Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Van Haga over de hertellingsprocedure bij de Tweede Kamerverkiezingen

Antwoord van Minister De Jonge (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) (ontvangen
27 oktober 2023).

Vraag 1

Op welke manier wordt het hertellen van stemmen voor de Tweede Kamerverkiezingen van
22 november 2022 opengesteld voor publiek, om transparantie te waarborgen?1
2

Antwoord 1

De telling van de stemmen is openbaar voor publiek. Dat betekent dat geïnteresseerde
personen kunnen kijken in het stembureau bij de telling. Ook de zitting van het gemeentelijk
stembureau waar op de dag na de dag van stemming verder wordt geteld, of de controle
van de processen-verbaal en de eventuele hertellingen worden gedaan, is openbaar.
Later in het proces van uitslagvaststelling kan het gemeentelijk stembureau ook over
moeten gaan tot een hertelling naar aanleiding van een terugverwijzing van het centraal
stembureau. Deze hertellingen zijn ook in het openbaar.

Personen die waarnemen bij de (her)telling mogen toekijken, maar niet helpen met het
tellen. Zij mogen de voortgang van de telling niet verstoren. Stembureauleden kunnen
vragen van waarnemers over hun werkzaamheden beantwoorden. Het is daarnaast toegestaan
om aantekeningen, foto’s en video’s voor eigen gebruik te maken. Indien de waarnemer
van mening is dat iets niet goed verloopt, kan deze persoon bezwaar maken bij het
stembureau die daarvan melding zal doen in het proces-verbaal.

Vraag 2

Welke maatregelen worden genomen om onafhankelijke waarnemers, inclusief vertegenwoordigers
van politieke partijen en internationale waarnemers, toe te laten bij het monitoren
van een hertelling?

Antwoord 2

Doordat het tellen van de stemmen openbaar is, is het voor iedereen mogelijk om waar
te nemen. Dat geldt ook voor eventuele hertellingen. Het is daarom niet nodig speciale
maatregelen te treffen voor bijvoorbeeld vertegenwoordigers van politieke partijen
of internationale waarnemers die in het stemlokaal of bij de locatie van het gemeentelijk
stembureau de (her)telling(en) willen volgen. Net als bij voorgaande verkiezingen
heeft de Minister van Buitenlandse Zaken verschillende waarnemingsmissies, waaronder
van de OVSE, uitgenodigd om bij deze verkiezing te komen waarnemen.

Vraag 3

Welke procedures en protocollen zijn vastgesteld voor het hertellen van stemmen en
hoe wordt gegarandeerd dat deze procedures consistent en eerlijk worden toegepast?
Wie ziet daarop toe?

Antwoord 3

De procedure voor het tellen van de stemmen en de werkzaamheden van het gemeentelijk
stembureau, waaronder eventuele hertellingen, zijn vastgelegd in de Kieswet. Het uitgangspunt
hierbij is dat eventuele fouten die geconstateerd worden in de procedure voor de vaststelling
van de verkiezingsuitslag zo vroeg mogelijk hersteld kunnen worden op een transparante
en controleerbare manier.

Voor de vaststelling van de verkiezingsuitslagen kunnen gemeenten kiezen voor twee
manieren waarop ze de stemopneming uitvoeren:

1. De decentrale stemopneming waarbij de stembureaus op de dag van stemming de stemmen
zowel op lijst- als op kandidaatsniveau tellen. Op de dag na de dag van stemming controleert
het gemeentelijk stembureau vervolgens de processen-verbaal van de stembureaus. In
het geval dat er bij een stembureau sprake is van een verschil tussen het aantal toegelaten
kiezers en het aantal getelde stembiljetten waar het stembureau geen verklaring heeft
gegeven gaat het gemeentelijk stembureau over tot een hertelling van dat stembureau.

2. De centrale stemopneming waarbij de stembureaus op de dag van stemming alleen de stemmen
per lijst tellen. Op de dag of dagen na de dag van stemming telt het gemeentelijk
stembureau de stemmen op kandidaatsniveau. Als vervolgens sprake is van een verschil
tussen het aantal toegelaten kiezers en het aantal uitgebrachte stemmen telt het gemeentelijk
stembureau de stempassen opnieuw om het aantal toegelaten kiezers vast te stellen.

