Brief regering : Internetcriminaliteit

Nr. 621
BRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE EN VEILIGHEID

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 20 mei 2020

Inleiding

Tijdens het Algemeen Overleg strafrechtelijke onderwerpen op 17 april 2019 is gesproken
over de vraag hoe we in het strafrecht kunnen ingrijpen tegen feiten die op of met
behulp van het internet gepleegd worden, inclusief de Europese aanpak (Kamerstuk 29 279, nr. 517). Ik kondigde aan hier een brief over te sturen, en daarin tevens de dilemma’s te
schetsen waar de opsporing tegenaan loopt in de aanpak van internetcriminaliteit.
Met deze brief voldoe ik aan die toezegging.

Allereerst wil ik de urgentie benadrukken die het bestrijden van deze vorm van criminaliteit
voor mij heeft. In de huidige samenleving van digitalisering en connectiviteit zijn
we altijd online. Dit heeft zijn weerslag op de manier waarop strafbare feiten worden
gepleegd en op de manier waarop de aanpak vorm krijgt. Het is ook zichtbaar in de
criminaliteitscijfers; daar waar in algemene zin de offline criminaliteit gestaag
daalt, neemt de online criminaliteit toe. Ook daar waar een strafbaar feit in het
fysieke domein is gepleegd, spelen het internet en de daarover gedeelde gegevens vaak
een rol. Zij zijn dan ook vaste onderdelen geworden in opsporingsonderzoeken.

Ik richt mij in deze brief niet op alle aspecten van de aanpak, maar op enkele belangrijke
hoofdpunten waar ik streef naar maatregelen die de mogelijkheden gaan verbeteren.

De urgentie wordt ook ingegeven door andere ontwikkelingen. Zo worden criminelen steeds
slimmer. Was een poging tot oplichting een aantal jaren geleden nog relatief makkelijk
te herkennen, inmiddels wordt dat steeds lastiger en wordt gebruik gemaakt van verfijndere
methoden. Ook wijs ik op incidenten op het gebied van cybersecurity1, die kwetsbaarheden in de maatschappij bloot leggen. In deze tijd van de coronacrisis,
als gevolg waarvan mensen meer thuis zitten en meer gebruik maken van hun computer(verbindingen),
zijn de eerste pogingen van criminelen om daar misbruik van te maken al direct zichtbaar
geworden. Dit alles onderstreept de noodzaak om als maatschappij in staat te zijn
deze criminelen op te sporen en hun activiteiten effectief aan te pakken. Zoals ik
mijn brief aan uw Kamer van 23 april 20202 over corona en het justitie en veiligheid domein heb bericht, worden de ontwikkelingen
in de criminaliteit in deze periode van de coronacrisis nauwgezet gevolgd. Op basis
van de monitoring wordt met de betrokken partners gekeken of aanvullende interventies
noodzakelijk zijn voor corona-specifieke criminaliteit zoals bijvoorbeeld phishing
die inspeelt op corona. De politie hanteert al een brede bestrijdingsstrategie met
publieke en private partners in de aanpak van cybercrime, met naast opsporing aandacht
voor alternatieve interventies zoals preventie en verstoring. Deze wordt ook voor
de actuele dreiging ingezet. Mijn handelen is er onder andere op gericht om preventie
te versterken en de weerbaarheid van de samenleving te vergroten. Dat gebeurt niet
alleen met publieke organisaties maar ook met private partijen, bijvoorbeeld zoals
verenigd in het convenant «Eerst checken, dan klikken». Recentelijk is door een groot
aantal organisaties aandacht geschonken aan voorkoming van slachtofferschap van cybercriminaliteit.
In dit verband wijs ik graag op de website www.veiliginternetten.nl.

leeswijzer

In deze brief zal ik ingaan op enkele belangrijke dilemma’s en op de consequenties
wanneer de grootste knelpunten bij die dilemma’s niet opgelost worden. Zo zal ik in
deze brief ingaan op de relatie tussen de opsporing en het behouden van het open en
vrije karakter van het internet. Dit geldt zowel voor de toegang daartoe als de bewegingsvrijheid
er op, inclusief de bescherming van de privacy van gebruikers. Mijn inzet is er ten
eerste op gericht om de online anonimiteit van verdachten van strafbare feiten zoveel
mogelijk weg te nemen, zonder daarbij het open karakter van het internet aan te tasten.
Ten tweede span ik mij, zowel op nationaal als op Europees en internationaal niveau,
in voor het veilig gebruik van een open internet, onder andere door het schoonhouden
daarvan, en aan een effectieve preventieve aanpak en opsporing van strafbare feiten.
Dit is deels een klassieke opsporingstaak, maar gaat vaak ook in samenwerking met
service providers en aanbieders van content3, die hier ook een eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. Die verantwoordelijkheid
wordt steeds meer genomen, hetgeen ik toejuich. Daar waar dat niet geval is spreek
ik hen er op aan en werk ik aan het uitbreiden van de wettelijke instrumenten, waarbij
een goede balans moet worden gevonden tussen de belangen van alle betrokken partijen.
Tot slot werk ik in internationaal verband aan het vergroten van de mogelijkheden
om grensoverschrijdende opsporing in samenhang met andere landen te versnellen en
te vergemakkelijken. Het grootste deel van het internetgebruik is inherent grensoverschrijdend
van karakter en dit levert obstakels op voor de opsporing in Nederland, net zoals
dat obstakels in andere landen oplevert.

