Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van de leden Belhaj en Karabulut over “LIMC, JISTARC en andere inlichtingenwerkzaamheden van de Krijgsmacht”

Antwoord van Staatssecretaris Visser (Defensie) (ontvangen 7 mei 2021). Zie ook Aanhangsel
Handelingen, vergaderjaar 2020–2021, nr. 1099.

Vraag 1

Wanneer, door wie en op basis van welke wettelijke kaders en regels is toestemming
gegeven voor de oprichting van Land Information Manoeuvre Centre (LIMC) op 20 maart
2020? Welke gegevens zijn tijdens de werkzaamheden verzameld? Wat wordt met die gegevens
gedaan? Hebt u toestemming gegeven om in het werk van het LIMC van diverse binnenlandse
actiebewegingen potentiële staatsvijanden te maken? Zo ja, welke groeperingen en waarom?
Kunt u de weekrapporten en andere berichten aan de Kamer voorleggen?1

Antwoord 1

Het Commando Landstrijdkrachten (CLAS) heeft in maart 2020 besloten tot de oprichting
van het experimentele Land Information Manoeuvre Centre (LIMC) als onderdeel van een
Concept Development & Experimentation (CD&E) traject. Experimenteren met informatiegestuurd optreden is van groot belang
om de toekomstige organisatie in te richten en te betrekken bij grote investeringsplannen
die nodig zijn om de grondwettelijke taken van Defensie nu en in de toekomst uit te
kunnen voeren. Daarbij was het CLAS door de CDS aangewezen als het uitvoerend Operationeel
Commando voor de ondersteuning van de civiele autoriteiten bij de bestrijding van
COVID-19. Het gevoel van urgentie om de civiele autoriteiten bij deze nationale COVID-crisis
te hulp te schieten, gecombineerd met het belang om te experimenteren met informatiegestuurd
optreden, verklaart dat het CLAS deze crisis aangreep om in een CD&E-traject het LIMC
op te richten. Het doel was militaire en civiele besluitvormingsprocessen te voorzien
van inzicht en waar mogelijk van handelingsperspectief om de COVID-crisis het hoofd
te bieden.

Het experimentele LIMC gaf uitvoering aan deze opdracht door data uit algemeen toegankelijke
bronnen te verzamelen, te verwerken en te analyseren. Het uitgangspunt hierbij was
dat voor deze activiteiten geen aparte grondslag of mandaat nodig was. Dit uitgangspunt
was juist voor zover het verrichten van dergelijke activiteiten tot de gereedstellings-
en instandhoudingstaak van de krijgsmacht behoort. Voor activiteiten die niet tot
deze taak behoren, zoals het inschatten van effecten in de maatschappij en het opstellen
en verspreiden van rapporten hierover, geldt dat dit inzet betreft waarvoor altijd
een grondslag vereist is. In geval van inzet voor nationale taken is dat – afgezien
van enkele structurele taken die zijn vastgelegd in wet- en regelgeving, of in geval
van structurele ondersteuning van civiel gezag – alleen mogelijk op basis van bijstand
of Militaire Steunverlening in het Openbaar Belang (MSOB). In mijn brief van 27 november
informeerde ik u eerder dat het civiele gezag geen verzoek tot bijstand aan het LIMC
had gedaan.2

Ik wist dat er een LIMC was, maar heb geen mandaat gegeven voor gegevensverwerking
die niet tot de eigen taak van de krijgsmacht behoort. Zodra ik hierover nader ben
gebriefd, heb ik die activiteiten stilgelegd, zoals ik u eveneens in mijn brief van
27 november heb laten weten. In mijn brief van 7 mei (ons kenmerk BS2021009199) met
mijn appreciatie van het rapport van de Functionaris Gegevensbescherming over het
LIMC, zet ik uiteen welke maatregelen ik neem om de AVG-organisatie te versterken
en herhaling hiervan bij Defensie te voorkomen. De rapporten van het LIMC worden gelijk
met deze antwoorden aan uw Kamer aangeboden3. Gelet op het bovenstaande zijn de verwerkte persoonsgegevens in deze LIMC-rapporten
gelakt om aan de voorwaarden van de AVG te voldoen.

Vraag 2

Hoe verhouden deze werkzaamheden zich tot de werkzaamheden van de MIVD en AIVD? Welke
kaders zijn er voor het in de gaten houden van mensen en groepen, online en offline?

Antwoord 2

Het experimentele LIMC is geen inlichtingendienst, maar valt onder het Commando Landstrijdkrachten.
Het LIMC kan alleen voor nationale taken ter ondersteuning van de civiele autoriteiten
worden ingezet op basis van bijstand of MSOB. De MIVD en de AIVD opereren onder de
Wiv2017. Deze wet biedt grond voor het uitvoeren van inlichtingenactiviteiten en geldt
alleen voor beide diensten. De Wiv2017 en het bijbehorende systeem van toestemming
en toezicht zorgen voor de benodigde borging van de grondrechten bij de inzet van
de diensten. In de openbare jaarverslagen van de MIVD en de AIVD staat waarvoor de
inlichtingendiensten hun bevoegdheden inzetten.