Het centraal stembureau controleert voor het vaststellen van de verkiezingsuitslag
de processen-verbaal van alle stembureaus nogmaals op onverklaarde verschillen. Het
centraal stembureau kan het gemeentelijk stembureau opdragen om onderzoek te doen
naar mogelijke onregelmatigheden in het proces-verbaal. Zo een onderzoek kan ook leiden
tot een hertelling.

Tot slot onderzoekt het vertegenwoordigend orgaan, in dit geval de Tweede Kamer, de
processen-verbaal en kan als daar aanleiding voor is besluiten tot een hertelling
of in het uiterste geval een herstemming. Het kader uit de Kieswet vormt de basis
voor de instructies die stembureauleden ontvangen over de wijze waarop zij de telprocedures
uitvoeren.

Vraag 4

Hoe worden alle betrokkenen opgeleid en geïnformeerd over de procedures van een hertelling?

Antwoord 4

Op het stembureau en het gemeentelijk stembureau wordt geteld door vrijwilligers.
Iedereen kan zich aanmelden bij een gemeente om te gaan tellen. Om ook daadwerkelijk
te mogen tellen volgen alle stembureauleden, leden van het gemeentelijk stembureau
en tellers een training. Dat kan een online training of een fysieke instructie zijn.
Het doen van een training is verplicht op basis van de Kieswet en de gemeente is verantwoordelijk
voor de uitvoering daarvan.3

Daarnaast worden de gemeenteambtenaren die zich bezighouden met verkiezingen door
het Ministerie van BZK en de Kiesraad geïnformeerd over de geldende regelgeving met
betrekking tot de werkzaamheden van het stembureau en het gemeentelijk stembureau.
Dat gebeurt door middel van factsheets, webinars en beantwoorden van vragen.

Vraag 5

Worden geautomatiseerde telsystemen ingezet voor het hertellen van stemmen en zo ja,
welke maatregelen worden genomen om menselijke fouten te minimaliseren en de nauwkeurigheid
van het hertellen te verhogen?

Antwoord 5

Het tellen en hertellen van stembiljetten gebeurt handmatig. Er wordt hierbij geen
gebruik gemaakt van geautomatiseerde telsystemen. Het huidige stembiljet is niet elektronisch
telbaar. Ter ondersteuning bij het optellen van de uitslagen per stembureau wordt
ondersteunende software gebruikt. De Kiesraad stelt deze software (OSV2020) ter beschikking.
De stemtotalen per stembureau worden twee keer door verschillende personen ingevoerd.
Deze twee verschillende invoeren moeten met elkaar overeenkomen. Als hiertussen een
verschil geconstateerd wordt, bijvoorbeeld doordat een aantal stemmen bij een kandidaat
per abuis verkeerd is ingevoerd, wordt dat onderzocht. Het papieren proces-verbaal
van het stembureau is daarbij leidend.

Vraag 6

Welke controles worden uitgevoerd op de software en hardware van geautomatiseerde
telsystemen, om manipulatie te voorkomen?

Antwoord 6

Zowel de beveiliging van OSV2020 als het voldoen aan de wettelijke vereisten (doet
de software wat die volgens de Kieswet moet doen) wordt voorafgaand aan iedere verkiezing
getoetst door een externe partij. De organisaties die deze toetsen uitvoeren zijn
via een aanbestedingsprocedure aangewezen en worden ingezet via een rouleringssyteem,
zo wordt steeds opnieuw door een andere organisatie getoetst. Voorafgaand aan de provinciale
staten- en waterschapsverkiezingen op 15 maart 2023 is de toetsing uitgevoerd door
PWC (beveiliging) en Expleo (wettelijke vereisten). Voorafgaand aan de aankomende
Tweede Kamerverkiezing op 22 november is de toetsing uitgevoerd door HackDefense (beveiliging)
en door KPMG (wettelijke vereisten). De Kiesraad heeft de rapportages van deze onderzoeken
op zijn website gepubliceerd.

