, Europese digitale
diensten is Nederland minder afhankelijk van Big Tech. Dit beleid raakt aan de beleidsinzet op Digitale Open Strategische Autonomie.

In de brief staat dat Nederland samen met gelijkgezinde landen toewerkt naar een mechanisme
van de Verenigde Naties (VN) voor een normatief kader voor verantwoordelijk statelijk
gedrag in het cyberdomein. Dat klinkt allemaal redelijk, maar wat is zo’n kader waard
in relatie tot landen (zoals China en Rusland) die zich in het cyberdomein zeer onbehoorlijk
en agressief opstellen?

2. Antwoord van het kabinet

Het normatief kader voor verantwoordelijk statelijk gedrag is in 2015 opgesteld en
in 2021 door alle VN-lidstaten bekrachtigd in de AVVN. Belangrijk onderdeel van het
kader is de afspraak dat internationaal recht ook van toepassing is op de digitale
wereld (cyberspace).2 Daarnaast omvat het kader een reeks vrijwillige normen, zoals de bescherming van
kritieke infrastructuur, het respecteren van mensenrechten en de oproep digitale kwetsbaarheden
te rapporten. Omdat het normatief kader door alle VN-lidstaten bekrachtigd is, biedt
het een fundament om waar nodig diplomatieke stappen, zoals sancties, te kunnen zetten
in geval staten deze normen overtreden. Hoewel het normatief kader geen garantie biedt
voor een veilig cyberdomein, geeft het wel de marges voor handelen aan waarover consensus
geldt. Bovendien bieden de multilaterale afspraken handvatten om de gesprekken met
landen aan te gaan en te intensiveren.

De leden van de PVV-fractie vinden het voorts opvallend dat Zuid-Afrika wordt genoemd
als één van de partnerlanden waar Nederland cyberconsultaties mee heeft gevoerd. De
president van Zuid-Afrika sprak enkele maanden geleden nog lovend over Poetin en Rusland.
Ook hield Zuid-Afrika in 2023 nog een gezamenlijke militaire oefening met Rusland
en China. Wat maakt zo’n land dan een belangrijk (en betrouwbaar!) partnerland op
cybergebied?

3. Antwoord van het kabinet

Zuid-Afrika is een belangrijke geopolitieke speler en een strategische partner voor
Nederland op het Afrikaanse continent. Dit jaar in het bijzonder als voorzitter van
de G20. Aangezien cyberveiligheid een grensoverschrijdend thema is, blijft het voor
Nederland van belang om de dialoog te voeren met landen als Zuid-Afrika, ook als die
niet op alle fronten dezelfde internationale positie innemen. Er zijn veel waarden
die Nederland en Zuid-Afrika delen; zo staat Zuid-Afrika bovenaan in de mondiale index
van internetvrijheid voor het Afrikaanse continent. Nederland en Zuid-Afrika zijn
gelijkgezind als het gaat om de bescherming van mensenrechten online, digitale inclusie
en het betrekken van maatschappelijke organisaties, academici en de private sector
bij de ontwikkeling van digitaal beleid.

De leden van de PVV-fractie horen daarom graag welke risico’s er voor Nederland opdoemen
door de ontwikkelingen op het gebied van AI. Deze leden willen specifiek weten of
de dreiging die uitgaat van statelijke actoren en criminelen, door de inzet van AI
is toegenomen? Zo ja, hoe wordt deze dreiging gepareerd?

4. Antwoord van het kabinet

Op 9 december 2024 heeft de Minister van Justitie en Veiligheid uw Kamer een analyse
gestuurd van het effect van AI op de nationale veiligheid («Versterkte dreigingen
in een wereld vol kunstmatige intelligentie»).3 Deze stelt dat AI naast kansen ook zeer waarschijnlijk bestaande dreigingen ten aanzien
van o.a. economische, territoriale en fysieke veiligheid versterkt en invloed heeft
op sociale en politieke instabiliteit. Statelijke actoren gebruiken AI voor het genereren
en verspreiden van desinformatie om hiermee andere landen te ondermijnen. De ontwikkeling
van AI vergroot ook de cybercapaciteit van diverse actoren, zowel in het militaire
domein als daarbuiten. Hoewel de volledige impact van AI op cyberoperaties nog niet
kan worden vastgesteld, kan AI momenteel al wel een faciliterende rol spelen bij cyberaanvallen.
Zo kan AI worden gebruikt om snel mogelijke doelwitten te selecteren en om phishing-mails te genereren.

Een belangrijk risico is bovendien dat AI militaire proliferatie en escalatie in de
hand kan werken. Hierbij valt te denken aan een steeds verdergaande versnelling van
militaire besluitvorming en uitdagingen op het gebied van defensieve systemen. De
werking van defensieve systemen is niet meer vanzelfsprekend vanwege de snelheid waarin
nieuwe AI-toepassingen zich ontwikkelen. Tot slot bestaat er het risico dat systemen
inadequaat worden ontwikkeld en zo in strijd zijn met het internationaal recht. Alle
deze ontwikkelingen brengen ook nieuwe cybersecurity risico’s met zich mee.

Nederland zet zich via bestaande en nieuwe internationale samenwerkingsverbanden actief
in om veiligheidsdreigingen gerelateerd aan AI tegen te gaan. Zo nam Nederland op
10 en 11 februari 2025 op verschillende niveaus deel aan de AI Action Summit in Parijs. De Ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie leverden een prominente
bijdrage aan een verklaring over het gebruik van AI in het militaire domein.4 Daarnaast ondertekenden het NCSC en de AIVD gezamenlijk met internationale partners
een risicoanalyse5 over AI en cyberdreigingen wat bijdraagt aan het opbouwen van een gezamenlijk dreigingsbeeld.
Ook zijn BZ en Defensie nauw betrokken bij de derde Responsible AI in the Military Domain (REAIM)-top die in september dit jaar wordt georganiseerd door Spanje.

De ontwikkelingen rondom kunstmatige intelligentie (AI) zijn het afgelopen jaar in
een stroomversnelling geraakt. Net als met andere technologische ontwikkelingen uit
het verleden, brengen nieuwe technologieën risico’s met zich.

Is het kabinet met deze leden van mening dat meer internet governance kan leiden tot
een beperktere vrijheid van meningsuiting? Zo ja, wat gaat Nederland doen om een beperking
van de vrijheid van meningsuiting te voorkomen?

5. Antwoord van het kabinet

De term «internet governance» wordt gebruikt wanneer het gaat over afspraken over het internet zelf, waaronder
het beheer en uitgifte van IP-adressen en domeinnamen, en de technische standaarden
die communicatie en interoperabiliteit tussen de netwerken en applicaties faciliteren.
Indien deze afspraken op een staatsgeleide en gesloten manier worden gemaakt, zoals
o.a. Rusland en China willen, dan is er een risico op inperking van de vrijheid van
meningsuiting online. Sommige staten hebben in het verleden technische standaarden
voorgesteld die bijvoorbeeld censuur en statelijke controle op het internet vergemakkelijken.
Nederland werkt samen met gelijkgezinde partners om dit tegen te gaan en mensenrechten
en democratische beginselen te borgen in technische standaarden voor het internet
en digitale technologieën. Ook bieden we tegendruk wanneer technische standaarden
voorgesteld worden die een risico vormen voor mensenrechten, inclusief de vrijheid
van meningsuiting online.

Nederland zet zich in voor het tegengaan van internet shutdowns, censuur en surveillance.
Voor de leden van de PVV-fractie zijn dat belangrijke punten. Deze leden zullen in
het verlengde daarvan erop blijven letten dat de vrijheid van meningsuiting ruimte
blijft krijgen in het digitale domein. Wat dat betreft zijn de leden van de PVV-fractie
bezorgd over meer internet governance.

Tot slot willen de leden van de PVV-fractie de diplomaten die zich met deze taaie
materie bezighouden, sterkte wensen. De ontwikkelingen in het cyberdomein gaan snel
en de omstandigheden zijn uitdagend. Deze leden hopen desondanks dat er voor Nederland
toch positieve resultaten geboekt worden de komende periode.

Vragen en opmerkingen van de leden van de GroenLinks-PvdA-fractie

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie hebben kennisgenomen van de brief over de
voortgang van de Internationale Cyberstrategie en hebben daarover de volgende vragen
en opmerkingen.

Deze leden dringen aan op een solide internationale cyberstrategie in deze veranderende
wereldorde. Digitalisering is verworden tot zowel het strijdtoneel als een wapen in
het digitale tijdperk. Wij moeten de binnenlandse expertise volop inzetten en leidend
zijn op dit vlak. Aan de hand van de drie doelstellingen van de strategie zullen deze
leden hun opmerkingen en vragen uiteenzetten.

Doelstelling 1 – tegengaan van cyberdreigingen van staten en criminelen

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie hebben grote zorgen over de aanhoudende cyberdreigingen
gericht op Nederland en de rest van Europa. Er woedt een cyberoorlog achter de schermen,
waarvan de schaal en ernst lastig te bevatten zijn. Het is van onmiskenbaar belang
dat Nederland beschikt over betrouwbare inlichtingen en snel kan opereren.

Kan de Minister meer vertellen over de intensievere informatie-uitwisseling tussen
de betrokken ministeries, de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, Nationaal Coördinator
Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC),
politie en het openbaar ministerie (OM)? Welke ministeries zijn er betrokken bij deze
uitwisseling en wat is precies hun rol?

6. Antwoord van het kabinet

Bij het cyberveilig houden van Nederland is een groot aantal ministeries en uitvoeringsinstanties
betrokken. Effectieve informatie-uitwisseling is daarom cruciaal. Doelstelling van
die informatie-uitwisseling is om het effect van responsmaatregelen in reactie op
cyberdreigingen zo groot mogelijk te maken. Deze responsmaatregelen kunnen zowel gericht
zijn op het versterken van de nationale cyberweerbaarheid als op het ontmoedigen van
kwaadwillende actoren (bijvoorbeeld via attributieve verklaringen of sancties). Informatie
over cyberdreigingen wordt gedeeld tussen het Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties, het Ministerie van Defensie, het Ministerie van Justitie en Veiligheid
(inclusief NCTV) en Ministerie van Buitenlandse Zaken. Ook de AIVD, MIVD, het NCSC,
Politie en OM zijn nauw bij deze inzet betrokken. De genoemde organisaties leveren
elk informatie op basis van hun eigen mandaat.

Hoe wil de Minister bestaande samenwerkingen, ook de publiek-private samenwerking
tussen internationale / Europese cybersecuritybedrijven en overheden, verdiepen? Is
de samenwerking met internationale partners naar wens vastgelegd in onze nationale
wetgeving?

7. Antwoord van het kabinet

Publiek-private samenwerking, zowel binnen Nederland als internationaal, is essentieel
bij het vergroten van de nationale weerbaarheid tegen cyberdreigingen. De dreigingsinformatie
waar private partijen over beschikken vormen vaak een relevante aanvulling op de dreigingsinformatie
van overheden. Op nationaal niveau zijn de afgelopen jaren door middel van het platform
Cyclotron concrete stappen gezet op het gebied van institutionalisering van de samenwerking
tussen overheden en bedrijven bij het tegengaan en mitigeren van cyberdreigingen.
Voor meer informatie over Cyclotron verwijs ik graag naar het antwoord op vraag 13.

Bij de bevordering van internationale publiek-private samenwerking speelt Nederlands
Cybersecurity Coördinatiecentrum (NCC NL) een belangrijke rol. NCC-NL verbindt de
Nederlandse cybersecuritygemeenschap aan Europese partijen voor gezamenlijke inschrijving
op EU-subsidietrajecten, zowel door subsidiemogelijkheden onder de aandacht te brengen
als door bij te dragen aan consortiumvorming.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie hebben nog altijd grote bedenkingen bij de
Tijdelijke Wet Cyberoperaties, die de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten
(Wiv 2017) uitbreidt. Zij vinden het onnavolgbaar dat er een wet in werking is getreden,
waarvan zowel de toezichthouder als de inlichtingendiensten erkennen dat deze onuitvoerbaar
is door het ontbreken van adequaat toezicht. Door huisvestingsproblematiek voort te
laten duren, heeft het kabinet het onmogelijk gemaakt voor de Commissie van Toezicht
op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) om op volle kracht te komen en
haar taken uit te voeren.

Wat is volgens de Minister het gevolg van deze situatie voor de nationale veiligheid?
Wat doet het voortduren van deze situatie met het internationale aanzien van de Nederlandse
inlichtingen- en veiligheidsdiensten? Hoe lang duurt het, totdat er is voldaan aan
de randvoorwaarden van de Tijdelijke Wet Cyberoperaties en de CTIVD daadwerkelijk
uitvoering kan geven aan haar toezichtstaken? Hoe zorgt de Minister ervoor dat de
CTIVD volledig is uitgerust en op volle kracht is, voordat de Algemene Inlichtingen-
en Veiligheidsdienst (AIVD) en Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD)
de nieuwe bevoegdheden inzetten? In welke opzichten kan Nederland leren van toezichtregimes
op diensten van bondgenoten? Is de Minister bereid lessen te trekken uit hun werkwijzen
en deze te betrekken bij de herziening van de Wiv 2017? Welke landen zijn wat de Minister
betreft toonaangevend op het gebied van hun inlichtingen- en veiligheidsdiensten en
het bijbehorende toezicht?

8. Antwoord van het kabinet

De verhuizing van de CTIVD is inmiddels afgerond en de personeelswerving is geïntensiveerd.
Hierdoor kunnen de toezichthouder en de diensten hun samenwerking intensiveren en
streven ze naar een volledige toepassing van de Tijdelijke Wet Cyberoperaties op de
kortst mogelijke termijn. De wet, die per 1 juli 2024 in werking is getreden, is essentieel
voor de nationale veiligheid, gezien de geopolitieke situatie en de noodzaak om snel
te reageren op landen met een offensief cyberprogramma, zoals China en Rusland. De
wet wordt momenteel gedeeltelijk toegepast, met afspraken tussen de CTIVD en de diensten
over de inzetbare bevoegdheden ondanks de personeelstekorten.

Wat betreft toezicht leert Nederland van de lessen van landen zoals Zweden, Denemarken,
Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. In het kader van de herziening van de Wiv 2017
wordt een rechtsvergelijkend onderzoek uitgevoerd. De bevindingen uit dit onderzoek
kunnen helpen bij de verdere verbetering van het toezichtstelsel, rekening houdend
met de verschillen tussen de landen.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie vragen om investeringen in de maatschappelijke
weerbaarheid en digitale slagkracht. De acute dreigingen en de instabiele geopolitieke
verhoudingen vragen om actie op het gebied van onze digitale veiligheid.