In deze brief informeer ik u ook over de inzet van het kabinet bij de bitcoin problematiek
naar aanleiding van een bericht daarover in de Telegraaf4. Daardoor voldoe ik tevens aan het verzoek van de vaste commissie voor Justitie en
Veiligheid van 12 september 2019 hierover. Ten slotte ga ik in op een tweetal toezeggingen
die ik heb gedaan tijden het AO Criminaliteitsbestrijding van 5 februari 2020 over
de samenwerking tussen de politie en banken bij internetoplichting en de beperkingen
waar partijen tegen aanlopen in het kader van de Algemene Verordening Gegevensbescherming
(AVG) (Kamerstuk 28 684, nr. 617).

Enkele uitgangspunten

In discussies over internetcriminaliteit en de opsporing in het digitale domein blijkt
dat volgens sommigen in de digitale wereld fundamenteel andere uitgangspunten gelden
dan in de fysieke wereld, bijvoorbeeld op het gebied van anonimiteit en privacy. Ik
ben die mening niet toegedaan. Het inherent grenzeloze karakter van internet in relatie
tot het kader van de territoriaal geclausuleerde soevereine rechten voor strafrechtelijke
handhaving vraagt weliswaar om een andere en meer internationale aanpak, maar de onderlinge
principes zijn dezelfde5. Een voorbeeld van zo’n andere aanpak is het verwijderen van strafbaar materiaal.
In de fysieke wereld kan dat door bijvoorbeeld een papieren foto te vernietigen. In
de digitale wereld zou diezelfde foto waarschijnlijk op veel meer plekken zijn opgeslagen,
is de infrastructuur van internetbedrijven betrokken, en moeten persoonsgegevens worden
vastgelegd en communicatiepaden tussen computers ontoegankelijk worden gemaakt.

Ik hanteer daarom een aantal uitgangspunten voor de rechtshandhaving die zowel in
het fysieke als in het digitale domein dienen te gelden:

1. Belangen zoals rechtshandhaving, privacy, economie en veiligheid zijn allen legitiem
en zijn geen van allen absoluut.

2. De overheid accepteert geen vrijplaatsen voor criminelen.

3. Het strafrecht wordt, binnen de beschikbare middelenmix, als optimum remedium ingezet.

4. Regelgeving dient handhaafbaar en uitvoerbaar te zijn.

Deze uitgangpunten kunnen helpen bij het overdenken van hieronder verder uitgewerkte
thema’s en in het bijzonder voor het maken van keuzes in het digitale domein. En daarbij
blijkt dat er niet altijd pasklare antwoorden zijn, maar tenminste wel meer of minder
ontwikkelde ideeën over een verantwoorde en effectieve aanpak van internetcriminaliteit
en van opsporing in de huidige digitale tijd. Hieronder ga ik vanuit dit vertrekpunt
nader in op drie hoofdthema’s, en tevens hoofddilemma’s, die ik in deze brief wil
aansnijden.

Thema 1: Het open karakter van het internet, privacy en opsporingsbevoegdheden

Een van de thema’s die centraal staan betreft de verhouding tussen het open karakter
van het internet, de daarbij behorende privacy en het anoniem bewegen op het net alsmede
de belangen van de aanbieders, en de verhouding met de maatschappelijke wens om effectief
misdaad te kunnen bestrijden. Deze elementen en de spanning die daartussen bestaat,
komen hieronder aan de orde. Bij deze elementen speelt tevens mee dat het internet
een internationaal karakter heeft. Dit komt bij thema 3 separaat aan de orde.