Aanvullend op de toetsen die de Kiesraad voorafgaand aan het gebruik van OSV2020 laat
doen, voeren de gemeentelijk stembureaus, hoofdstembureaus en het centraal stembureau
steekproefsgewijs controles uit naar de werking van OSV2020.

Nadat de optelling van de uitslagen per stembureau is voltooid maakt OSV2020 een digitaal
optelbestand aan. Deze digitale optelbestanden worden openbaar gemaakt en kunnen vergeleken
worden met de gepubliceerde processen-verbaal.

Vraag 7

Worden handmatige steekproeven uitgevoerd om de resultaten van geautomatiseerde telsystemen
te toetsen en te valideren, en zo ja, hoe wordt gezorgd dat deze steekproeven statistisch
significant zijn?

Antwoord 7

De Kiesraad stelt een controleprotocol op ten behoeve van de handmatige steekproeven
die de gemeentelijk stembureaus, hoofdstembureaus en het centraal stembureau uitvoeren
in het gebruik van OSV2020 bij het optellen van de stemtotalen. Zo telt ieder gemeentelijk
stembureau voor drie willekeurige lijsten het aantal stemmen op deze lijst voor ieder
stembureau bij elkaar op en vergelijkt het resultaat van de optelling met de optelling
door OSV2020. De loting van welke drie lijsten met de hand nageteld worden, gebeurt
in het openbaar tijdens de zitting van het gemeentelijk stembureau. Het aantal (drie)
van lijsten dat met de hand nageteld wordt is door de Kiesraad op advies van het Centraal
Bureau voor de Statistiek vastgesteld om een statistisch significante steekproef te
vormen.4

Vraag 8

Hoe wordt de nauwkeurige beoordeling van de resultaten via handmatige steekproeven
gewaarborgd?

Antwoord 8

Het gemeentelijk stembureau doet verslag van de uitkomsten van de steekproef in het
verslag controleprotocol. Indien uit de steekproef afwijkingen komen, dient de gemeente
contact op te nemen met de Kiesraad. Dat is tot op heden nog nooit voorgekomen. Daarnaast
publiceert de gemeente het verslag op zijn website en stuurt het naar hoofd- of centraal
stembureau.

Vraag 9

Worden onafhankelijke audits uitgevoerd op hertellingen en hoe wordt de integriteit
en nauwkeurigheid van hertellingen bevestigd?

Antwoord 9

In het antwoord op vraag 3 is toegelicht dat in het proces van uitslagvaststelling
gebruik wordt gemaakt van verschillende stappen. Dit zorgt ervoor dat er verschillende
controlemomenten in het proces van uitslagvaststelling zijn. In de eerste plaats door
het gemeentelijk stembureau en vervolgens door het centraal stembureau en uiteindelijk
het vertegenwoordigend orgaan. Door deze controlestappen wordt de zorgvuldigheid van
de vaststelling van de verkiezingsuitslag gewaarborgd. Dat is ook een belangrijk doel
van de wijziging van de Kieswet in verband met de nieuwe procedure vaststelling verkiezingsuitslagen
die op 1 januari 2023 inwerking is getreden. Het proces van uitslagvaststelling is
daarmee nog beter controleerbaar en transparanter.

Vraag 10

Is er een mogelijkheid voor politieke partijen en andere belanghebbenden om audits
aan te vragen?

Antwoord 10

Het is voor kiezers mogelijk om naar aanleiding van de gepubliceerde processen-verbaal
een melding te maken bij het centraal stembureau. Dat kan bijvoorbeeld zijn dat een
kiezer op een bepaalde kandidaat heeft gestemd, maar bij het stembureau ziet dat er
geen stemmen op die specifieke kandidaat zijn geteld. In dat geval zal het centraal
stembureau een terugverwijzing doen naar het gemeentelijk stembureau van die gemeente
die een onderzoek zal doen en indien nodig overgaan tot een hertelling van die lijst.
Als deze hertelling leidt tot wijzigingen in de totalen van de telling stelt het gemeentelijk
stembureau van dit onderzoek een corrigendum op. Op die wijze is het controleerbaar
en transparant wat er met de stemmen gebeurt. Bij de afgelopen provinciale staten-
en waterschapsverkiezingen was deze mogelijkheid er voor het eerst. In totaal konden
29 meldingen in behandeling worden genomen. In 20 gevallen heeft dit ook geleid tot
een verandering in de stemopneming. Er zijn daarnaast een aantal meldingen niet in
behandeling genomen, omdat deze niet voldoende waren onderbouwd en er door het ontbreken
van contactgegevens geen nadere vragen aan de melder konden worden gesteld.5