Het is echter niet meteen duidelijk wat de Minister bedoelt met «maatschappelijke
weerbaarheid» en «digitale slagkracht,»; dit zijn namelijk brede termen. Hoe definieert
de Minister deze termen?

9. Antwoord van het kabinet

Zoals uiteengezet in de Kamerbrief van 6 december jl. ziet het kabinet een weerbare
maatschappij als een maatschappij die schokken aankan, ongeacht wat er op ons afkomt.6 Het is een maatschappij waarin overheid, publieke en private partners, maatschappelijke
organisaties, kennisinstellingen en inwoners zoveel mogelijk voorbereid zijn op maatschappelijke
ontwrichting en het vermogen hebben deze te weerstaan, op te vangen en ervan te herstellen.
Niet alleen bij hybride aanvallen of een militair conflict, maar ook bij andere crises,
zoals grootschalige overstromingen, een pandemie of langdurige uitval van vitale processen.

Maatschappelijke weerbaarheid en militaire paraatheid zijn de pijlers van de weerbaarheidsopgave.
Concreet vereist maatschappelijke weerbaarheid bescherming van vitale en andere belangrijke
processen, een parate en veerkrachtige samenleving, het overeind houden van de Nederlandse
democratie, rechtstaat en overheid en een weerbare economie. Dit gebeurt met name
door het implementeren van de Europese NIS2-richtlijn in de Cyberbeveiligingswet en
het uitvoeren van de Nederlandse Cybersecurity Strategie. Hiermee maken we Nederland
digitaal weerbaar in een situatie van toenemende hybride en militaire dreiging.

Digitale slagkracht betreft de capaciteit van Nederland om zelf effectief te kunnen
optreden in het digitale domein. Belangrijkste spelers hierin zijn de krijgsmacht,
de MIVD, de AIVD en het Nationaal Cyber Security Centrum, met ieder hun eigen taak.
Digitale slagkracht richt zich o.a. op het kunnen onderkennen en verstoren van cyberdreigingen,
het uitvoeren van (militaire) cyberoperaties die zowel defensief als offensief van
aard kunnen zijn, het op verzoek ondersteuning leveren aan bondgenoten bij de detectie
van en reactie op kwaadwillende cyberoperaties en het adequaat reageren op digitale
dreigingen en incidenten bij Nederlandse publieke en private organisaties.

Kan hij toelichten welke «investeringen in de digitale slagkracht» van het Ministerie
van Defensie hij precies bedoelt? Hoeveel middelen zijn er precies geïnvesteerd en
welk doel dienden deze investering? Kan de Minister aantonen dat deze investeringen
hebben bijgedragen aan onze digitale slagkracht?

10. Antwoord van het kabinet

De investeringen in de digitale slagkracht van Defensie richten zich op het versterken
van de militaire cybercapaciteit, met name het vergroten van het aantal teams voor
militaire cyberoperaties en het vergroten van cyberkennis binnen de krijgsmacht. Deze
investeringen volgen uit de Defensienota’s 2022 en 2024. Defensie investeert continu
in innovatieve militaire cybertoepassingen, samen met academici, bedrijven en andere
overheden.

Enkele concrete investeringen zijn: de versterking van militaire cybercapaciteiten
van het Defensie Cyber Commando (DCC) en het versterken van de kennisfunctie bij Cyber Warfare & Training Centre (CWTC) van het DCC. Buiten het DCC investeren ook de Defensie Onderdelen in de digitale
slagkracht met het oogmerk om operationele en tactische effecten te kunnen sorteren
indien de omstandigheden daarom vragen en indien daar een wettelijke grondslag voor
bestaat.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie lezen met interesse over de offensieve capaciteiten
van de MIVD, naast de defensieve capaciteiten.

Kan de Minister in algemene zin iets zeggen over de offensieve cyberstrategie van
Nederland? Wat zijn de bijzondere capaciteiten van Nederland en hoe zetten wij deze
in om bondgenoten te ondersteunen? Is het wel of niet ondersteunen van bepaalde bondgenoten
in offensieve operaties een diplomatieke afweging en, zo ja, hoe bepaalt het kabinet
wanneer Nederland te hulp schiet?

11. Antwoord van het kabinet

Nederland heeft een Defensie Cyber Strategie. Deze ondergaat momenteel een herziening
waarmee het kabinet beoogt bestaande instrumenten proactiever in te kunnen zetten
om weerstand te bieden tegen de aanhoudende cyberdreiging.

In de eerste plaats gaat het daarbij om de inlichtingen- en contra-inlichtingencapaciteiten
van de AIVD en MIVD. In aanvulling daarop voert Defensie met militaire cybercapaciteiten
(defensieve) cyberoperaties uit, met als doel bondgenoten te ondersteunen en agressieve
cyberactoren tijdig te onderkennen. Deze operaties worden uitgevoerd binnen de kaders
van nationaal en internationaal recht, en kunnen pas plaatsvinden na een regeringsbesluit.

Defensie zet militaire cybercapaciteiten in voor zowel offensieve als defensieve operaties.
Defensieve operaties richten zich op het neutraliseren van aanvallen en het behouden
van vrijheid van handelen. Offensieve cyberoperaties kunnen bijvoorbeeld systemen
uitschakelen, de beschikbaarheid ervan ontzeggen, of data (onopgemerkt) manipuleren.
De inzet van militaire cybercapaciteiten, voor offensieve operaties, is net als de
inzet van de rest van de krijgsmacht gebonden door het (inter)nationaal recht en geschiedt
alleen na besluit van de regering tot inzet.

Diplomatieke afwegingen kunnen een rol spelen bij het besluit om bondgenoten te ondersteunen
met militaire cyberoperaties, waarbij de regering kijkt naar de noodzaak, het mandaat
en de internationale context. Hierin worden altijd internationaalrechtelijke principes
gevolgd.

Wanneer verwacht de Minister uitkomsten van het Defensieonderzoek over een mogelijke
wettelijke grondslag voor «de digitale bescherming van onze samenleving»? Welke acties
schaart hij onder deze bescherming?

12. Antwoord van het kabinet

Om effectief op te treden in het digitale domein, benut Defensie de ruimte binnen
de bestaande juridische kaders. Waar is vastgesteld dat bestaande juridische kaders
knellen, wordt aanpassing van bestaande en ontwerp van nieuwe wetgeving overwogen
en/of in gang gezet. In deze context heeft het onderzoek naar de mogelijkheden voor
een wettelijke grondslag in «een Wet op de gereedstelling», zoals genoemd in Kamerstukken
II 2024/25, 33 321, nr. 10, inmiddels geresulteerd in de voorbereiding van een wetsvoorstel voor de Wet op de
Defensiegereedheid. Beoogd wordt om dit wetsvoorstel op korte termijn in consultatie
te brengen.

Defensie ondersteunt de cyberweerbaarheid van de samenleving door informatie en inlichtingen
te delen, met prioriteit voor kritieke overheidsfuncties en vitale processen. Defensie
draagt bij aan de cyberverdediging van Nederland en bondgenoten via defensieve cyberoperaties
en ondersteunt civiele overheden en private partners in capaciteitsopbouw, handhaving,
detectie en respons.

Vanuit de inlichtingen- en veiligheidstaak van de MIVD onderkent Defensie cyberdreigingen
door tegenmaatregelen te nemen en handelingsopties van kwaadwillende actoren te beperken.
Ook de marechaussee draagt binnen haar taakstelling met unieke opsporingsbevoegdheden
bij aan een veilige samenleving door de digitale bestrijding van (gedigitaliseerde)
criminaliteit. Ter versterking van de cyberweerbaarheid van defensie maar ook de samenleving,
is goede Cyber Threat Intelligence (CTI) essentieel. Hiervoor is het noodzakelijk dat wettelijke kaders verruimd worden
om defensie in staat te stellen om op proportionele en subsidiaire wijze intelligence
te verzamelen die noodzakelijk is voor onze weerbaarheid.

Deze leden pleiten verder voor een vorm van «samenredzaamheid» om in het geval van
een langdurige cyberaanval of stroomstoring de samenleving draaiende te houden. Dat
gaat verder dan het individuele belang om een noodpakket in huis te hebben en vraagt
om een wijkbrede aanpak. Hierbij kijken deze leden met interesse naar de aanbevelingen
van het rapport van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) «Hybride dreigingen
en maatschappelijke weerbaarheid» van juni 2024.7

Maatschappelijke weerbaarheid is altijd collectief, niet individueel. Hoe ziet de
Minister een collectieve aanpak voor maatschappelijke weerbaarheid voor zich? Wat
vraagt dit van individuen, overheden en bedrijven?

13. Antwoord van het kabinet

Veiligheid is een kerntaak van de overheid, maar de overheid kan het niet alleen.

Betrokkenheid van de hele samenleving is essentieel in het versterken van de weerbaarheid
tegen hybride en militaire dreigingen: overheid, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties,
kennisinstellingen en burgers. Samen moeten we de gevolgen van een conflict zo goed
mogelijk op kunnen vangen en onder buitengewone omstandigheden kunnen blijven functioneren.

Dit vraagt van burgers bijvoorbeeld dat zij voorbereid zijn op situaties van langdurige
uitval en daar de nodige voorbereidingen voor treft zodat je de eerste 72 uur doorkomt
als hulp langer op zich laat wachten. Het bedrijfsleven is een belangrijke speler
in het waarborgen van de continuïteit van onze maatschappij, zoals vitale processen
als energie en communicatie en het voorzien in primaire levensbehoeften zoals voedsel.
Op het gebied van cyber intensiveren we de publiek-private samenwerking en informatie-uitwisseling
over cyberdreigingen met het programma Cyclotron en bouwen we verder aan het cyberweerbaarheidsnetwerk.
In dit netwerk komen publieke en private organisaties samen om te werken aan cyberweerbaarheid
van de eigen organisatie en van alle organisaties die zij vertegenwoordigen. Ook zullen
bepaalde sectoren of bedrijven voorbereid moeten zijn op het ondersteunen van de inzet
van onze krijgsmacht. Voor gemeenten en veiligheidsregio’s ligt er een belangrijke
rol om de kracht van burgers en organisaties te verbinden aan de weerbaarheidsopgave.

Het maatschappij brede gesprek hierover wordt intensief gevoerd via bestaande netwerken
en aanvullende initiatieven, zoals het inrichten van een publiek-private geopolitiek
en weerbaarheidsberaad.

Hoe kijkt de Minister naar de Finse maatregel om per 2028 300 crisisbestendige winkels
te openen, die in het geval van een nationale crisis essentiële goederen kunnen blijven
leveren?8 Kan de Minister een uitgebreide reflectie geven op de toepasbaarheid van deze maatregel
voor Nederland?

14. Antwoord van het kabinet

Het kabinet heeft gekeken naar ervaringen van andere landen op het gebied van versterking
van de weerbaarheid, specifiek naar Oekraïne, Finland, Zweden en het VK. Mede onder
onze leiding bouwen we aan een coalitie met Zweden, Finland, Estland, Letland, Litouwen,
België, Luxemburg en het VK. Met deze landen wisselen we continue ervaringen uit.
Daarnaast wordt ook in EU-verband ingezet op de uitwisseling van ervaringen en best practices.

Het kabinet is zich bewust van het belang van continuïteit van de samenleving in een
crisissituatie. Het is essentieel dat burgers goed voorbereid zijn op zo’n crisis,
onder meer met een noodpakket met essentiële goederen waarmee je 72 uur vooruit kunt
mocht hulp langer op zich laten wachten.

De aanpakken van andere landen zijn echter niet één op één over te nemen. Veelal verschilt
de veiligheidscultuur, dreigingscontext en (beleids)geschiedenis. Om die reden zullen
we zoeken naar een Nederlands antwoord en zullen de ervaringen vertaald moeten worden
naar de Nederlandse context. Dit geldt ook voor de Finse maatregel van crisisbestendige
winkels. Verdeling van schaarste en het vraagstuk van distributie in crisissituaties
heeft onze nadrukkelijke aandacht. Voor het zomerreces wordt uw Kamer nader geïnformeerd
over de concrete beleidsinzet ten aanzien van de weerbaarheidsopgave.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie zijn benieuwd hoe de Minister kijkt naar de
relatie met de VS op het gebied van inlichtingen delen, gezien de recente geopolitieke
ontwikkelingen. De VS heeft besloten Rusland niet meer als tegenstander te beschouwen
op het gebied van cyberaanvallen, terwijl dit een land is waarvan wij weten dat het
cyberoperaties uitvoert om Europa te ondermijnen. Het gevolg hiervan is logischerwijs
dat Rusland cyberoperaties die eerst gericht waren op de VS, nu op de Europese Unie
(EU) zal richten.

Wat betekent de draai van de VS voor de betrouwbare informatie-uitwisseling met de
Amerikaanse inlichtingendiensten? Heeft de Minister de AIVD en de MIVD geraadpleegd
over hun zienswijze op de nieuwe positie van de VS en welke consequenties Nederland
daaraan moet verbinden? Wat is het huidige Amerikastandpunt van dit kabinet en zijn
de recente ontwikkelingen mogelijk aanleiding om deze te herzien en bepaalde informatie
niet meer met de VS uit te wisselen? Hoe gaan andere bondgenoten hiermee om?

15. Antwoord van het kabinet

De berichten dat de VS zijn beleid ten aanzien van de Russische cyberdreiging zou
aanpassen zijn onbevestigd. De VS zijn altijd een belangrijke partner geweest bij
het tegengaan van statelijke cyberdreigingen, zowel op het gebied het uitwisselen
van inlichtingen als op diplomatieke inzet. Het kabinet zet erop in die relatie waar
mogelijk voort te zetten.

De Minister van Defensie heeft de AIVD en MIVD geraadpleegd over de recente ontwikkelingen,
maar doet geen uitspraken over de bilaterale relatie met de Amerikaanse inlichtingendiensten.
De opstelling van de VS heeft geen directe gevolgen voor de informatie-uitwisseling,
aangezien Nederland zijn afwegingen blijft maken op basis van de nationale veiligheid
en de internationale context. Het kabinet blijft de situatie monitoren en stelt geen
wijzigingen in de informatie-uitwisseling met de VS voor op dit moment. Andere bondgenoten
maken hun eigen afwegingen, die afhankelijk zijn van hun nationale belangen en samenwerkingsverbanden.

In hoeverre zijn onze inlichtingen- en veiligheidsdiensten afhankelijk van Amerikaanse
informatie, maar ook van Amerikaanse techleveranciers voor de eigen ICT-huishouding?