Het internet is een digitale wereld waarin ontelbare (en een groeiend aantal) apparaten,
netwerken, personen, bedrijven en organisaties met elkaar verbonden zijn. Hierdoor
kunnen personen grote hoeveelheden gegevens gemakkelijk, direct en snel ontsluiten,
delen en vastleggen. Ook stelt het organisaties en personen in staat allerlei transacties
af te wikkelen. In de kern is het internet een vrije omgeving: het «is» niet van iets
of iemand. De Nederlandse regering heeft in 2016 aangegeven zich te richten op het
benutten van kansen die het internet biedt voor innovatie en economische groei en
op het garanderen van veiligheid en mensenrechten in het cyberdomein. Reeds in deze
brief heeft het kabinet laten zien zich sterk te willen maken voor de drie kernelementen:
een open, vrij en veilig internet6. Dit is herhaald in de recente AIV-aanvraag over regulering van online content7. Daarbij gaat het niet alleen om de toegankelijkheid tot het internet, maar ook het
recht om zich daar in beginsel vrij te kunnen bewegen zonder dat de overheid dit beperkt.
Naast het belang van de openheid en vrijheid wordt daarin gewezen op de risico’s die
ontstaan voor de veiligheid, en wordt advies gevraagd over opties voor regulering
van content op het internet door overheden. Wanneer dat advies ontvangen is, zal het
kabinet bezien wat de mogelijkheden zijn.

Een van de belangrijkste en tevens lastigste elementen in het bestrijden van internetcriminaliteit
is echter het achterhalen van de identiteit van een verdachte. De technologie maakt
het mogelijk dat personen online (nagenoeg) anoniem kunnen bewegen, met name door
het gebruiken van aliassen en technische afschermingsmaatregelen. Dit draagt bij aan
de beveiliging van informatie die in het digitale domein wordt verspreid. Deze beveiliging
is cruciaal voor vertrouwelijke communicatie tussen overheid, bedrijf en burger. Maar
tezamen maken zij het achterhalen van de identiteit van verdachten wel moeilijker.
Dit wordt verder versterkt door de inherente grenzeloosheid van het internet en de
schaalgrootte die is bereikt als gevolg van de digitale revolutie, als gevolg waarvan
ook kwaadwillenden snel, anoniem, en verstopt tussen miljarden gegevensuitwisselingen,
activiteiten kunnen ontplooien. In de gedigitaliseerde maatschappij worden terecht
hoge eisen gesteld aan het waarborgen van de privacy van personen. Aan de andere kant
heeft de samenleving behoefte aan en recht op een veilige samenleving en bescherming
van (kwetsbare) personen en goederen. Ook op het internet. Dit is een inherent dilemma
van het internet.

Dit dilemma speelt ook een grote rol bij het bepalen van een standpunt over encryptie.
Het kabinet Rutte II heeft hierin een kabinetsstandpunt ingenomen dat nog steeds staand
beleid is. Het gaat hier om de onwenselijkheid van het nemen van beperkende wettelijke
maatregelen ten aanzien van de ontwikkeling, de beschikbaarheid en het gebruik van
encryptie binnen Nederland.8 Tegelijkertijd heb ik zorg, zeker ook naar de toekomst, over de mogelijkheden om
effectief op te sporen. Naast andere, overigens steeds vernieuwende, mogelijkheden
voor personen om hun identiteit te verhullen, maakt encryptie het voor politie en
justitie feitelijk moeilijk zicht te hebben op gegevens met betrekking tot strafbare
feiten en om de herkomst van gegevens te herleiden naar personen die mogelijk bij
strafbaar handelen zijn betrokken of daarvan weet hebben. Daardoor is het zeer geregeld
niet mogelijk opsporingsonderzoeken op te starten of na verloop van enige tijd bewijs
rond strafbare feiten te verkrijgen. Naar aanleiding van een aankondiging van een
groot internationaal social media bedrijf om over te gaan op end-to-end encryptie
(E2EE), is in het najaar van 2019 opnieuw discussie ontstaan. Zoals gemeld in eerdere
Kamervragen van het lid Verhoeven wordt samen met publieke en private belanghebbenden
geïnventariseerd hoe rechtmatig toegang kan worden verkregen tot versleuteld bewijs.
Ik streef naar oplossingen binnen de kaders van het kabinetsstandpunt die recht doen
aan de belangen van de opsporing en de nationale veiligheid9. In de aanpak van online seksueel misbruik van kinderen wordt hierbij onder andere
gedacht aan crawling technieken of screening van gegevens voordat gegevens kunnen
worden geupload («photo DNA»). Het spreekt voor zich dat daarbij de fundamentele rechten
conform daarvoor bestaande wettelijke kaders moeten worden geborgd.

In algemene zin betekent dit dat mijn inspanningen er op zijn gericht om, binnen de
grenzen van de rechtsstaat, waaronder verdragsrechtelijke normen, de opsporing optimaal
te voorzien van bevoegdheden die nodig zijn om strafbare feiten te onderzoeken, daders
voor de rechter te krijgen en daardoor in te staan voor de veiligheid van de samenleving
en de bescherming van personen en goederen.