Vraag 11

Welk wettelijk kader reguleert de protocollen voor hertellingen en hoe wordt gezorgd
voor eerlijke en transparante procedures?

Antwoord 11

De werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau, waaronder hertellingen, zijn vastgelegd
in hoofdstuk Na van de Kieswet. De werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau zoals
het tellen van de stemmen op lijstniveau, het uitvoeren van een eventuele hertelling
en het invoeren van de resultaten in OSV zijn openbaar. Op die manier is het controleerbaar.
Van de werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau wordt een proces-verbaal opgemaakt
dat op de gemeentelijke website wordt geplaatst. Op die manier zijn de uitkomsten
van de werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau voor iedereen raadpleegbaar.

Vraag 12

Welke maatregelen worden genomen voor de beveiliging en verzegeling van stembiljetten
en stembussen, om manipulatie te voorkomen?

Antwoord 12

Na de telling op de avond van de stemming worden de getelde stembiljetten door het
stembureau terug in de stembus of in een transportbox gedaan. Deze wordt vervolgens
op slot gedaan, waarbij het slot een unieke sleutel moet hebben. Ook wordt de stembus
of transportbox verzegeld. Het vervoer van de stembus of transportbox gebeurt door
twee personen en gescheiden van de envelop met daarin het proces-verbaal en de sleutel
van de stembus of transportbox. Vervolgens worden de stembescheiden beveiligd opgeslagen.
De regels voor de verzegeling van de stembus en het beveiligd opslaan daarvan zijn
vastgelegd in de Kieswet en het Kiesbesluit.6

Vraag 13

Hoe wordt hertellingen gedocumenteerd en hoe wordt transparante rapportage van de
resultaten gewaarborgd?

Antwoord 13

De werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau worden vermeld in een proces-verbaal.
Dat proces-verbaal wordt gepubliceerd op de website van de gemeente. Later in het
proces van uitslagvaststelling kunnen er ook terugverwijzingen worden gedaan door
het centraal stembureau. Dat betekent dat het gemeentelijk stembureau onderzoek moet
doen naar een stembureau. Als deze hertelling leidt tot wijzigingen in de totalen
van de telling stelt het gemeentelijk stembureau van dit onderzoek een corrigendum
op. Ook dit document wordt online gepubliceerd op de website van de gemeente. Daarnaast
kunnen de processen-verbaal en corrigenda ook fysiek worden ingezien bij de gemeente.

Vraag 14

Hoe wordt gecommuniceerd met het publiek over de uitvoering hertellingen en de bepaling
van de resultaten?

Antwoord 14

Informatie over verkiezingen wordt verspreid via elkestemtelt.nl. De gemeenten geven
daarnaast ook informatie over het verkiezingsproces. Voorafgaand aan de verkiezing
ontvangen alle kiezers de adressen van de stembureaus en het gemeentelijk stembureau
op het huisadres. Dit is bepaald in artikel J 1, van het Kiesbesluit. Op die manier
weet het publiek ook waar en wanneer ze de werkzaamheden van het gemeentelijk stembureau
kunnen bekijken. Op het moment dat er in een gemeente een terugverwijzing van het
centraal stembureau en daarmee extra zitting van het gemeentelijk stembureau nodig
is zal de gemeente hierover communiceren via de eigen kanalen. Het betreft hier immers
ook een openbare zitting. Kiezers en andere geïnteresseerden kunnen op die wijze ook
kennisnemen van de momenten waarop zij kunnen waarnemen.