16. Antwoord van het kabinet

Internationale samenwerking, waaronder met de VS, is essentieel voor de nationale
en internationale veiligheid. De AIVD en MIVD werken regelmatig samen met internationale
partners, maar geven geen details over specifieke samenwerkingsverbanden of gegevensuitwisseling.
Bij het uitvoeren van hun werk wegen de diensten alle relevante omstandigheden mee.

Wat betreft de ICT-huishouding, werken de diensten samen met verschillende leveranciers,
waaronder Amerikaanse bedrijven. Er wordt momenteel gekeken naar het gebruik van Amerikaanse
producten en de wenselijkheid hiervan.

Is het terugdringen van strategische afhankelijkheden op het gebied van inlichtingen
en de eigen ICT een onderdeel van de Internationale Cyberstrategie? Zo ja, welke middelen
heeft de Minister hiervoor beschikbaar?

17. Antwoord van het kabinet

Het vraagstuk van strategische afhankelijkheden op het gebied van inlichtingen en
ICT vallen buiten de scope van de Internationale Cyberstrategie.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie uiten ook hun zorgen over de steun voor initiatieven
die te maken hebben met Starlink. De belangen van de eigenaar van Starlink, die als
rijkste man ter wereld een prominente positie heeft veroverd in het hart van de macht
in de regering-Trump, kunnen haaks staan op Nederlandse en Europese belangen. Sowieso
hebben de leden zorgen over de vermenging van economische en politieke belangen tussen
de Amerikaanse regering en Starlink.

Zijn de recente ontwikkelingen in de VS aanleiding voor de Minister om de inzet en
financiering van Starlink-satellieten te heroverwegen? Hoe kijkt de Minister naar
de stukgelopen onderhandelingen tussen Italië en Starlink?9 Is dit volgens hem een waarschuwing dat een eenzijdige afhankelijkheid van Starlink
een strategisch risico is? Op welke manier kunnen Europese lidstaten en andere bondgenoten
deze afhankelijkheid voorkomen? Is het denkbaar dat Europa investeert in een eigen
satellietennetwerk?

18. Antwoord van het kabinet

Het kabinet heeft geen zicht op de onderhandelingen tussen Italië en Starlink. Wel
onderkent het kabinet het belang van diversificatie in het afnemen van diensten van
aanbieders van satellietcommunicatie.

Europa werkt actief aan versterking van de strategische autonomie op dit terrein.
De Europese Commissie ontwikkelt in dat kader het programma IRIS²: een Europese satellietconstellatie
van circa 300 satellieten in verschillende banen om veilige, robuuste en wereldwijde
communicatie mogelijk te maken. Het systeem is bedoeld als aanvulling op bestaande
netwerken en kan dienen als terugval infrastructuur voor publieke telecommunicatie
bij uitval of crises. Dit wordt verkend in het kader van bijvoorbeeld hybride of militaire
dreigingen. In de Lange-termijn Ruimtevaartagenda, die in februari aan de Kamer is
gestuurd, bent u hierover geïnformeerd. De IRIS²-wetgeving bevat bovendien bepalingen
die zorgen voor deelname van het midden- en kleinbedrijf aan aanbestedingen, wat past
bij het Nederlandse belang van diverse industriële toegang. Nederland ondersteunt
de ontwikkeling van IRIS² en zet, binnen de beschikbare middelen, in op gerichte deelname
van Nederlandse partijen aan dit strategisch belangrijke Europese project. Tegelijk
blijft internationale samenwerking – o.a. binnen NAVO-verband – van belang voor interoperabiliteit
en toegang tot kritieke infrastructuur in de ruimte.

Tot slot op deze doelstelling zijn de leden van de GroenLinks-PvdA-fractie benieuwd
naar de inzet op verantwoordelijk statelijk gedrag in het cyberdomein. Deze leden
steunen de proactieve inzet van het kabinet op dit gebied en vinden het passen bij
Nederland dat zij de gezamenlijke waarden bewaart en bewaakt.

Echter vragen deze leden om een duidelijke definitie van «verantwoordelijk statelijk
gedrag en de toepassing van internationaal recht in het cyberdomein.» Kan de Minister
op een begrijpelijke manier uitleggen wat dit betekent en waarom dit nodig is? Wat
bedoelt hij precies met het «hoger op de agenda van de VN krijgen» van bepaalde onderwerpen?
Kan hij concreet maken wat de Nederlandse inzet hierin heeft opgeleverd?

19. Antwoord van het kabinet

Het kabinet hecht ook in het cyberdomein sterk aan de internationale rechtsorde. Staten
dienen zich te richten naar internationale normen die in VN-kader zijn afgesproken.
Hoewel niet bindend, zijn deze normen richtinggevend voor gedrag van staten binnen
het cyberdomein. Het normatief kader vormt het uitgangspunt om landen aan te kunnen
spreken en verantwoordelijk te houden in geval van schendingen.

Binnen de VN-werkgroep die zich met cybervraagstukken bezighoudt wordt over een breed
scala aan onderwerpen gesproken, onder andere over de erkenning van de meest stringente
dreigingen in het cyberdomein waar landen mee geconfronteerd worden. In dit kader
heeft Nederland de dreiging die uitgaat van ransomware-aanvallen op de agenda gekregen alsook dat landen zich moeten weerhouden van aanvallen
op internationale organisaties, volgend op de omvangrijke cyberaanvallen op het International
Strafhof in september 2023. Door inzet van Nederland zijn deze dreigingen vastgelegd
in het jaarrapport van de werkgroep.

Doelstelling 2 – versterken van democratische en mensenrechtelijke principes online

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie roepen de Minister op om zich blijvend als
aanjager van waarden gedreven digitalisering in te zetten. Het digitale tijdperk brengt
nieuwe uitdagingen met zich, met name op het gebied van privacy en veiligheid.

Welke waarden, principes en rechten zijn volgens de Minister leidend in het digitale
domein? Kan hij uitgebreider toelichten op welke vlakken deze democratische en mensenrechtelijke
principes momenteel onvoldoende geborgd zijn online?

20. Antwoord van het kabinet

Nederland streeft naar een open, vrij en veilig cyberdomein. Toepassing van het internationaal
recht, inclusief mensenrechten, is hierin leidend voor het kabinet. Ook streeft het
kabinet democratische waarden en naleving van de principes van de rechtstaat na in
het digitale domein.

Mensenrechten en democratische waarden zijn online op meerdere vlakken onvoldoende
geborgd. Zo staat het recht op privacy onder druk door grootschalige digitale surveillance
door zowel overheden als bedrijven. In het bijzonder voor journalisten en mensenrechtenverdedigers
is dit schadelijk vanwege hun rol in het bevorderen en beschermen van mensenrechten.
Vrijheid van meningsuiting wordt ingeperkt door internet shutdowns, blokkades, censuur en disproportionele straffen voor online uitingen in autoritaire
regimes. Daarnaast ondermijnen (statelijke) desinformatiecampagnes – vaak verspreid
via sociale media en soms door algoritmes versterkt – het open democratisch debat.
Desinformatie heeft impact op het recht op toegang tot pluriforme, betrouwbare informatie,
tast het vertrouwen in instituties aan en verzwakt de weerbaarheid van samenlevingen.

Het gebrek aan transparantie in algoritmes en moderatieprocessen bij grote technologiebedrijven
heeft directe gevolgen voor de publieke opinievorming. Dit probleem wordt binnen de
Europese Unie inmiddels geadresseerd door de digitaledienstenverordening (Digital Services Act, «DSA»), op grond waarvan (zeer grote online) platforms onder meer transparant moeten
zijn over hun aanbevelingssystemen (en de parameters daarvoor) en moderatieprocessen.
Daardoor krijgen gebruikers meer inzicht in welke informatie zij te zien krijgen en
waarom. Ook geeft de DSA gebruikers verschillende mogelijkheden om moderatiebeslissingen
van online platforms aan te vechten.

Wat heeft de Minister concreet voor elkaar gekregen in de brede coalitie met landen,
bedrijven en experts om betere bescherming af te dwingen?

21. Antwoord van het kabinet

Regulering en bescherming van fundamentele rechten online verloopt binnen Nederland
primair via EU-wetgeving, zoals de DSA. Tegelijkertijd is internationale normstelling
essentieel, vanwege het grensoverschrijdende karakter van het digitale domein. Juist
nu het multilaterale systeem onder druk staat, is het van groot belang om via coalities
als de Freedom Online Coalition (FOC) een krachtig democratisch tegenwicht te bieden aan autoritaire invloeden binnen
de VN en andere internationale fora.

Het afgelopen jaar (2024) was Nederland voorzitter van de FOC. Als voorzitter heeft
Nederland de volgende concrete stappen gezet om digitale rechten wereldwijd te verdedigen:

1. Waarden en principes verankerd in de VN Pact for the Future, inclusief de Global Digital Compact, en de eerste AVVN-resolutie over AI. Daarmee biedt het tegenwicht aan autoritaire
invloeden binnen de VN. In dat forum heeft de FOC het belang van het multistakeholder-model en de bescherming van mensenrechten online krachtig verdedigd tegen autoritaire
pogingen tot meer staatscontrole over het internet.

2. De publicatie van de «Joint Statement on Technical Standards and Human Rights in the Context of Digital
Technologies»: in deze verklaring benadrukt de FOC het belang van het integreren van mensenrechten
in de ontwikkeling van technische standaarden voor digitale technologieën. Naast alle
FOC landen, is deze gezamenlijke verklaring ook getekend door Cyprus, Griekenland,
Malta, Portugal en Roemenië.

3. In samenwerking met Denemarken en de Wikimedia Foundation heeft Nederland de «Blueprint on Information Integrity» gelanceerd; de blueprint stelt hoe het online informatielandschap ingezet kan worden ter bevordering van vrijheid
van meningsuiting en toegang tot informatie (met name in de periode rondom verkiezingen),
gebaseerd op de principes van «Agency», «Trust» en «Inclusion».

4. Tijdens het Nederlands voorzitterschap zijn Kaapverdië, Slovenië, Colombia en Armenië
toegetreden tot de FOC, waardoor het aantal leden is gegroeid tot 42.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie zien een gouden rol weggelegd voor Nederland
in het vechten voor een democratisch en veilig internet. Al decennia is Nederland
een pionier op het gebied van de online wereld, met toonaangevende ICT’ers en denkers
die hebben bijgedragen aan zowel de theoretische als praktische basis voor het moderne
internet.

Hoe benut de Minister de Nederlandse expertise in de Internationale Cyberstrategie?
Doet hij een beroep op alle kennis die wij als land in huis hebben, ook buiten de
overheid om, om bij te dragen aan een veiliger internet? Hoe betrekt de Minister zijn
collega’s van Binnenlandse Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bij het bestrijden
van statelijke desinformatie en het bevorderen van een vrij online medialandschap?

22. Antwoord van het kabinet

Bij het bestrijden van statelijke desinformatie en het bevorderen van een vrij online
medialandschap doet Nederland veelvuldig beroep op kennis, en expertise van verschillende
technisch experts, bedrijven en organisaties. Dit is een fundamenteel onderdeel van
de uitvoering van de Internationale Cyberstrategie. De belanghebbende organisaties
zijn zowel publiek als privaat; en zij komen samen in netwerkorganisaties. Zo is het
Ministerie van Buitenlandse Zaken, evenals het Ministerie van Economische Zaken, het
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het Ministerie van Justitie
en Veiligheid en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, deelnemer
van de netwerkorganisatie ECP | Platform voor de Informatiesamenleving. Met medewerking
van ECP komen de betrokken ministeries tweejaarlijks bijeen met een brede groep Nederlandse
stakeholders, waarin de uitvoering en voortgang van de Internationale Cyberstrategie
tegen het licht wordt gehouden.

Daarnaast zijn het Ministerie van Economische Zaken en het Ministerie van Buitenlandse
Zaken betrokken bij de organisatie door ECP van het jaarlijkse NLIGF (Nederlandse
Internet Governance Forum) waarin we met o.a. academici, de technische gemeenschap,
maatschappelijk middenveld en het bedrijfsleven diverse vraagstukken omtrent het beheer
van het internet op nationaal niveau bespreken. Ook wordt er samengewerkt met kennisinstanties,
zoals met de Universiteit Leiden in het The Hague Program on International Cyber Security.

Over hoe de verschillende Ministers binnenlands samenwerken op het gebied van desinformatie
is uw Kamer geïnformeerd in de Rijksbrede strategie voor effectieve aanpak van desinformatie
en de daaropvolgende Voortgangsbrief.10

Welke nationale wetgeving kennen andere landen, die effectief is gebleken in het bestrijden
van desinformatie?

23. Antwoord van het kabinet

Het kabinet verkent continu de internationale ontwikkelingen rondom desinformatie
om effectieve interventies te formuleren. Zodoende wordt ook gekeken naar wetgeving
in andere landen op dit gebied. De afgelopen jaren is er wereldwijd verschillende
wetgeving verschenen met als doel desinformatie te bestrijden met zo min mogelijk
inperking op fundamentele rechten, zoals het recht op vrijheid van meningsuiting.
Voorbeelden hiervan zijn de Europese DSA en de Online Safety Act in het VK. Deze wetgeving is echter nog te kortgeleden geïntroduceerd om de effectiviteit
in de bestrijding van desinformatie of de impact op mensenrechten te kunnen meten.

Ook zetten landen succesvol in op aanvullende detectie van desinformatie. EU-lidstaten,
zoals bijvoorbeeld Zweden en Frankrijk, beschikken over de capaciteit om desinformatie
afkomstig van buitenlandse statelijke en niet-statelijke actoren te detecteren en
analyseren. De Minister van BZK heeft technische ondersteuning (TSI) gevraagd bij
de Europese Commissie voor een onderzoek naar de ervaringen van deze lidstaten. Die
ervaringen willen we meenemen in de versterking van detectie van desinformatie in
Nederland die afkomstig is van buitenlandse actoren.

Hoe zorgt de Minister ervoor dat de vrijheid van meningsuiting en de vrije toegang
tot informatie niet onevenredig wordt ingeperkt?

24. Antwoord van het kabinet

Door in te zetten op het promoten van informatie integriteit en door mensenrechten
voldoende aandacht te geven bij de implementatie van de DSA, worden deze rechten beschermd
en niet ingeperkt. Nederland spreekt zich uit, bijvoorbeeld via de Universal Periodic Review, wanneer in andere landen wetgeving wordt aangenomen die online vrijheden onevenredig
inperkt onder het mom van het tegengaan van desinformatie.