Het vorig jaar in werking getreden wetsvoorstel Computercriminaliteit III is een voorbeeld
van de afweging van het opsporingsbelang, het privacy belang en het open karakter
van internet. In het wetgevingsproces is deze spanning uitvoerig besproken. Het toont
aan dat het introduceren van nieuwe bevoegdheden die passen bij de nieuwe technologische
werkelijkheid mogelijk is, met inachtneming van de privacy van internetgebruikers
in het algemeen. In de volgende thema’s worden andere ontwikkelingen genoemd waarin
eveneens stappen worden gezet voor nieuwe mogelijkheden in het bestrijden van internetcriminaliteit.

Samenvattend:

– Als het AIV-rapport over regulering van online content er is, komt het kabinet met
een standpunt.

– Samen met publieke en private belanghebbenden inventariseert mijn ministerie welke
mogelijkheden er, binnen de kaders van het kabinetsstandpunt, zijn om toegang te krijgen
tot versleuteld bewijs.

Thema 2 de rol van service providers, social media en andere aanbieders van diensten
van de informatiemaatschappij

De digitale revolutie heeft, naast de hierboven genoemde aspecten, nog andere grote
veranderingen gebracht. Een daarvan is de positie die service providers, (aanbieders
van) social media, en andere aanbieders van diensten hebben. Zij hebben een sleutelrol
als het gaat om de infrastructuur van de moderne informatiemaatschappij, en hebben
ook een bijzondere positie ten aanzien van de gegevens die over hun netwerken verspreid
worden. Zeker als dat gegevens zijn die direct of indirect te maken hebben met strafbare
feiten.

Strafbaar gedrag in een online omgeving is een maatschappelijk probleem dat deels
vanuit de overheid, maar ook vanuit de samenleving zelf moet worden aangepakt. In
de inleiding noemde ik al de samenwerking die er is met bedrijven. Dit is onder meer
nodig wegens de positie van ons land: Nederland heeft één van de grootste internetknoop-punten
ter wereld, een omvangrijke infrastructuur, en een bijzonder grote hostingsector.
Dat schept niet alleen een bijzondere verantwoordelijkheid voor de Nederlandse overheid,
maar ook voor het bedrijfsleven, om misbruik van internetvrijheden tegen te gaan op
een manier die past bij hun rol als ondernemer en met inachtneming van de rechten
en vrijheden van hun klanten. Het tegengaan van strafbaar gedrag is een gedeeld belang
van alle partijen. Het moet vanzelfsprekend worden dat we met een actieve, open houding,
publiek en privaat, ons gezamenlijk verantwoordelijk voelen voor het bestrijden van
misbruik van internetvrijheden. Zowel op nationaal als op Europees en internationaal
niveau span ik mij in om bedrijven optimaal te laten bijdragen aan het veilig gebruik
van een open internet.

Grote internationale platforms en dienstenaanbieders bedienen niet alleen de Nederlandse
markt, maar vaak meerdere landen, en in veel gevallen zelfs de hele wereld. Het uitoefenen
van invloed op deze grote spelers is nodig om, bij het nastreven van de genoemde doelen,
resultaat te boeken. Vanuit Nederland is deze invloed echter beperkt. De bedrijven
zijn gevestigd in andere landen, vallen onder andere (of meerdere) rechtsregimes,
en ook de relevante gegevens bevinden zich vaak niet in Nederland. Om toch de gewenste
invloed uit te oefenen, moet daarom internationaal en Europees samenwerking worden
gezocht. Dat is echter een langdurig proces, waarbij belangen van meerdere landen
meegewogen worden. Binnen dit thema is dit een kerndilemma; de keuze voor een lang
proces met onzekere uitkomst is soms echter nodig.

Mijn aanpak bestaat daarom uit twee lijnen. In de eerste plaats streef ik na om binnen
Nederland te doen wat er mogelijk is. Deze aanpak bestaat uit het maximaal gebruik
maken van de bestaande bevoegdheden, zoals het geven van een bevel tot ontoegankelijkmaking
van gegevens, of het vorderen van gegevens die aanwezig zijn bij social media. Binnen
de Nederlandse rechtsmacht kan dat rechtstreeks, en buiten de Nederlandse rechtsmacht
door rechtshulpverzoeken en operationele samenwerking. Daarnaast bestaat mijn aanpak
uit het vinden van nieuwe mogelijkheden op het terrein van samenwerking en regelgeving,
die verder bevorderen dat opgetreden kan worden tegen strafbare feiten die op of met
gebruikmaking van het internet worden gepleegd.