Hiervoor verwijs ik u ook naar het antwoord op vraag 22.

Kan hij duidelijker uitleggen wat het doel is van de Hub on Information Integrity van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO)?

25. Antwoord van het kabinet

De Hub on Information Integrity is een samenwerkingsplatform van de Organisatie voor Economische Samenwerking en
Ontwikkeling (OESO) dat landen helpt in het bestendigen en promoten van informatie
integriteit, waarmee ook misinformatie en desinformatie wordt tegengegaan. In december
2024 werd bijvoorbeeld de OESO Recommendation on Information Integrity aangenomen door de Raad van de OESO. Dit beleidsdocument is geschreven binnen de
hub. Daarnaast dient de hub als platform waarbinnen landen kennis met elkaar kunnen
delen.

Hiermee wordt concreet beleidsmatige invulling gegeven aan de Global Declaration on Information Integrity Online, die Nederland met Canada vorig jaar lanceerde.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie steunen het breder bekend maken van de Digital Services Act (DSA) in internationaal verband. Zij vragen de Minister om, gezien de ontwikkelingen
bij verschillende sociale media platforms om de menselijke contentmoderatie af te
schaffen, een actuele reflectie hierop te geven.

Is hij het met deze leden eens dat nationale moderatieteams nodig zijn om effectief
te handhaven op illegale, schadelijke en onwenselijke content online? Wat is zijn
mening over «community notes,» de methodiek waar steeds meer sociale media hun moderatie
op inrichten? Vindt hij dit een afzwakking of versterking van de aanpak van desinformatie
op online platforms?

26. Antwoord van het kabinet

Het kabinet is voorstander van contentmoderatie als middel om desinformatie tegen
te gaan, waar zoveel mogelijk Europese regelgeving gevolgd dient te worden. De DSA
bevat verschillende verplichtingen over inhoudsmoderatie. Zo moeten aanbieders van
alle tussenhandeldiensten een zorgvuldig beleid ten aanzien van inhoudsmoderatie opnemen
in hun algemene voorwaarden en dat beleid ook toepassen in de praktijk. Het is in
beginsel aan de platforms zelf om hier invulling aan te geven. Kennis over taal, cultuur
en maatschappelijke context is van groot belang bij het modereren van content.

Voor effectieve moderatie zijn meer middelen nodig dan enkel mogelijk is via menselijke
moderatie door alleen platforms. AI en «community notes» kunnen daar een nuttige bijdrage aan leveren. Community notes zijn een vorm van gemeenschaps-gedreven moderatie, waarmee gebruikers extra informatie
of context kunnen toevoegen aan een geplaatst bericht. Deze extra informatie wordt
niet direct zichtbaar voor iedereen die het bericht ziet, maar verschijnt pas voor
iedereen wanneer gebruikers uit verschillende groepen het eens zijn over de waarde
van de toegevoegde informatie. Veel «notes» zijn echter niet zichtbaar wanneer er te weinig stemmen voor zijn en er geen consensus
over is gevormd. Effectieve moderatie vraagt waarschijnlijk om een combinatie van
menselijke moderatie, community notes, en/of geautomatiseerde middelen.

De DSA verplicht platforms om transparantie te bieden over de moderatie die zij verrichten,
en de wijze waarop. Zo moeten zij onder meer rapporteren over de moderatie die zij
hebben verricht, de geautomatiseerde middelen die daarbij eventueel zijn toegepast,
en maatregelen die zijn genomen om opleiding en bijstand te verstrekken aan personen
die de moderatie verrichten. Zeer grote online platforms en zoekmachines moeten daarnaast
rapporteren over de personele middelen die worden ingezet voor inhoudsmoderatie, uitgesplitst
per officiële taal van de EU-lidstaten, en over de kwalificaties en taaldeskundigheid
van deze moderatoren. Hiermee wordt transparant of, en zo ja welke, platforms menselijke
contentmoderatie verminderen en welke middelen zij inzetten om te modereren. Uit deze
rapportages zal ook moeten blijken hoe effectief de verschillende vormen van contentmoderatie,
waaronder community notes, zijn in het tegengaan van illegale content en desinformatie.

De DSA verplicht zeer grote online platforms en zoekmachines om een systeemrisicoanalyse
uit te voeren voordat zij veranderingen in de functionaliteit doorvoeren die waarschijnlijk
kritieke gevolgen kunnen hebben op systeemrisico’s. Aanpassingen van moderatiemethodiek
kunnen daaronder vallen. De resultaten van deze risicoanalyses moeten worden gedeeld
met de Europese Commissie, die primair toeziet op naleving van de DSA door deze diensten.
Dit stelt de Commissie in staat om zo nodig te onderzoeken welke gevolgen dit soort
wijzigingen hebben op de systeemrisico’s waarop het van invloed kan zijn. Indien zo’n
wijziging leidt tot systeemrisico’s dan heeft de Europese Commissie bevoegdheden om
daar tegenop te treden.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie zijn benieuwd naar samenwerking van de Minister
met de Minister van Binnenlandse Zaken en de Minister van Economische Zaken in het
borgen van mensenrechten en democratische beginselen bij het ontwikkelen van standaarden
voor opkomende technologieën.

Wat is hierin de rol van hun drie ministeries afzonderlijk?

27. Antwoord van het kabinet

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) is het coördinerende
departement op democratie, rechtsstaat en digitale zaken, waaronder de borging van
grondrechten in de digitale wereld. Het ministerie houdt zicht op (nieuwe) digitale
technologieën om kansen te omarmen en risico’s voor mensenrechten en de democratie
helder in beeld te hebben. Zo wordt er samen met TNO gewerkt om de impact van opkomende
technologieën op publieke waarden in kaart te brengen. Daarnaast werkt het Ministerie
van BZK aan instrumenten voor verantwoorde digitalisering, zoals het Impact Assessments
voor Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) en Kinderrechten Impact Assessments
(KIA).

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft het voorzitterschap van de Freedom Online Coalition in 2024 benut om het borgen van mensenrechten en democratische beginselen internationaal
hoger op de internationale agenda te zetten, onder andere middels de door 41 landen
onderschreven verklaring Joint Statement on Technical Standards and Human Rights in the Context of Digital
Technologies11. Ook heeft Nederland met andere gelijkgezinde landen in 2024 in de VN gepleit voor
het beschermen van mensenrechten in het digitale domein. Zo is een van de doelstellingen
van het in 2024 aangenomen UN Global Digital Compact het promoten van een inclusieve, open, veilige en beveiligde digitale ruimte die
mensenrechten respecteert, beschermt en bevordert. Ook worden standaardisatieorganisaties
opgeroepen om de ontwikkeling te bevorderen van standaarden voor kunstmatige intelligentie
die interoperabel, veilig, betrouwbaar en duurzaam zijn en mensenrechten borgen.

De Ministeries van Economische Zaken en Buitenlandse Zaken zetten in de Internationale
Telecommunicatie Unie (ITU) in op het ontwikkelen van een methode om de impact van
technische standaarden op mensenrechten te kunnen evalueren.

Welke mensenrechten en democratische beginselen moeten volgens de Minister beter geborgd
worden in de standaarden voor nieuwe technologieën? Welke concrete resultaten, naast
het ondertekenen van een gezamenlijk statement, heeft de Minister hierin geboekt?

28. Antwoord van het kabinet

Technische standaarden voor het internet en digitale technologieën vervullen een essentiële
rol in de wereldwijde interoperabiliteit, veiligheid en betrouwbaarheid van digitale
technologieën. In die zin kunnen technische standaarden ertoe bijdragen dat digitale
technologieën de uitoefening van mensenrechten versterken, zoals vrije toegang tot
informatie en ideeën, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vergadering en privacy.
Wanneer mensenrechten onvoldoende geborgd zijn in technische standaarden, kan de toepassing
van technische standaarden leiden tot mensenrechtenschendingen, zoals massa surveillance,
afgezwakte encryptiestandaarden, censuur, manipulatie van online verkeer en permanente
identificatie van online gebruikers.

De Ministeries van Binnenlandse Zaken, Economische Zaken en Justitie en Veiligheid
werken samen bij het ontwikkelen van internationale en Europese AI-standaarden binnen
het Comité Européen de Normalisation / Comité Européen de Normalisation Electrotechnique (CEN/CENELEC) en de International Organization for Standardization/ International Electrotechnical Commission (ISO/IEC); zo draagt Economische Zaken (financieel) bij aan de deelname van Nederlandse
belanghebbenden en de bezetting van strategische functies in deze organisaties voor
AI en cybersecurity. Door deelname aan de NEN-normcommissie «AI en Big Data», zetten ze in op de bescherming van fundamentele rechten binnen de normen onder
de Europese AI-verordening en het uitdragen van het Nederlands standpunt bij ISO.

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken ondersteunt middels een meerjarig programma
concreet de deelname en betrokkenheid van maatschappelijk middenveldorganisaties uit
het mondiale zuiden aan multilaterale processen rond digitale technologieën en internet governance. Nederland is in contact met verschillende standaard-ontwikkelingsorganisaties12 om innovatieve manieren te vinden om dit thema structureel voor het voetlicht te
brengen. Ook op EU-niveau vinden er conversaties plaats, specifiek in het kader van
de ontwikkeling van standaarden ten behoeve van de Europese AI Act.

Het integreren van mensenrechten-overwegingen in de ontwikkeling van technische standaarden
is een proces van de lange adem, maar er is groeiend momentum bij zowel standaard-ontwikkelingsorganisaties
zelf als bij deelnemende belanghebbenden om voortgang te boeken op dit thema. Zo vond
recentelijk een internationale conferentie plaats over AI-standaarden in Londen, mede
georganiseerd door de AI Standards Hub van het Alan Turing Institute, de OESO en het VN Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie juichen de positie van Nederland als toonaangevende
speler op het gebied van ethische AI van harte toe.

Zij vragen de Minister om een reflectie op de vraag hoe Nederland deze positie heeft
verworven. Wat doet hij om dit succes voort te zetten en uit te breiden? Hoe zorgt
de Minister ervoor dat Nederland internationaal aan kop blijft? Welke middelen heeft
dit kabinet beschikbaar om de ethische inzet van AI verder te stimuleren?

29. Antwoord van het kabinet

Nederland heeft zich de afgelopen jaren gepositioneerd als internationale voortrekker
in het bevorderen van verantwoord AI-gebruik in militaire toepassingen. Een duidelijk
voorbeeld van de voortrekkersrol van Nederland op verantwoorde toepassing van AI in
het militaire domein is het door Nederland gelanceerde REAIM-initiatief. Nederland
heeft i.s.m. Zuid-Korea, Chili, Singapore, Turkije en Kenia verschillende mondiale
en regionale bijeenkomsten georganiseerd om overheden, bedrijven, kennisinstellingen
en het maatschappelijk middenveld bij elkaar te brengen om de dialoog over verantwoorde
toepassing van AI in het militaire domein internationaal op de agenda te zetten en
toe te werken naar concrete vervolgstappen. In het verlengde hiervan is met brede
steun de Nederlandse VN resolutie over AI in het militaire domein afgelopen december
aangenomen door de AVVN.

Breder gezien heeft Nederland deze positie opgebouwd door consistent in te zetten
op een mensgerichte benadering van AI. De ontwikkeling van het Algoritmeregister en
het Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA), evenals versterkt toezicht
dragen hier concreet aan bij. Ook speelt de Nederlandse kennisinfrastructuur een sleutelrol:
universiteiten en onderzoeksinstellingen leveren internationaal toonaangevend onderzoek
op het gebied van verantwoorde AI.

Het kabinet zet deze inzet voort via gerichte investeringen, beleidsontwikkeling en
internationale samenwerking. Nederland levert een actieve bijdrage aan multilaterale
processen, waaronder in EU-verband en bij de VN, UNESCO en de Raad van Europa, om
te komen tot gezamenlijke normen en standaarden voor betrouwbare en mensgerichte AI.

Gezien de taakstelling zijn de beschikbare middelen echter beperkt. Dit vraagt om
scherpe prioritering, doelgerichte inzet en nauwe interdepartementale samenwerking
en samenwerking met (inter)nationale partners. De komende AI-diplomatiestrategie zal
deze inzet bundelen en voorzien van duidelijke richting.

Op welke manier ziet de Minister voor zich dat internationaal recht en mensenrechten
binnen de AI-strategie worden geborgd? Om welke internationale rechten en mensenrechten
gaat het dan specifiek?

30. Antwoord van het kabinet

Nederland zet zich in voor erkenning dat het internationaal recht van toepassing is
op het digitale domein, inclusief AI-toepassingen. Hierbij wordt specifiek aandacht besteed het humanitair oorlogsrecht en de
mensenrechten, zoals het recht op privacy, verbod op discriminatie en de vrijheid
van meningsuiting.

Uw Kamer zal in het najaar worden geïnformeerd over de geïntegreerde Nederlandse inzet
op internationale AI-samenwerking op het gebied van veiligheid, internationaal recht
en mensenrechten in een AI-diplomatiestrategie, die het Ministerie van Buitenlandse
Zaken ontwikkelt in samenwerking met de Ministeries van Defensie, Justitie en Veiligheid,
Binnenlandse zaken, Economische zaken en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap (OCW).13

Doelstelling 3 – behoud van een wereldwijd open, vrij en veilig internet

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie lezen met veel interesse over de inzet van
de Minister op een multistakeholder-model voor internetbeheer. Zij zijn het eens met
het idee dat het internet, dat zo’n groot onderdeel van ons leven is geworden, om
een democratische inrichting vraagt.

Deze leden zijn zeer benieuwd naar het toekomstbeeld van de Minister van een meer
democratisch internet. Wat vindt hij een gepast verdienmodel voor online diensten,
die zich nu voordoen als «gratis», maar eigenlijk massaal gebruikersdata doorverkopen?
Welke verantwoordelijkheid hebben overheden en bedrijven in het beheren van het internet?

31. Antwoord van het kabinet

De overheid gaat niet over het verdienmodel van bedrijven, wel over de waarborgen
die rechten van burgers beschermen. Het doorverkopen van gebruikersdata op zichzelf
is niet verboden, mits aan de voorwaarden van de Algemene Verordening Gegevensbescherming
(AVG) wordt voldaan. De AVG vereist voor iedere verwerking van persoonsgegevens een
grondslag. Voor de doorverkoop van de hier bedoelde diensten is de grondslag die in
aanmerking komt «toestemming» van betrokkene. Toestemming dient vrijelijk, ondubbelzinnig,
geïnformeerd en specifiek te zijn gegeven en dient even gemakkelijk te kunnen worden
ingetrokken. Verwerkingsverantwoordelijke online diensten moeten ervoor zorgen dat
zij voldoen aan de wettelijke vereisten, en de naleving ervan te kunnen aantonen.
Zij hebben een wettelijke verantwoordingsplicht.

Het toezicht op de AVG is belegd bij een onafhankelijke toezichthouder, in Nederland
de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). De toezichthouder beoordeelt per geval of een
verwerking rechtmatig is. Omdat deze beoordeling niet alleen voorbehouden is aan de
toezichthouder, maar bovendien bij uitstek afhankelijk van de feiten en omstandigheden,
beperk ik mij tot deze algemene beantwoording.

De overheid stelt regels op, vaak in Europees verband. De AVG beschermt privacy online,
en de digitale dienstenverordening (DSA) en marktverordening (DMA) bestrijden marktmacht,
creëren toetredingsmogelijkheden voor alternatieven en concurrenten, en beschermen
fundamentele rechten op grote platformen. Bedrijven moeten deze wetten naleven, door
te werken aan een gezonde, veilige en betrouwbare online wereld.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie onderschrijven de zorgen over een centraal
en politiek aangestuurde inrichting van het internet. Bij voorkeur is het internet
decentraal en federatief, opgebouwd uit aparte blokken, die ongevoelig zijn voor politieke
inmenging. Ook hierin verzoeken deze leden met klem om de Nederlandse expertise volop
te gebruiken.

Betrekt de Minister bijvoorbeeld ook organisaties als Waag Futurelab en PublicSpaces
bij het formuleren van zijn standpunt? Zo niet, is hij bereid dit alsnog te doen?
Zo ja, op welke manier wordt hun expertise betrokken?

32. Antwoord van het kabinet

Ten behoeve van het formuleren van Nederlandse standpunten over het beheer van het
internet worden veel verschillende stakeholders betrokken. Mede met dit doel is de
Nederlandse overheid één van de stakeholders in het Nederlandse Internet Governance
Forum (NLIGF), waarvoor de netwerkorganisatie ECP de coördinatie doet. Jaarlijks wordt
er een NLIGF-bijeenkomst georganiseerd waarop actuele thema’s worden geagendeerd.
Waag Futurelab heeft bij het NLIGF in het verleden een keynote verzorgd. Daarnaast is in oktober 2024 een speciale gezamenlijke bijeenkomst georganiseerd
door NLIGF, Internet Society Nederland en Platform Internet Standaarden. Zo is de
betrokkenheid van Nederlandse stakeholders verbreed en zijn meer geïnteresseerden
bereikt die mee kunnen en willen denken over het beheer van het internet. Alle geïnteresseerden
zijn welkom om via deze weg aan te sluiten, zo ook de genoemde organisaties in de
vraag.

Kan de Minister de uitkomsten van de rondetafelbijeenkomst in oktober over internet
governance aan de Kamer terugkoppelen?

33. Antwoord van het kabinet

In oktober 2024 hebben de Ministeries van Economische Zaken en Buitenlandse Zaken
een rondetafelbijeenkomst georganiseerd over internet fragmentatie, gefaciliteerd
door ECP en met deelname van 14 experts vanuit verschillende stakeholder-groepen.
Internet fragmentatie is een gecompliceerd vraagstuk dat potentieel een weerslag heeft
op verschillende lagen van het internet. Deelnemers deelden de inschatting dat een
intentionele fragmentatie van de publieke kern van het internet (de vitale technische
protocollen, standaarden en infrastructuren) onwaarschijnlijk is, omdat de economische
voordelen van een wereldwijd interoperabel internet immers te groot zijn en is er
wereldwijd een grote afhankelijkheid van het goed functioneren van het internet. Tegelijkertijd
kan men op de laag van online content en applicaties al spreken van fragmentatie,
door verschillende wet- en regelgeving rond digitale platformen en content.

De experts gaven aan dat het met name problematisch is als fragmentatie onbewust plaatsvindt
als consequentie van (nationale) wet- en regelgeving over bijvoorbeeld cyberveiligheid,
waardoor overheden een onevenredig grote rol innemen ten aanzien van internet governance.

Het kwantificeren van de economische waarde van een mondiaal opererend, decentraal
georganiseerd open internet is echter een complexe exercitie, omdat het internet inmiddels
in grote mate verweven is met de (online én offline) economie. Het blijkt ingewikkeld
om de directe en indirecte financiële gevolgen van bijvoorbeeld beperkingen in e-mailverkeer
tussen handelspartners te kwantificeren.

Naar aanleiding van deze rondetafelbijeenkomst wordt het in het internationale cyberstrategie
aangekondigde onderzoek naar de economische consequenties van internet fragmentatie
niet opportuun geacht en zal geen doorgang vinden. Het onderzoek wordt vanwege de
vele variabelen en parameters te complex en zal waarschijnlijk geen concrete (nieuwe)
conclusies opleveren.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie juichen toe dat Nederland een vooraanstaande
positie bekleedt in de Governmental Advisory Committee binnen de Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN).

Is de Minister bereid om de uitkomsten van de gesprekken die in dit verband worden
gevoerd, periodiek aan de Kamer terug te koppelen, mogelijk als paragraaf in de Verzamelbrieven
Digitalisering die door de Staatssecretaris voor Digitalisering worden opgesteld?

34. Antwoord van het kabinet

De adviezen van de ICANN Governmental Advisory Committee (GAC) worden na afloop van de vergaderingen gepubliceerd middels een Communiqué,
deze zijn publiek beschikbaar via de website van ICANN14.

De Minister van Economische Zaken is verantwoordelijk voor de inzet in ICANN. Hij
zal uw Kamer periodiek informeren over het ICANN-dossier middels de voortgangsbrief
over de Strategie Digitale Economie.

Deze leden benadrukken ook dat voor een geloofwaardige positie binnen ICANN het van
het grootste belang is om de DNS (Domain Name System)-infrastructuur van Nederland
ook in volledig Nederlands beheer te brengen. Dit geldt al helemaal sinds de AIVD
heeft bekendgemaakt dat de voorgenomen (inmiddels beperkte) verhuizing van de DNS-infrastructuur
naar een Amerikaanse clouddienst risicovol is (Kamerstuk 26 643, nr. 1272)).

Acht de Minister het ook in geopolitieke context van belang dat Nederland laat zien
de eigen DNS-infrastructuur te kunnen en willen beheren? Is hij bereid om zich, ook vanuit het geopolitieke
belang, constructief in te zetten om de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland
(SIDN) te helpen in de zoektocht naar een geschikte Nederlandse leverancier, samen
met zijn collega’s van Binnenlandse Zaken en Economische Zaken conform de unaniem
aangenomen motie-Kathmann c.s. (Kamerstuk 26 643, nr. 1317)?

35. Antwoord van het kabinet

De Minister van BZ staat achter het kabinetsbesluit van 17 januari jl. inzake het.nl
domein. In het Kabinetsbesluit van 17 januari jl. inzake de migratie van het domeinregistratiesysteem
van het .nl-domein is aangegeven dat SIDN onder strikte voorwaarden de migratie naar
de public cloud van AWS kan maken voor een beperkt deel van het domeinregistratiesysteem, mits de
risico’s die door de AIVD in kaart zijn gebracht voor het domeinregistratiesysteem
gemitigeerd worden door de maatregelen die door de AIVD zijn voorgesteld. Het kabinet
had liever gezien dat SIDN direct gebruik kon maken van een Nederlandse of Europese
oplossing zodat de gehele DNS-keten in Nederland kon blijven, maar zo ver bekend is
er op dit moment geen geschikte Nederlandse cloudaanbieder.

De Ministeries van Economische Zaken en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
zijn bezig om uitvoering te geven aan de aangenomen motie Kathmann, uit het debat
13 maart jl. over overheids-ICT migraties. Hierin is de regering verzocht om in overleg
te gaan met SIDN en nationale cloudaanbieders om ook het beperkte deel van de DNS-keten
dat naar AWS gaat weer in Nederland te krijgen. Conform het kabinetsbesluit van 17 januari
kan SIDN een deel van haar domeinregistratiesysteem naar AWS migreren. Op basis van
de aangenomen motie gaan SIDN en de overheid wel verkennen of er een geschikte Nederlandse
cloudaanbieder is voor dit deel van het domeinregistratiesysteem om ook het beperkte
deel van de DNS-keten dat naar AWS gaat weer in Nederland te krijgen. Voor de zomer
wordt uw Kamer geïnformeerd over deze uitkomst.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie horen graag meer over de dialogen met de Westelijke
Balkan, Indo-Pacific en zuidelijk Afrika.

Wat is het doel van de regionale consultaties die de Minister benoemt? Hoeveel zijn
er reeds uitgevoerd en met welke partijen zijn deze overleggen geweest? Zijn er in
dit verband afspraken gemaakt op het gebied van cyberveiligheid, cybercriminaliteit
en internet governance?

36. Antwoord van het kabinet

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft vier regionale cyberdialogen gehouden
met de Westelijke Balkan en bereidt regionale dialogen voor met de prioriteitsregio’s
Zuidelijk Afrika en Zuidoost-Azië. Deelnemers van deze dialogen komen van overheidsorganisaties,
denktanks en universiteiten. Het doel van deze regionale consultaties is het vergroten
van het kennisniveau van de deelnemers en het versterken van de (regionale) samenwerking
tussen sectoren in de weerbaarheid tegen cyberdreigingen in de brede zin. Daarnaast
bieden de dialogen de mogelijkheid om Nederlandse prioriteiten op het gebied van cyberveiligheid
onder de aandacht te brengen bij een brede groep landen en hierover in gesprek te
gaan.

Tot slot benadrukken de leden van de GroenLinks-PvdA-fractie nogmaals dat Nederland
een enorme stempel kan en moet drukken op het digitale wereldtoneel. Het organiseren
van de Global Conference on Cyber Capacity Building is dan ook bij uitstek een gelegenheid om de Nederlandse expertise waardevol in te
zetten.

Kan de Minister meer zeggen over de uitkomsten van deze conferentie? Is hij het met
deze leden eens dat dergelijke conferenties niet alleen moeten leiden tot discussies,
maar ook tot concrete plannen en acties?

37. Antwoord van het kabinet

Tijdens de eerste Global Conference on Cyber Capacity Building in 2023 is de Accra
Call aangenomen waarin Nederland samen met de EU en meer dan 50 andere landen en organisaties
pleiten voor het incorporeren van cyberweerbaarheid binnen duurzame ontwikkelingsprogramma’s.
Nederland pleit voor deze aanpak in diverse fora en werkt ook zelf aan het versterken
van een geïntegreerde benadering. Zo werkt Nederland via het Challenge Fund for Youth Employment aan het opleiden van jongeren in cyber security in de focusregio’s en draagt daarmee
bij aan zowel onderwijs als veiligheid. Tijdens de aankomende conferentie in mei 2025
zal het Ministerie van Buitenlandse Zaken een sessie organiseren over het belang van
het investeren in cyberveiligheid in digitale klimaatoplossingen.

De leden van de GroenLinks-PvdA-fractie danken alle betrokken ambtenaren hartelijk
voor de beantwoording.

Vragen en opmerkingen van de leden van de VVD-fractie

De leden van de VVD-fractie hebben kennisgenomen van de brief over de voortgang van
de Internationale Cyberstrategie en hebben daarover enkele vragen en opmerkingen.

Deze leden zien de toenemende dreiging van offensieve cyberactiviteiten door de veranderende
geopolitieke realiteit. Vooral China en Rusland zijn er in toenemende mate op uit
om ons te destabiliseren.

Deze leden vragen het kabinet in hoeverre de toenemende cyberdreiging vanuit Chinese
en Russische cyberoperaties komt of dat het om een bredere trend gaat.

38. Antwoord van het kabinet

China en Rusland hebben een hoog soortelijk gewicht in de toenemende cyberdreiging,
maar zijn niet de enige actoren. Ook andere landen, zoals Iran en Noord-Korea, investeren
in hun offensieve cyberprogramma’s. Uit de jaarverslagen van AIVD en MIVD blijkt dat
het aantal landen dat grotere cybercapaciteiten ontwikkelt, toeneemt. Steeds meer
landen die voorheen nog geen offensieve cyberprogramma’s hadden, investeren nu ook
in zulke programma’s. Daarvoor krijgen zij hulp van bondgenoten of ze kopen geavanceerde
commerciële offensieve cybercapaciteiten in, zoals bijvoorbeeld spyware. Ook is een
toename waarneembaar in de activiteiten van niet-statelijke actoren zoals cybercriminelen.

Van alle cyberdreigingen heeft digitale sabotage potentieel de grootste impact op
Nederland, omdat dit kan leiden tot verstoringen van militaire operaties, economische
schade en maatschappelijke ontwrichting. In de laatste jaren zagen de AIVD en MIVD
verschillende buitenlandse cyberoperaties, waaronder van Rusland en China, die gericht
waren op Europese en NAVO-doelen, vaak met als doel uiteindelijk vitale infrastructuur
te kunnen saboteren in tijden van conflict.

De leden van de VVD-fractie vragen het kabinet wat de knelpunten zijn voor het verder
verbeteren van de Nederlandse en Europese digitale slagkracht. Deze leden lezen dat
Nederland het initiatief neemt binnen de EU om met gezamenlijke maatregelen tegen
cyberdreigingen te komen. Welke extra voorstellen gaat het kabinet doen om onze weerbaarheid
te verhogen? Ook vragen deze leden hoe het kabinet binnen de EU inzet op innovatie
voor cyber en cybersecurity.

39. Antwoord van het kabinet

Het kabinet zet zich er via de verschillende Europese gremia actief voor in de digitale
weerbaarheid in de EU te vergroten. Zo is Nederland aangesloten bij het European Cyber Crisis Liaison Officers Network (CyCLONe) en het Computer Security Incident Response (CSIRT) netwerk, waarbinnen lidstaten zich voorbereiden op grootschalige cybercrises
en -incidenten. Ook verwelkomt het kabinet het initiatief van de Europese Commissie
om de Blueprint inzake Grootschalige Cyber Incidenten te herzien; het BNC-fiche van
dit voorstel is 4 april jl. met uw Kamer gedeeld.15

In lijn met de NLCS en de NIS2-richtlijn (Cyberbeveiligingswet) fungeert het NCSC
sinds 17 oktober 2024 als Single Point of Contact (SPOC), wat betekent dat het NCSC
voor Nederland het internationale aanspreekpunt is op het gebied van cybersecurity.
Het NCSC werkt in verschillende nationale en internationale samenwerkingsverbanden,
zowel publiek als privaat, intensief samen met diverse organisaties aan het verhogen
van de digitale weerbaarheid.