Binnen Nederland is een belangrijk voorbeeld hiervan mijn strijd tegen online seksueel
kindermisbruik (kinderporno). Hier heb ik een aanpak geïntroduceerd die zich richt
op het voorkomen van slachtofferschap (preventie), het schonen van internet en het
versterken van de opsporing. Deze aanpak bestaat ten eerste uit een publiek-private
samenwerking voor het snel verwijderen van kinderporno en het maken van een onafhankelijke
monitor om meldingen van kinderporno te volgen en inzichtelijk te maken welk bedrijf
hoeveel meldingen krijgt. Daarnaast heeft de politie met het meldpunt kinderporno
een hash-check-service gebouwd, waarmee bedrijven zelf hun servers kunnen scannen
en schonen van kinderporno. En zelf heb ik een wetgevingstraject gestart om, bij bedrijven
die na een melding kinderporno niet accuraat van hun server verwijderen, de verwijdering
van kinderporno middels het bestuursrecht af te dwingen. Inzet en actie hierop zal
in de toekomst niet meer vrijblijvend zijn, maar met herstelsancties worden afgedwongen10.

De tweede lijn is het streven van het kabinet in Europees en internationaal verband
om de bedrijven maximaal mee te laten werken aan het schoonhouden van het internet
en aan een effectieve opsporing. In algemene zin geldt dat er steeds meer regels komen
waar zij zich aan moeten houden. Dit is een gevolg van nationaal beleid van verschillende
landen, maar zeker ook van internationale samenwerkingsverbanden, zoals de EU. Nederland
stelt zich daar actief bij op. Ook social media zelf spreken zich uit, Facebook heeft
ook zelf opgeroepen tot meer regulering11.

Een goed voorbeeld is de bestrijding van online hatespeech. Waar in Europees verband
wordt ingezet op gedragscodes en concrete afspraken met IT-bedrijven over registratie,
beoordeling en verwijdering – waar nodig met aanvullende wet- en regelgeving – vult
het kabinet dat in Nederland aan met projecten die zijn gericht op bewustwording,
waarbij internetgebruikers een handelingsperspectief wordt geboden indien zij online
met hatespeech worden geconfronteerd.

Een ander dilemma dat is gerelateerd aan de rol van dienstverleners, betreft de zogenoemde
«Over The Top» diensten, afgekort OTT. Dit zijn diensten die vertrouwelijke telecommunicatie
tussen individuele gebruikers mogelijk maken, zoals WhatsApp of internettelefonie.
Deze communicatie verloopt via het internet en wijkt daarmee af van de traditionele
telefonie, die via de daarvoor gebruikelijke infrastructuur verloopt. Voor de opsporing
is dit vooral relevant omdat de verplichting om de telecommunicatie aftapbaar te maken
(een verplichting op grond van de Telecommunicatiewet) niet geldt voor OTT-diensten.
Het effectief invoeren van een dergelijke verplichting is niet eenvoudig en vergt
nadere uitwerking. Hierbij moet aandacht worden besteed aan het feit dat veel OTT-diensten
worden aangeboden door bedrijven die niet in Nederland gevestigd zijn. Dit zou een
bevoegdheid tot grensoverschrijdend vorderen kunnen betekenen, waar bij ook aandacht
moet worden besteed aan handhaving. Ook gebruiken meerdere OTT-diensten end-to-end
versleuteling waardoor voor effectieve toegang tot deze versleutelde data de voortgang
van de in relatie tot encryptie bovengenoemde inventarisatie van belang is.

Samenvattend:

– Binnen Nederland strijd ik tegen online seksueel misbruik van kinderen middels een
publiek-private samenwerking

– In Europa zetten we in op regelgeving om bedrijven bij te laten dragen aan het schonen
van het internet en aan opsporing, zoals bij hatespeech. Binnen Nederland vult het
kabinet dat aan met bewustwordingsprojecten.

– Ik onderzoek de mogelijkheden van toegang tot communicatie via OTT-diensten.

Thema 3 grensoverschrijdend karakter van het internet

In het vorige thema is reeds ingegaan op nationale en internationale maatregelen die
erop gericht zijn om de rol en verantwoordelijkheden van bedrijven te verduidelijken
en te verstevigen, en bovendien de mogelijkheden voor opsporingsautoriteiten om voor
de opsporing relevante gegevens te verkrijgen bij die bedrijven. Bedacht moet worden
dat het internet inherent grensoverschrijdend is. Bij de hiervoor gegeven voorbeelden
is al aangegeven dat maatregelen jegens bedrijven ook en soms zelfs primair op internationaal
niveau moeten worden genomen.

Het centrale dilemma op dit terrein ligt op het punt van jurisdictie om opsporingshandelingen
in te zetten die zich ook kunnen uitstrekken tot andere landen. Het inzetten van bevoegdheden
is immers beperkt tot situaties en omgevingen waar Nederlandse opsporingsambtenaren
jurisdictie hebben. Andersom is dit ook zo; buitenlandse opsporingsambtenaren moeten
zich, bij het doen van onderzoek buiten hun rechtssfeer, ook houden aan de randvoorwaarden
van de soevereiniteit van andere landen, in wiens omgeving zij onderzoek willen doen12.

Voor het doen van onderzoek zijn verschillende instrumenten beschikbaar. In sommige
gevallen is de soevereiniteit van andere landen niet in het geding, bijvoorbeeld wanneer
het publiek toegankelijke gegevens betreft. In andere gevallen zijn instrumenten voorhanden
als rechtshulpverzoeken en sinds enkele jaren binnen de EU het Europees opsporingsbevel
(EOB). Zoals ook met uw Kamer besproken in verschillende overleggen over de inmiddels
ingevoerde Wet Computercriminaliteit III komt het verder voor dat – ondanks redelijke
inspanning – onbekend is in welk land een bepaalde gegevensdrager zich bevindt (loss
of location), terwijl via het internet wel de verbinding met het desbetreffend geautomatiseerd
werk bekend is. Er kan dan dus ook geen rechtshulpverzoek worden ingediend, terwijl
strafrechtelijk optreden wel wenselijk is. Daarin gesteund door de inhoudelijke discussie
bij de behandeling van het wetsvoorstel Computercriminaliteit III stel ik mij nog
steeds op het standpunt dat in dergelijke gevallen optreden mogelijk is. Dat wordt
echter begrensd door het lopende het onderzoek verwerven van informatie over het land
waarin de doelcomputer zich bevindt. Alsdan moet alsnog contact met dat land worden
opgenomen en worden overlegd over rechtshulp. Het openbaar ministerie heeft dit bij
de inwerkingtreding van de genoemde wet vastgelegd in een beleidsregel13.

In 2016 heeft het Nederlandse voorzitterschap van de raad JBZ van de Europese Unie
het initiatief genomen om te komen tot Europese regels op het terrein van het rechtstreeks,
grensoverschrijdend vorderen van elektronisch bewijs bij internetdienstverleners,
ook wel E-evidence genoemd. Steeds meer data die relevant is voor opsporingsonderzoeken
in Nederland zijn in beheer bij bedrijven buiten Nederland. Hierbij spelen veel en
grote belangen. In de eerste plaats betekent de bevoegdheid om rechtstreeks in andere
landen elektronisch bewijs te kunnen vorderen, dat andere landen dat ook in jouw eigen
land kunnen doen. Het dilemma bestaat dan dus uit de spanning tussen enerzijds de
wens om snel grensoverschrijdend onderzoek te doen, afgezet tegen de omstandigheid
dat er dan direct onderzoek gedaan kan worden in de rechtssfeer van andere soevereine
staten. Rechtstreeks onderzoek doen heeft immers gevolgen voor de controle op en het
overzicht over de activiteiten van andere landen op het, in ons geval, Nederlandse
grondgebied. Ook moeten er goede afspraken gemaakt worden over de strafbare feiten
waarbij van deze bevoegdheid gebruik gemaakt kan worden, alsmede stevige waarborgen.
De onderhandelingen over een verordening zijn nog gaande. In december 2018 heeft de
raad JBZ zijn positie over de voorgestelde verordening vastgesteld. In het begin van
2020 kan worden verwacht dat het Europees Parlement een positie bepaalt over de door
de Commissie voorgestelde verordening. Vervolgens zal een triloog nodig zijn. Volgens
de vaste praktijk EU Raden zal de Kamer via geannoteerde agenda’s en verslagen op
de hoogte worden gehouden van de verdere ontwikkelingen.

Nederland heeft in de raadsonderhandelingen als leidraad gehanteerd dat een E-evidence
bevoegdheid noodzakelijk is en gepleit voor evenwichtige wetgeving die effectief is
en fundamentele rechten respecteert. Ik zal dit uitgangspunt blijven uitdragen. De
spanning tussen enerzijds de wens om rechtstreeks onderzoek te kunnen doen en anderzijds
de noodzaak van het hanteren van goede waarborgen komt hier rechtstreeks naar voren:
Nederland heeft in de JBZ-raad tegen de algemene oriëntatie gestemd vanwege het ontbreken
van voldoende waarborgen.

Ook stelt Nederland zich actief op bij de onderhandeling rondom het gewenste tweede
aanvullende protocol bij het cybercrime verdrag. Doel is om hierin ook afspraken te
maken over directe grensoverschrijdende samenwerking tussen rechtshandhavingsautoriteiten
en dienstverleners, maar dan breder dan de EU. Die afspraken zouden de praktijk, waarin
bijvoorbeeld via een netwerkzoeking14 opsporingsonderzoek wordt uitgevoerd als niet duidelijk is dat gegevens in een andere
jurisdictie zijn, wettelijk schragen. In het geval tijdens onderzoek blijkt dat die
gegevens zich niet binnen de Nederlandse rechtsmacht bevinden, kan op dat moment met
de autoriteiten van een ander land alsnog samenwerking (rechtshulp) worden gezocht.