Daarnaast zal de digitale weerbaarheid in de gehele EU sterk toenemen met onder meer
de aanstaande implementatie van de NIS2-richtlijn in de Cyberbeveiligingswet (Cbw)
en de uitvoering van de Cyber Resilience Act (CRA). Daarnaast is het voor het kabinet van belang dat de complexiteit en overlap
binnen het Europese cybersecuritylandschap wordt verminderd. Het kabinet zet zich
daarom in Europees verband actief in om samenhang en harmonisatie ten aanzien van
cybersecurity wet- en regelgeving te vergroten.

Tot slot pleit het kabinet binnen de EU actief voor het versterken van de samenwerking
op cybersecurity-innovatie. Daarbij hoort het hanteren van cybersecurity-by-design als leidend principe in de Europese industrie, het vergroten van de samenwerking
tussen overheden, bedrijven, investeerders, overheden en kennisinstellingen, en het
versterken van het Europees kenniscentrum voor cyberbeveiliging (ECCC) en het netwerk
van nationale coördinatiecentra (NCC’s). Het NCC-NL verbindt de Nederlandse cybersecuritygemeenschap
aan Europese partijen voor gezamenlijke inschrijving op EU-subsidietrajecten. In algemene
zin pleit het kabinet voor een Europese technologiestrategie, zodat gerichter wordt
geïnvesteerd in sleuteltechnologieën zoals cybersecurity, onder meer via de D9+ coalitie.
Tijdens de top die het kabinet afgelopen maart organiseerde hebben de verantwoordelijke
Ministers zich gezamenlijk uitgesproken voor het verbinden van ecosystemen voor digitale
innovatie, en het mobiliseren van meer privaat kapitaal voor het versterken van het
Europese digitaal concurrentievermogen.

Parallel aan het versterken van de weerbaarheid ziet het kabinet ook graag dat de
EU meer werk maakt van het ontmoedigen van kwaadwillende actoren d.m.v. diplomatieke
inzet. Zie voor een verdere toelichting op deze inzet ook het antwoord op vraag 1.

De leden van de VVD-fractie vinden recente grote cyberaanvallen op universiteiten
zorgelijk.

Deze leden vragen wat er nodig is om Nederlandse universiteiten beter te beschermen
tegen cyberaanvallen.

40. Antwoord van het kabinet

De hogescholen en universiteiten zetten via bestuurlijke afspraken met OCW in op het
verhogen van de cyberweerbaarheid. Zij nemen concrete maatregelen om de cyberweerbaarheid
te versterken en hebben hierop in de afgelopen jaren grote stappen gezet, zowel op
instellingsniveau als met de sector als geheel. De Minister heeft uw Kamer recentelijk
geïnformeerd over de stand van zaken ten aanzien van de aanpak ter versterking van
de cyberweerbaarheid in het vervolgonderwijs en over zijn besluit om de hogescholen
en universiteiten aan te wijzen als essentiële of belangrijke entiteit bedoeld in
de Cyberbeveiligingswet en de instellingen daarmee onder de reikwijdte van de aanstaande
wet te brengen. Dit besluit wordt op dit moment verder uitgewerkt met alle betrokken
partijen. De Minister van OCW zal uw Kamer later dit jaar informeren over deze nadere
uitwerking.

Er zijn ook steeds vaker cyberaanvallen waardoor wereldwijd bedrijven stilvallen.
Deze leden vragen het kabinet hoe zij de risico’s op cyberaanvallen met wereldwijde
gevolgen wil verkleinen. De leden van de VVD-fractie zijn met name bezorgd over cyberveiligheid
in kritieke sectoren.

Hoe zet het kabinet zich ervoor in om onze kritieke sectoren weerbaar te maken tegen
cyberaanvallen?

41. Antwoord van het kabinet

Op dit moment werkt het kabinet aan de implementatie van de NIS2-richtlijn in de Cyberbeveiligingswet
en de daarop te baseren nadere wetgeving. Deze wetgeving draagt bij aan een hoger
niveau van cybersecurity in de verschillende in de NIS2-richtlijn genoemde kritieke
sectoren. Zo worden organisaties, die krachtens de Cyberbeveiligingswet als essentiële
of belangrijke entiteit worden aangemerkt, verplicht om passende en evenredige maatregelen
te nemen om de risico’s voor de beveiliging van hun netwerk- en informatiesystemen
te beheersen. Daarnaast zijn deze organisaties bij significante incidenten meldplichtig
en hebben zij recht op bijstand van het NCSC.

De leden van de VVD-fractie zijn positief dat sancties opgelegd worden aan Russische
cybercriminelen die diensten leveren voor de Russische inlichtingendiensten.

Deze leden vragen het kabinet of het sanctioneren van cybercriminelen ook toepasbaar
is op andere landen met een offensief cyberprogramma tegen Nederland, zoals op China.
Wat zijn hierbij de overwegingen?

42. Antwoord van het kabinet

Het Europese cybersanctieregime is landenonafhankelijk en gericht op personen en entiteiten.
Sinds de oprichting van het regime in 2019 zijn er individuen en bedrijven gesanctioneerd
uit verschillende landen, waaronder ook uit China en Noord-Korea. Sinds 2020 zijn
er sancties aangenomen tegen in totaal 14 personen en 4 entiteiten. In 2024 zijn op Nederlandse voordracht sancties aangenomen
tegen een aantal vooraanstaande Russische cybercriminelen. Het kabinet is er voorstander
van ook te kijken naar de mogelijkheid van sanctionering van cybercriminelen uit andere
landen. Voorwaarde is dat de activiteiten van die criminelen een ontwrichtend effect
hebben binnen de EU. Voor het aannemen van sancties in EU-verband is instemming van
alle lidstaten vereist en het verkrijgen van die instemming is geregeld een uitdaging.

De leden van de VVD-fractie lezen dat Nederland financiering heeft verstrekt aan Oekraïne
voor toegang tot het internet via Starlink-satellieten.

Deze leden vragen hoe het kabinet kijkt naar Elon Musk’s dreigement om Oekraïne toegang
te ontzeggen tot Starlink. Ondersteunt het kabinet Oekraïne op het moment om te komen
tot alternatieven, indien Starlink zou wegvallen? Waar zou het concreet om gaan?

43. Antwoord van het kabinet

Het kabinet ondersteunt Oekraïne momenteel in het vinden van verschillende alternatieven.
Ook worden met Nederlandse financiering via de NAVO Oneweb terminals aangeschaft en draagt Nederland via het NAVO Ukraine Comprehensive Assistance Package (UCAP) bij aan de aanschaf van alternatieve satellietsystemen. Met bijdrage aan dit
NAVO UCAP project wordt het bestaande netwerk uitgebreid met additionele terminals
en de daarvoor noodzakelijke airtime, reserveonderdelen, ondersteuning en trainingen.

Deze alternatieven kunnen helpen om de continuïteit van vitale communicatie-infrastructuur
voor Oekraïne te waarborgen, vooral in het licht van de huidige geopolitieke situatie
en de afhankelijkheid van satellietverbindingen.

De leden van de VVD-fractie lezen dat het kabinet buiten de EU en NAVO samenwerking
met partnerlanden wil uitbreiden om landen met een offensief cyberprogramma beter
tegen te gaan. Hiervoor zijn cyberconsultaties uitgevoerd met verschillende landen.

Deze leden vragen of er concrete suggesties uit deze consultaties naar voren zijn
gekomen om bestaand beleid aan te scherpen. Hoe wil het kabinet de samenwerking met
die landen verder vormgeven?

44. Antwoord van het kabinet

Het kabinet is in dialoog met invloedrijke landen buiten de EU en NAVO zoals Japan
en Zuid-Korea om de samenwerking op het tegengaan van digitale dreigingen te intensiveren.
Tegelijkertijd wordt operationele samenwerking tussen bijvoorbeeld politiediensten,
krijgsmachten en nationale cybersecuritycentra aangehaald. Om kwaadwillend statelijk
cybergedag tegen te gaan, is het van belang dat zoveel mogelijk landen zich uitspreken
tegen andere landen die handelen in strijd met het VN normatief kader voor statelijk
gedrag in het cyberdomein. Dat kan bijvoorbeeld via publieke verklaringen of technische
rapporten gericht op mitigatie van cyberdreigingen.

Deze leden vragen ook in hoeverre er ingezet wordt op het tegengaan van offensieve
cyberprogramma’s bij de diensten. Is deze inzet voldoende?

45. Antwoord van het kabinet

Het kabinet zet in op zowel internationale samenwerking als de inzet van de AIVD en
MIVD. De diensten doen inlichtingenonderzoeken naar offensieve cyberoperaties die
gericht zijn tegen Nederlandse en bondgenootschappelijke belangen. De informatie over
intenties en capaciteiten van malicieuze actoren helpt het kabinet om de kosten voor
aanvallers te verhogen, samen met bondgenoten.

Hoewel de diensten digitale aanvallen niet altijd kunnen voorkomen of onderkennen,
worden cyberdreigingen zoals de recente Chinese Salt Typhoon-aanvallen nauwgezet gevolgd en gerapporteerd.

De inzet van de diensten wordt versterkt door de Tijdelijke wet cyberoperaties (2024),
die hun bevoegdheden sneller en effectiever maakt. Deze wet bevat bindend toezicht
door de CTIVD, die operaties kan stopzetten en gegevens kan laten vernietigen.

De leden van de VVD-fractie benadrukken dat vrijheid en veiligheid op het internet
centraal staan. Zij zijn bezorgd over de wens van een aantal landen om een coördinerende
rol van onder andere de VN en de Internationale Telecommunicatie Unie (ITU) te hebben
op het internet. Het is goed dat Nederland zich hiertegen keert.

Deze leden vragen hoe het kabinet zich blijvend gaat verzetten om geen tractie te
geven aan dergelijke ideeën. Hoe benadrukt het kabinet internationaal de noodzaak
van een vrij multistakeholder model?

46. Antwoord van het kabinet

Nederland benadrukt richting deze landen dat het centraliseren van internet governance bij de ITU geen oplossing is voor deze zorgen, maar juist de stabiliteit en politieke
neutraliteit van het mondiale internet in gevaar brengt. Onder leiding van Nederland
heeft de ITU afgelopen jaar tijdens de World Telecommunication Standardization Assembly (WTSA) in Delhi een tweetal resoluties aangenomen die de rol van multistakeholder organisaties in het beheer van de publieke kern van het internet bevestigen.

Tijdens het voorzitterschap van de Freedom Online Coalition (FOC) in 2024 heeft Nederland erop ingezet om hiervoor zoveel mogelijk internationale
steun te verkrijgen, met als resultaat onder meer een naar tevredenheid stemmend Global
Digital Compact16 dat in september 2024 op VN-niveau met consensus is aangenomen.

Ook in 2025 zet Nederland in op versterkte coördinatie met gelijkgezinde landen binnen
de FOC en anderszins richting de herziening van de World Summit on the Information Society (WSIS+20 review). Tijdens deze WSIS+20 review worden o.a. de bestaande VN-afspraken
over internet governance heronderhandeld, hetgeen grote impact kan hebben op de toekomst van het multistakeholder model. Daarnaast is de Nederlandse overheid en een grote Nederlandse multistakeholder-delegatie al jaren actief betrokken bij het Internet Governance Forum waar belanghebbenden van over de hele wereld bijeenkomen om vraagstukken rond het
beheer van het internet op gelijke voet met elkaar te bespreken. Middels het Ministerie
van Economische Zaken ondersteunt Nederland dit Forum ook financieel.

De leden van de VVD-fractie zien statelijke desinformatie als een dreiging voor onze
open en democratische samenleving. Desinformatiecampagnes van andere staten met als
doel om de Nederlandse samenleving te beïnvloeden, moeten gestopt worden.

Daarom vragen deze leden hoe het kabinet zich binnen Nederland en de EU inzet om statelijke
desinformatie tegen te gaan. In hoeverre kan zij statelijke desinformatie goed tegengaan
met het huidige instrumentarium?

47. Antwoord van het kabinet

Nederland zet zich in de EU actief in voor een sterke aanpak van statelijke desinformatie.
In 2023 is in de EU de implementatie van de Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI) Toolbox afgerond. Hiermee kan op systematische wijze worden gereageerd op FIMI-dreigingen
en incidenten, waaronder statelijke desinformatie. Daarnaast is Nederland lid van
het EU Rapid Alert System (RAS) voor informatie-uitwisseling over en signalering van statelijke desinformatie.
Nederland maakt actief gebruik van deze instrumenten om gezamenlijk op te treden tegen
statelijke desinformatie. Binnen Nederland wordt gewerkt aan een aantal parallelle
werksporen voor een geïntegreerde aanpak van statelijke desinformatie. Uw Kamer is
hierover geïnformeerd in de Rijksbrede strategie voor effectieve aanpak van desinformatie
en de daaropvolgende Voortgangsbrief.17

Vragen en opmerkingen van de leden van de NSC-fractie

De leden van de NSC-fractie hebben met interesse kennisgenomen van de stukken bijgaand
dit schriftelijk overleg. Deze leden hebben op basis hiervan nog enkele vragen.

Het lid Omtzigt heeft op 5 maart jl. een motie op stuk nummer Kamerstuk 21 501-20, nr. 2198, ingediend. Deze motie riep het kabinet ertoe op om een solide basis te scheppen
voor de privaat-publieke samenwerking op cyberterrein, het Defensie Cyber Commando
(DCC) een adequaat mandaat te geven en het te versterken.

De gleden van de NSC-fractie vragen hoe het met de uitvoering van deze motie staat,
gezien de actuele dreiging vanuit Rusland.

48. Antwoord van het kabinet

Het kabinet erkent het belang van de AIVD en MIVD in het vergaren van inlichtingen
over cyberdreigingen. Deze inlichtingen helpen bij het vormgeven van het cybersecuritybeleid
en het nemen van maatregelen tegen aanvallers, al dan niet met bondgenoten. Hoewel
niet alle incidenten kunnen worden voorkomen, zoals recente voorbeelden in de VS rondom
Chinese hackersgroep Salt Typhoon aantonen, rapporteren de diensten jaarlijks over hun bevindingen.

Een eenduidig kader voor publiek-private samenwerking door de diensten op cyberterrein
wordt expliciet meegenomen in de herziening van de Wiv. De huidige wet biedt wel een
basis, maar duidelijke kaders ontbreken. Het kabinet streeft naar een wettelijk kader
dat geen apart beleid meer nodig maakt.

De Defensienota’s 2022 en 2024 voorzien in de groei van de operationele cybercapaciteit
van het Defensie Cybercommando (DCC). De personeelsstrategie beoogt het reservistenbestand
snel uit te breiden. Daarnaast wordt met de aankomende Defensie Cyberstrategie een
proactieve aanpak tegen statelijke cybercampagnes nagestreefd. In de strategie worden
ook de inzet van de krijgsmacht (i.c. het DCC) naast contra-inlichtingenactiviteiten
van de MIVD genoemd. Het DCC heeft geen zelfstandige bevoegdheden. De regering besluit
tot inzet van het DCC en eventuele bevoegdheden zijn afhankelijk van de grondslag
voor de inzet.

De leden van de NSC-fractie vragen in samenhang hiermee in hoeverre er al afspraken
gemaakt zijn met het Nederlandse bedrijfsleven om in geval van cyberaanvallen bij
te springen. Deze leden hebben in de brief van de Minister gelezen dat de Tijdelijke
Wet Cyberoperaties nog niet volledig wordt toegepast, omdat de CTIVD in verband met
huisvesting en daaruit volgend capaciteitsgebrek slechts beperkt toezicht kan houden.
Deze leden vragen op welke termijn de Minister verwacht dat dit probleem wordt opgelost.

49. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar antwoord op vraag 8.

De AIVD en MIVD werken samen met het Nederlandse bedrijfsleven op cybergebied. Deze
samenwerking omvat een wederzijdse uitwisseling van technische gegevens, zoals kenmerken
van infrastructuur en malware gebruikt bij cyberaanvallen. Bedrijven fungeren als
informant, terwijl de diensten gegevens verstrekken om de digitale weerbaarheid van
Nederland en zijn bondgenoten te versterken.

De leden van de NSC-fractie hebben er ook kennis van genomen dat het kabinet in de
komende tijd de samenwerking met belangrijke partnerlanden op het gebied van cyber
wil intensiveren. Een van de betreffende landen is de VS.

Deze leden vragen in hoeverre de actuele ontwikkelingen rond de Trump-administratie
hiervoor in de toekomst een obstakel zouden kunnen vormen.

50. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 1.

Vragen en opmerkingen van de leden van de D66-fractie

De leden van de D66-fractie hebben kennisgenomen van de voortgang van de internationale
cyberstrategie en de ontwikkelingen op het gebied van hybride dreigingen en geopolitieke
verschuivingen. Zij hebben hierover enkele vragen en opmerkingen.

Deze leden constateren dat de geopolitieke dynamiek snel verandert, onder andere door
de toegenomen hybride dreigingen vanuit Rusland en de inmenging van grote technologiebedrijven
in Westerse democratieën.

Deze leden vragen de Minister of de huidige cyberstrategie nog actueel is en of er,
gezien de veranderende wereldorde, een herziening nodig is.

51. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 1.

Zij vragen de Minister of de recente ontwikkelingen rondom platform X en de invloed
van Elon Musk worden meegenomen in de strategische afwegingen van het kabinet en op
welke manier dit leidt tot wijzigingen of aanscherpingen in de internationale cyberstrategie.

52. Antwoord van het kabinet

Zoals ook verwoord in het antwoord op vraag 1, neemt het kabinet alle relevante actuele
geopolitieke ontwikkelingen mee in de uitvoering van de internationale cyberstrategie.
Hier vallen ontwikkelingen op het gebied van online platforms en uitlatingen van eigenaren
van die platforms ook onder. Op dit moment geven deze ontwikkelingen geen aanleiding
om de cyberstrategie aan te passen.

In het verlengde daarvan vragen deze leden of de bezuinigingen op cybersecurity binnen
de begroting van Buitenlandse Zaken heroverwogen zouden moeten worden, gezien het
toenemende belang van digitale veiligheid.

53. Antwoord van het kabinet

De bezuinigingen op het Ministerie van Buitenlandse Zaken hebben een zekere weerslag
op de uitvoering van de internationale cyberstrategie. De taakstelling beperkt de
beschikbare middelen voor programma’s ter versterking van de cyberweerbaarheid in
opkomende landen.

Hierdoor is het essentieel om scherpe keuzes te maken, middelen strategisch in te
zetten en de samenwerking te intensiveren tussen ministeries onderling en met partners
in binnen- en buitenland. Zo trekt het Ministerie van Buitenlandse Zaken nauw op met
het RVO, het NCSC en NCC-NL om aan te sluiten bij EU-initiatieven zoals de Global Gateway-strategie, om zo met beperkte middelen toch een bijdrage te leveren aan de cybercapaciteitsopbouw
in prioriteitsregio’s.

Daarnaast vragen deze leden of de Nederlandse inlichtingendiensten onder de huidige
Amerikaanse regering nog voldoende in staat zijn om effectief samen te werken met
hun Amerikaanse partners. Zij vragen of de interoperabiliteit en informatie-uitwisseling
door de politieke dynamiek in de Verenigde Staten wordt belemmerd en welke stappen
het kabinet onderneemt om deze samenwerking aan te passen.

54. Antwoord van het kabinet

De toenemende geopolitieke spanningen en onzekerheden benadrukken het belang van de
inlichtingendiensten. Internationale samenwerking, inclusief met de VS, is cruciaal
voor de nationale en internationale veiligheid. De AIVD en MIVD werken regelmatig
met internationale partners en wegen alle relevante omstandigheden mee bij hun werk.
Het kabinet kan echter geen details vrijgeven over specifieke inlichtingenposities
of gegevensuitwisseling.

De leden van de D66-fractie constateren dat er grote behoefte bestaat aan goed opgeleid
IT-talent om Nederland te wapenen tegen cyberdreigingen.

Kan het kabinet aangeven of zij zeker weet dat de aangekondigde bezuinigingen op hoger
onderwijs en wetenschap niet ten koste gaan van deze opleidingen ten behoeve van nationale
veiligheid? Kan zij voorts aangeven in hoeverre IT-gerelateerde opleidingen op hogescholen
en universiteiten zullen krimpen door de voorgenomen beperking op Engelstalige bacheloropleidingen?

55. Antwoord van het kabinet

Het kabinet heeft besloten te bezuinigen op het hoger onderwijs en de wetenschap om
investeringen in andere maatschappelijke doelen mogelijk te maken, zoals defensie,
veiligheid en bestaanszekerheid. Het kabinet acht de bezuinigingen uitvoerbaar en
realistisch. Universiteiten en hogescholen hebben bestedingsvrijheid en beslissen
dan ook zelf hoe zij de bezuinigingen vormgeven binnen hun instelling. Dit hangt samen
met de (wettelijke) autonomie die zij hebben over hun eigen onderwijs en onderzoek,
zij bepalen welk onderwijs ze aanbieden. Het kabinet kan dus geen garanties geven
dat een bepaalde opleiding(sector) niet wordt geraakt door de bezuinigingen. Het kabinet
verwacht wel van onderwijsinstellingen dat zij in gezamenlijkheid besluiten over het
opleidingsaanbod nemen en maatschappelijke belangen daarin meewegen.

In het wetsvoorstel Wet internationalisering in balans (WIB) wordt de toets anderstalig
onderwijs voorgesteld. Opleidingen kunnen toestemming voor anderstalig onderwijs krijgen
van de Minister van OCW voor opleidingen die doelmatig anderstalig zijn. De WIB kent
daarvoor vier doelmatigheidscriteria: regionale omstandigheden, de arbeidsmarkt, internationale
uniciteit en internationale positionering van de opleiding of een traject binnen een
opleiding. De Minister van OCW wordt bij zijn beoordeling geadviseerd door de Commissie
doelmatigheid hoger onderwijs. IT-gerelateerde opleidingen op hogescholen en universiteiten
dienen in hun aanvraag te motiveren dat zij aan één van die criteria voldoen.

Het is overigens evident dat de techniek een van de grote tekortsectoren in de arbeidsmarkt
is. Desondanks kan het kabinet op dit moment niet vooruitlopen op de resultaten van
deze toets voor individuele opleidingen. Hierop vooruitlopen zou een vorm van schaduwtoetsing
opleveren. De Minister van OCW gaat graag met uw Kamer in debat over de precieze invulling
van deze criteria bij de parlementaire behandeling van het wetsvoorstel.

De leden van de D66-fractie maken zich verder zorgen over de gevolgen van de aangekondigde
bezuinigingen op het postennet voor het tegengaan van desinformatie en het bevorderen
van cyberveiligheid in het mondiale Zuiden.

Zij vragen de Minister hoe deze bezuinigingen zich verhouden tot de groeiende invloed
van China en Rusland in onder andere Afrika en Zuid-Amerika. Hoe verklaart het kabinet
de behoefte van China, India en Rusland om hun postennetwerken uit te breiden, waar
Nederland die juist laat krimpen, zo vragen deze leden.

56. Antwoord van het kabinet

De taakstelling op onze ambassades, consulaten en permanente vertegenwoordigingen
in het buitenland is onderdeel van het regeerprogramma. Dit leidt ook tot een verminderde
bezetting van het diplomatieke netwerk. Momenteel wordt bezien hoe deze bezuiniging
ingevuld kan worden. Daarbij wordt ook meegenomen hoe het postennet optimaal en blijvend
kan worden ingezet voor het behartigen van Nederlandse belangen in een veranderend
geopolitiek landschap.

Voorts vragen zij in hoeverre de diplomatieke vertegenwoordigingen nog voldoende worden
uitgerust om anti-Westerse desinformatiecampagnes in deze regio’s tegen te gaan.

57. Antwoord van het kabinet

Nederland blijft zich inzetten voor het tegengaan van desinformatie, onder meer via
ondersteuning van onafhankelijke journalistiek in de Sahel en West-Afrika. Ook steunt
Nederland de EU inzet op dit vlak, waaronder het monitoren van het informatiedomein
in Sub-Sahara Afrika en het bevorderen van positieve beeldvorming over de EU.

Voor het tegengaan van anti-Westerse desinformatiecampagnes in het mondiale zuiden
worden relevante counternarratieven op verschillende manieren uitgedragen, zoals via
externe kanalen van ambassades en diplomatieke en informele kanalen.

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken onderzoekt momenteel hoe met de beschikbare
middelen de inzet van de posten om desinformatie tegen te gaan strategischer gecoördineerd
kan worden. Hierbij wordt ook gekeken naar het inzetten van middelen zoals het bezoekersprogramma
en publieksdiplomatie (KPF non-ODA).

Wat betreft de EU-samenwerking vragen de aan het woord zijnde leden hoe de Minister
zich inzet om de samenwerking op het gebied van cyberdreigingen binnen de Europese
Unie te verbeteren.

58. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u graag naar het antwoord op vraag 39.

Zij vragen de Minister welke obstakels er zijn bij de informatie-uitwisseling tussen
EU-lidstaten en welke concrete stappen worden gezet om deze barrières weg te nemen.

59. Antwoord van het kabinet

Met de inwerkingtreding van NIS2-richtlijn én de nationale wetgeving ter implementatie
daarvan wordt bevorderd dat informatie over dreigingen en incidenten kan worden uitgewisseld
tussen organisaties in EU-lidstaten. Uiteraard zijn deze organisaties verplicht om
in het kader van verstrekking van informatie wettelijke kaders zoals de AVG in acht
te nemen.

De leden van de D66-fractie lezen dat de Minister schrijft: «Tot slot heeft het kabinet
Oekraïne bijgestaan zich beter te wapenen tegen de Russische cyberdreiging; zo financierde
Nederland cyberveiligheidsproducten en toegang tot het internet via Starlink-satellieten.»
Deze leden zijn uiteraard groot voorstander van elke vorm van steun aan de Oekraïners,
die ook strijden voor onze veiligheid, maar zijn wel bezorgd over de afhankelijkheid
van Starlink in het licht van de onberekenbare Amerikaanse regering. Hoewel de VS
stelt niet voornemens te zijn Oekraïne af te sluiten van Starlink, hebben de recente
ontwikkelingen rondom wapenleveranties en het delen van inlichtingen laten zien dat
er niet onvoorwaardelijk op de Amerikanen kan worden gerekend.

Welke alternatieven voor Starlink bestaan er, als de Oekraïense toegang hiertoe wel
wordt beperkt, zo vragen de leden van de D66-fractie. Hoe beschouwt het kabinet in
dit licht de capaciteiten van Eutelsat? Voorts vragen zij of het kabinet bereid is
te investeren in Europese alternatieven en hoe Nederland hieraan kan bijdragen.

60. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u ook naar het antwoord op vraag 18 en 43.

De Europese Commissie beschouwt alle mogelijkheden om Oekraïne te ondersteunen, ook
op het gebied van satellietcommunicatiesystemen (SATCOM). Om strategische afhankelijkheden
op de korte termijn te beperken, zet de Europese Commissie in op de verbreding naar
commerciële SATCOM aanbieders op de Europese markt. Deze diensten kunnen dan ook aan
Oekraïne beschikbaar gesteld worden. Eutelsat Oneweb is een relatief eenvoudig te
gebruiken commerciële Low Earth Orbit constellatie net als Starlink. Dit systeem en het Delta-systeem hebben in principe
soortgelijke functionaliteiten en mogelijkheden. Daarnaast werkt de Europese Commissie
op de langere termijn (vanaf 2030) onder het Europees Ruimtevaartprogramma aan het
ontwikkelen van autonome satellietcommunicatie voor overheidsinstellingen. Deze capaciteiten
zouden eveneens voor militair gebruik bestemd zijn. Nederland onderschrijft het belang
van de diversificatie van deze markt. Dit wordt gewaarborgd door diensten te spreiden
en Europese ontwikkelingen op dit vlak te stimuleren.

Tot slot vragen deze leden naar de inzet van Nederland bij de oprichting van een VN-mechanisme
voor de implementatie van een normatief kader voor verantwoordelijk statelijk gedrag
in het cyberdomein. Zij vragen de Minister wat de verwachting van het kabinet is over
de onderhandelingen die in de zomer van 2025 zullen plaatsvinden. Welke prioriteiten
stelt Nederland in deze onderhandelingen en hoe worden die afgestemd met Europese
partners, zo vragen zij.