Een laatste aspect dat ik wil noemen in dit verband is de situatie waarin er verschillen
zijn in wetgeving die het aantrekkelijk maken om producten via het internet te bestellen
in landen waar dat legaal is, om ze per post te laten bezorgen in landen waarin dat
strafbaar is. Dit specifieke thema is aan bod gekomen in de vragen van het lid Kuiken15 over het via internet (legaal) kopen van bepaalde typen drugs en wapens in het buitenland,
om ze vervolgens illegaal in Nederland te laten bezorgen. In aanvulling op hetgeen
in antwoord op deze vragen is vermeld, kan ik u melden dat de Staatssecretaris van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en ik een wetsvoorstel in voorbereiding hebben
om de problematiek van Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS) aan te pakken. Hier gaat
het om drugs die sterk lijken op stoffen die al via de Opiumwet verboden zijn en een
vergelijkbare werking hebben. Veel andere landen hebben al wetgeving die dergelijke
stoffen verbiedt, wat Nederland tot een productieland van NPS heeft gemaakt. De NPS
zijn vaak gewoon op het open internet te bestellen. Met het genoemde wetsvoorstel
worden deze stoffen ook in Nederland verboden, en kan er tegen handelaren worden opgetreden.
Nederland volgt hierbij de systematiek die ook in Duitsland en België wordt gehanteerd.
Het wetsvoorstel is begin 2020 in consultatie gegaan.

Samenvattend:

– Het kabinet zet binnen de EU in op een effectieve E-evidence bevoegdheid, met goede
waarborgen.

– Het kabinet zet in op een tweede aanvullend protocol bij het cybercrime verdrag, ter
bevordering van directe grensoverschrijdende opsporing, ook buiten de EU.

– Het kabinet heeft een wetsvoorstel in voorbereiding voor de aanpak van de problematiek
van Nieuwe Psychoactieve Stoffen.

Bitcoinfraude

De vaste commissie voor Justitie en Veiligheid heeft mij bij brief van 12 september
2019 verzocht om de Kamer te informeren over de inzet van het kabinet bij de bitcoinproblematiek
naar aanleiding van een bericht daarover in de Telegraaf16. Bij genoemde bitcoinproblematiek gaat het om een vorm van beleggingsfraude waarbij
mensen via valse of misleidende advertenties op o.a. social media en websites verleid
worden om te beleggen in vaak niet-bestaande bitcoins. Hierbij wordt soms gebruik
gemaakt van bekende Nederlanders, die het product zogenaamd aanprijzen. Vervolgens
worden slachtoffers naar websites geleid om gegevens af te staan en geld te betalen.
Bij de aanpak van deze vorm van oplichting spelen alle thema’s en dilemma’s die ik
hiervoor heb omschreven een rol: criminelen die zich overal ter wereld kunnen bevinden maken gebruik van
het open karakter van het internet om zoveel mogelijk willekeurige slachtoffers te
maken. Ook deze vorm van grensoverschrijdende oplichting is lastig aan te pakken.
De rol van service providers en (grote) social media en andere private partijen is
hierbij van groot belang.

Daarbij geldt, zoals ik al meermaals met uw Kamer heb besproken, dat de meest effectieve
manier om fraude – en zeker deze vorm van fraude – aan te pakken is het voorkomen
daarvan. Mensen moeten zich daarom steeds bewust zijn van de risico’s die aan de orde
kunnen zijn bij dit soort aanbiedingen op internet of anderszins en zich heel goed
informeren voordat men op zo’n aanbieding ingaat. Diverse publieke en private partijen,
zoals politie, ACM, AFM en Fraudehelpdesk, waarschuwen ook regelmatig voor dit soort
fraude en fraudeurs. Daarnaast geef ik steeds aan dat ook private partijen, zoals
in dit geval bijvoorbeeld de (grote) social media bedrijven, een eigen verantwoordelijkheid
ten aanzien van het voorkomen van criminaliteit hebben.

In antwoord op eerdere schriftelijke vragen van uw Kamer heb ik aangegeven17 op welke wijze de problematiek van valse advertenties voor bitcoins kan worden aangepakt.
Zo heb ik onder andere aangegeven dat er – als er bij dit soort advertenties sprake
is van het vermoeden van een strafbaar feit, zoals oplichting – aangifte kan worden
gedaan bij de politie. De politie zal onderzoeken of de zaak voldoende opsporingsindicaties
bevat om tot een succesvolle opsporing en vervolging te kunnen leiden. In mijn brief
over boilerroombeleggingsfraude18 ben ik ingegaan op het internationale en dynamische karakter van dit soort vormen
van fraude, die de opsporing daarvan niet eenvoudig maakt.