61. Antwoord van het kabinet

Het mandaat van het huidige VN-mechanisme om te komen tot een permanent VN-mechanisme
op cyber in het veiligheidsdomein loopt af in de zomer van 2025. In het krachtenveld van deze
onderhandelingen staan de onderhandelingsposities van democratische en autocratische
landen tegenover elkaar. De EU zet zich met steun van het kabinet, en samen met andere
gelijkgezinde landen, in voor een actiegericht vervolgprogramma (Programme of Action). Dit initiatief richt zich op de uitvoering en naleving van afspraken over verantwoordelijk
statelijk gedrag in het cyberdomein. Daarnaast maakt het kabinet zich er hard voor
dat in de VN-discussies niet alleen de stemmen van staten maar ook die van maatschappelijke
organisaties, academici en de private sector gehoord worden.

Vragen en opmerkingen van de leden van de BBB-fractie

De leden van BBB-fractie hebben kennisgenomen van de brief over de voortgang van de
Internationale Cyberstrategie. Zij zien met zorg een paar ontwikkelingen met betrekking
tot het internationale cyberbeleid en zijn daarom ook tevreden dat hier vanuit het
kabinet aandacht voor is.

Deze leden vinden het bedreigend dat Russische en Chinese hackers, maar ook andere
statelijke en niet-statelijke actoren ons treffen. Ook op dit vlak moet Nederland
zich weerbaarder kunnen opstellen en in Europees verband onderzoeken of wij ook minder
afhankelijk kunnen zijn van datacenters, iclouds en andere systemen van derde landen.
Op dit vlak moeten Nederland en Europa ook onafhankelijker kunnen opereren, net als
dat met defensie op dit moment opgepakt wordt.

De leden van de BBB-fractie vinden het goed dat Nederland Oekraïne heeft bijgestaan
zich beter te weren tegen Russische cyberdreiging. Dit gebeurde onder meer door het
toegang verlenen tot het internet via Starlink-satellieten. Deze leden vinden het
echter verstandig om ook voorbereid te zijn op een samenleving waarin wij niet meer
van Starlink of andere buitenlandse satelliet- en ruimtevaartprogramma’s afhankelijk
zijn, maar ook meer op eigen benen kunnen staan. Daarom dienden de leden van de BBB-fractie
hierover vorige week een motie in.

De leden van de BBB-fractie maken zich zorgen over het feit dat Nederland en de EU
achterlopen op het vlak van AI. Het is dan ook goed dat Nederland internationaal wordt
erkend als belangrijke speler op het gebied van verantwoorde inzet van AI. Het is
dan eigenlijk nog sterker om flink in te zetten op een eigen ontwikkeling van AI,
dan op het inperken van de mogelijkheden die dit biedt, want dat werkt averechts.
Ook Nederlandse bedrijven zouden op dit vlak een voortrekkersrol moeten kunnen vervullen.
De leden van de BBB-fractie zijn voor het tegengaan van statelijke desinformatie en
voor het behoud van een open, vrij en veilig internet. Censuur moet worden voorkomen,
waarbij er een spanningsveld bestaat tussen censuur en hoe om te gaan met desinformatie.
Een gedigitaliseerde samenleving kent volgens deze leden veel voordelen, maar deze
moet ook beschermd worden tegen cyberkwetsbaarheden, zonder daarbij in beperkingen
en censuur te vervallen. Dat is een lastig krachtenspel.

Met zorg lazen deze leden het artikel «Nederland is een paradijs voor cybercriminelen»
in het Parool van 20 maart jl., waarin de keerzijde wordt genoemd van het grote aantal
datacenters in Nederland. De leden van de BBB-fractie vragen of dit ook haar uitstraling
heeft op de cyberveiligheid van statelijke en niet-statelijke actoren en hun infiltratie
in Nederland.

62. Antwoord van het kabinet

Nederland heeft een sterke digitale infrastructuur en er staan veel datacenters op
ons grondgebied. De zorgen omtrent datacenters en het faciliteren van criminaliteit
worden door het kabinet onderkend. De Minister van JenV heeft de Kamer toegezegd om
in het voorjaar 2025 te komen met een verkenning naar mogelijke oplossingen rondom
de problematiek van zgn. «bullitproof hosting» en «bad hosting». Een van de onderdelen van deze verkenning is dat er gekeken wordt naar hoe een
«ken je klant-principe» wettelijk verankerd zou kunnen worden, zodat een beter zicht
op de keten van klanten mogelijk is. Dit «ken je klant-principe» helpt tegen het schadelijke
gebruik van de Nederlandse netwerken, statelijk of crimineel. Kwaadwillenden blijven
immers het liefst zo anoniem mogelijk. Door implementatie van een dergelijke maatregel
kunnen ook de buitenlandse hosting resellers, die een groot deel van de schade faciliteren, worden geweerd bij Nederlandse bedrijven
zoals datacentra (colocatie) en hosting providers.

Cybercriminelen kunnen een server in een bepaald land gebruiken als tussenstation
voor internationale cyberaanvallen. In de regel heeft een datacentrum geen zicht op
de inhoud van een server. Hosting providers hebben dat wel, met de kanttekening dat
het zicht deels afhankelijk is van het type dienst of server. Het NCSC kan Notice and Take Down (NTD) verzoeken doen aan hosting partijen om een domein of systeem dat wordt gebruikt
door kwaadwillenden uit te schakelen. Een hostingpartij kan dit verzoek weigeren (bulletproof hosting). Het NCSC kan een beheerder of Internet Service Provider (ISP) dus wel informeren, maar niet verplichten.

Vragen en opmerkingen van de leden van de SGP-fractie

De leden van de SGP-fractie hebben de stukken over de voortgang van de Internationale
Cyberstrategie (ICS) ontvangen, danken het kabinet voor het toezenden daarvan en hebben
nog enige vragen en opmerkingen.

Kan het kabinet schetsen hoe zij de cyberafschrikking ziet? Waar is meer accent op
komen te liggen, zo vragen de leden van de SGP-fractie.

63. Antwoord van het kabinet

Afschrikking in het cyberdomein is een onderdeel van het cyberbeleid dat gericht is
op het ontmoedigen en het verhogen van de kosten van cyberaanvallen. Afschrikking
is op zich onvoldoende om de cyberdreiging te mitigeren. De dreiging van statelijke
cyberaanvallen op vitale processen is aanhoudend en omvangrijk en vraagt om brede
inzet van instrumenten. Het is van groot belang om weerbaarheid hiertegen te versterken
en te pogen kwaadwillende actoren af te schrikken en te ontmoedigen. Daarvoor is een
geïntegreerde inzet van inlichtingen, verstoringsoperaties, militaire instrumenten
en diplomatieke middelen nodig. Een deel van de activiteiten onder deze noemers zijn
vertrouwelijk van aard. Maar ook publiekelijk poogt het kabinet de kosten voor kwaadwillende
actoren te verhogen, bijvoorbeeld door middel van attributieve en/of technische verklaringen
of het opleggen van sancties.

Voornoemde leden vinden het daarbij belangrijk om een goede weerbaarheid en cyberverdediging
te benadrukken, maar zij vragen hoe het kabinet in dat kader offensieve en defensieve
capaciteiten ziet, alsmede het strategische vraagstuk rond spionagepogingen en het
al dan niet attribueren van hacks. Ook vragen de aan het woord zijnde leden of er
ad hoc is besloten tot de genoemde attributies of dat er beleid ligt om vaker publiekelijk
te attribueren?

64. Antwoord van het kabinet

Het kabinet probeert continu het gedrag van kwaadwillende actoren te beïnvloeden.
Dat kan via inlichtingenoperaties maar ook via publieke acties zoals sancties en publieke
attributies, waarmee landen ter verantwoording kunnen worden geroepen. Voor een verdere
beschrijving van de inzet van militaire cybercapaciteiten, zie het antwoord op vraag
11.

Het is cruciaal om continu te werken aan een sterke uitgangspositie ten opzichte van
onze tegenstrevers om zo hun handelingsvrijheid binnen aanvaardbare grenzen te houden.
Attributie kan daarin kostenverhogend werken. Elke attributie van cyberoperaties aan
een staat wordt voorafgegaan door een kabinetsbesluit en wordt gebaseerd op eigen
en/of via bondgenoten verkregen inlichtingen.

Responsmaatregelen zoals attributie moeten gewogen worden in de bredere geopolitieke
context en het Nederlandse belang. Op basis hiervan en in lijn met de motie Erkens
(Kamerstuk 36 410 X, nr. 46) besluit het kabinet, waar mogelijk, tot openbaarmaking van cyberaanvallen door middel
van attributie. Een voorbeeld hiervan is de Coathanger-operatie die in februari 2024 door de MIVD werd toegeschreven aan China.18

De leden van de SGP-fractie vragen naar de cyberconsultaties met de Verenigde Staten,
het Verenigd Koninkrijk, Zuid-Korea, India en Zuid-Afrika.

Kan het kabinet de resultaten hiervan op hoofdlijnen schetsen? De aan het woord zijnde
leden zien deze als mogelijk zeer nuttig. Zij zijn benieuwd naar een overzicht van
de gemeenschappelijke dreigingen en de sterke kanten en ook nog verbeterpunten in
de dialoog met de verschillende landen.

65. Antwoord van het kabinet

Zowel de diplomatieke als de meer operationele betrekkingen van Nederland met de VS
en het VK op het gebied van digitale dreigingen zijn hecht en gaan ver terug. Tijdens
consultaties met deze landen worden onder andere analyses gedeeld over het dreigingslandschap
(vooral gericht op China en Rusland) en over de gezamenlijke aanpak van cyberdreigingen,
bijvoorbeeld d.m.v. het delen van inlichtingen of het afstemmen van sanctiebeleid.
Bij deze consultaties zijn veel ministeries alsook de AIVD/MIVD en het NCSC betrokken.

Daarnaast voerde Nederland in 2024 en 2025 ook bilaterale cyberdialogen met landen
waarmee de relatie zich nog in de opbouwende fase bevindt, zoals Zuid-Korea, India
en Zuid-Afrika. Cyberveiligheid, cybercriminaliteit, internet governance en multilaterale aangelegenheden zijn onderwerpen die in vrijwel alle bilaterale
en regionale dialogen terugkomen. De consultaties met Zuid-Afrika en India stonden
primair in het teken van het uitwisselen van kennis en ervaringen. In de relatie met
Zuid-Korea is sprake van meer operationele samenwerking.

De leden van de SGP-fractie vragen het kabinet of zij de Tweede Kamer kan informeren
over haar besluit om het nieuwe VN-cybercrimeverdrag wel of niet te ratificeren? Kan
zij haar standpunt daarover en motivatie uiteenzetten?

66. Antwoord van het kabinet

Momenteel wordt door de Europese Commissie bezien wat de mogelijke juridische gevolgen
zijn van ratificatie van dit verdrag ten opzichte van bestaande wet- en regelgeving.
Deze eerste analyse zal tevens worden afgezet tegen de bestaande Nederlandse wet-
en regelgeving omtrent cybercrime. Aan de hand daarvan zal het kabinet haar positie
bepalen ten opzichte van mogelijke ratificatie.

Vragen en opmerkingen van de leden van de ChristenUnie-fractie

De leden van de ChristenUnie-fractie hebben met interesse kennisgenomen van de voortgangsbrief
over de uitvoering van de Internationale Cyberstrategie 2023–2028. Zij hebben daarover
nog enkele vragen.

Deze leden zien dat zelfs sinds het verschijnen van de voortgangsbrief er grote verschuivingen
op het wereldtoneel hebben plaatsgevonden, die relevant zijn voor de cyberstrategie
van Nederland. De leden van de ChristenUnie-fractie lezen in de strategie dat er stappen
zijn gezet richting een meer proactieve omgang met cyberdreigingen. Met de huidige
verschuivingen op het wereldtoneel lijkt deze houding relevanter dan ooit. Deze leden
merken op dat bijvoorbeeld de nadruk meer op investeringen in defensie en Europese
samenwerking is komen te liggen.

Welke ontwikkelingen signaleert de Minister als het gaat om de cyberstrategie? En
welke eventuele extra inzet acht de Minister, zowel nationaal als internationaal,
noodzakelijk om de huidige digitale dreigingen tegen te gaan?

67. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 1.

De leden van de ChristenUnie-fractie steunen de inzet om coalities te bouwen om tegenspel
te bieden aan landen met een offensief cyberprogramma gericht tegen onze belangen.

Deze leden vragen of de geopolitieke verschuivingen van de afgelopen maanden impact
hebben gehad op deze inzet en of deze tijd ook om andere coalities vraagt?

68. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 1

Daarbij denken deze leden voornamelijk aan de samenwerking met de Verenigde Staten.

Ervaart de Minister een veranderende houding in de samenwerking? In hoeverre is Nederland
voor de inzet afhankelijk van de Verenigde Staten en in hoeverre acht de Minister
het nodig dat Nederland onafhankelijk van de Verenigde Staten te werk gaat in de toekomst
wat betreft cybersecurity? Welke inzet zou daarvoor nodig zijn?

69. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 50

De Minister moest concluderen dat de CTIVD vanwege huisvestingsproblemen en capaciteitsgebrek
slechts beperkt toezicht kon houden op de Tijdelijke Wet Cyberoperaties.

De leden van de ChristenUnie-fractie vragen de Minister of er in de afgelopen maanden
verbetering van het toezicht heeft kunnen plaatsvinden? Deze leden vragen de Minister
wat er gedaan wordt om het capaciteitsgebrek te verminderen of hieraan tegemoet te
komen?

70. Antwoord van het kabinet

Hiervoor verwijs ik u naar het antwoord op vraag 8.

Deze leden lezen voorts dat met steun van Nederland de Global Forum on Cyber Expertise is opgericht.

Zij zien grote bezuinigingen van dit kabinet op het gebied van ontwikkelingssamenwerking
en vragen de Minister of deze bezuinigingen op een bepaalde manier impact hebben op
de inzet van dit kabinet rondom de derde doelstelling? Zo ja, op welke manier?

71. Antwoord van het kabinet

De inzet van het kabinet op het gebied van het versterken van de cyberweerbaarheid
in opkomende landen wordt gefinancierd vanuit de begroting van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken. De bezuinigingen op het Ministerie van Buitenlandse Zaken hebben
significante impact op de uitvoering van de internationale cyberstrategie. De taakstelling
beperkt de beschikbare middelen voor programma’s die de cyberweerbaarheid in opkomende
landen versterken.

Bezuinigingen op de begroting voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp hebben
geen impact op deze doelstelling.

II Volledige agenda

− de brief van de Minister van Buitenlandse Zaken van 6 december 2024 over de uitvoering
van de Internationale Cyberstrategie 2023–2028 (Kamerstuk 26 643 en 30 821, nr. 1252).