Het kabinet heeft op 11 december 2019 een wetsvoorstel in consultatie gebracht ter
implementatie van de Europese richtlijn19 waarin fraude met digitale betaalmiddelen, waaronder bitcoins, apart strafbaar wordt
gesteld en waarop hogere straffen komen te staan.

In het geval van misleiding kan de consument zich ook beroepen op de regels met betrekking
tot oneerlijke handelspraktijken. Personen van wie de naam of beeltenis wordt misbruikt,
kunnen hierover klagen bij de desbetreffende (social) media platforms en hen verzoeken
hun naam of beeltenis te verwijderen. Als aan dit verzoek niet wordt voldaan kan dit
voorgelegd worden aan de civiele rechter.

Onlinehandelsfraude

De meeste van de hierboven genoemde punten die gelden voor bitcoinfraude gelden ook
voor onlinehandelsfraude. Ik doel hierbij onder andere op het grensoverschrijdende
karakter, het belang van preventie, het doen van aangifte en de gevolgen voor het
slachtoffer. Ik ben in mijn brieven van 5 april 2019 en 15 november 201920 uitgebreid ingegaan op de aanpak van internetoplichting en de rol van banken hierin.
Dit is ook aan de orde gekomen tijdens het AO Criminaliteitsbestrijding van 5 februari
2020 (Kamerstuk 28 684, nr. 617). Mevrouw van Toorenburg (CDA) heeft toen aangegeven graag te zien dat de politie
samen met de banken slachtoffers vaker helpt. Ik heb hierover op 11 maart 2020 gesproken
met de voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB), de heer Buijink.
De heer Buijink heeft tijdens dit gesprek aangegeven dat er gesprekken zijn gestart
tussen de banken, de politie, het Landelijk Meldpunt Internetoplichting (LMIO) en
het openbaar ministerie. Afgesproken is dat de volgende thema’s nader zullen worden
uitgewerkt:

1) Preventie/communicatie (bijvoorbeeld gericht op geldezels).

2) Het bekijken van mogelijkheden om de gegevensdeling tussen politie en de banken in
het kader van de LMIO, uit te breiden. Een ander thema dat verkend wordt is informatiedeling
tussen banken en politie over katvangers.

3) Checkfunctie 2.0, hierbij gaat het bijvoorbeeld om transacties waarbij een tussenpartij
(payment service provider) betrokken is. Door het zichtbaar maken van de naam van
de eindbegunstigde (degene voor wie uiteindelijk het geld bestemd is), wordt de transparantie
verhoogd.

4) Interventies door banken en politie met aandacht voor slachtoffers in de vorm van
gesprekken met «startende» fraudeurs en ingrijpen.

Tijdens het AO Criminaliteitsbestrijding is ook gesproken over de beperkingen waar
partijen tegen aanlopen in het kader van de Algemene Verordening Gegevensbescherming
(AVG). Dit punt wordt door partijen meegenomen in het thema gegevensdeling/gegevensuitwisseling.

Op het moment dat de verschillende thema’s door partijen in detail zijn uitgewerkt,
dient onderzocht te worden of de geïdentificeerde maatregelen ook praktisch en juridisch
(onder andere met het oog op de privacyregels) haalbaar zijn. Partijen hebben aangegeven
dat de gesprekken door de maatregelen rondom het coronavirus tijdelijk stil zijn komen
te liggen, maar dat de gesprekken weer worden gestart zodra dit mogelijk is. Ik zal
uw Kamer over de uitkomsten informeren.

Tot slot

Het voorkomen en bestrijden van internetcriminaliteit is in veel gevallen een complexe
aangelegenheid. Zowel op bestuurlijk als op uitvoerend niveau zet de Nederlandse overheid,
in het bijzonder de opsporingsdiensten, zich daarvoor met hoge prioriteit in. De Nederlandse
overheid is echter niet de enige partij die invloed uitoefent op de relevante spelers.
Private partijen spelen, zowel zelfstandig als in samenwerking met de overheid, een
belangrijke rol. En ook in Europees en internationaal verband werkt Nederland actief
samen om de mogelijkheden voor preventie en opsporing te verbeteren. In deze brief
heb ik de belangrijkste dilemma’s genoemd, maar aan het eind van elk van de betreffende
hoofdstukken ook aangegeven welke belangrijke initiatieven ik heb lopen. Ik zal mij
daar, in deze internationale omgeving met een veelheid aan belangen, onverminderd
voor in blijven zetten.

De Minister van Justitie en Veiligheid,
F.B.J. Grapperhaus