Vraag 3, 6, 25

Klopt het dat de legertop in de afgelopen tijd heeft ingegrepen bij het LIMC, zoals
NRC schrijft? Zo ja, waaruit bestaat die ingreep dan? Zo nee, waarom niet?

Wat betekent een dergelijke veronderstelde ingreep als u stelt dat LIMC helpt anticiperen?4

Hebt u de operatie van het LIMC afgekeurd en tot een halt geroepen? Zo ja, is de operatie
toen ook daadwerkelijk gestopt?

Antwoord 3, 6, 25

Het CLAS heeft in eerste instantie besloten de producten niet meer extern te verspreiden.
Nadat ik nader over het LIMC ben gebriefd, heb ik besloten ook de activiteiten van
het LIMC voor wat betreft het verzamelen en analyseren van informatie stil te zetten.
Hierover heb ik u geïnformeerd in mijn brief van 27 november 2020.5

Vraag 4

Bent u het met de vragenstellers eens dat de operatie van het LIMC niet onder de grondwettelijk
taken van Defensie valt? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet?6 Hoe is het mogelijk dat het LIMC al meer dan een half jaar opereert zonder mandaat,
noch met enige aanwijzing dat er op afzienbare tijd een mandaat gaat komen?

Antwoord 4

Zoals ik in antwoord op vraag 1 stel, was er geen grondslag voor deze activiteiten
van het LIMC voor zover die niet tot de eigen gereedstellings- en instandhoudingstaak
van de krijgsmacht behoren. Zoals in u in mijn brief van 7 mei informeer, wordt naar
aanleiding hiervan de samenwerking tussen de juridische en operationele lijn versterkt.
Mede aan de hand van het onderzoeksrapport van de Functionaris Gegevensbescherming
heeft Defensie een algemeen overzicht gemaakt van de meest relevante juridische bepalingen
die van toepassing zijn op operationele activiteiten in de informatieomgeving. Deze
is als bijlage bij die brief gevoegd. Alle commandanten van organisatieonderdelen
die in de informatie-omgeving actief zijn, hebben hierover een gesprek met hun juridische
adviseur en/of AVG-functionaris. Het streven is deze gesprekken voor het zomerreces
te hebben voltooid.

Vraag 5

Klopt het dat het LIMC de rapporten heeft verspreid bij andere organisaties van de
Nederlandse staat (in het bericht worden de volgende productafnemers genoemd: TOC,
LOT-C, LOCC, NCTV, OM, NP)? Zo ja, gebeurt dit nog steeds? Kunt u een lijst naar de
Kamer sturen met alle organisaties die een rapport hebben ontvangen van het LIMC?

Antwoord 5

Het experimentele LIMC heeft buiten Defensie rapporten verspreid aan de het Ministerie
van Justitie en Veiligheid waaronder de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding
en Veiligheid (NCTV), het Landelijk Operationeel Team Corona (LOT-C) en het Landelijk
Operationeel Coördinatiecentrum (LOCC). Verder aan de Nationale Politie, het Ministerie
van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het Ministerie van Economische Zaken
en Klimaat, het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Ministerie van Sociale Zaken
en Werkgelegenheid, en het Landelijk coördinatiecentrum Patiëntenspreiding, het Instituut
Fysieke Veiligheid, de Brandweer en Veiligheids- en Gezondheidsregio Gelderland-Midden
(VGGM). Bij het merendeel van deze externe instanties betrof het slechts een enkel
mailadres, uitschieter was het Ministerie van J&V waaronder de NCTV, het LOCC en het
LOT-C vallen die de coronabestrijding coördineren. Het Territoriaal Operatie Commando
(TOC) is een eigen onderdeel van de Defensie dat momenteel is belast met de aansturing
van de COVID-19 gerelateerde inzet van Defensie.

Vraag 7, 10

Waarin verschilt JISTARC van LIMC? Waarom moet JISTARC aan een oefening voor een operatie
tegen «een radicaal linkse cel» deelnemen, waarvan de leden «in beeld zijn gekomen
dankzij getuigen, aftappen van internetverkeer en een wapenvondst»? Waarom rekent
de Nederlandse krijgsmacht zich deze taken toe en waarom geeft u daartoe toestemming?
Deelt u de opvatting dat dit werk van de politie zou moeten zijn? Zo nee, waarom niet?7

Bent u bereid ook bij JISTARC in te grijpen om een einde te maken aan het voorbereiden
van oorlogshandelingen tegen dit soort binnenlandse oppositiegroepen omdat dit operationele
werk in eerste instantie voor de politie is en de inlichtingenkant van het werk voor
de bevoegde inlichtingendiensten? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 7, 10

Het JISTARC (Joint Intelligence, Surveillance, Target Acquisition & Reconnaisssance Commando) en het experimentele LIMC zijn beide eenheden die zijn opgericht voor de eerste
en tweede hoofdtaak van Defensie. Het JISTARC is een tactische inlichtingeneenheid
van het CLAS die inlichtingen levert aan de operationele eenheden van de krijgsmacht.
Deze inlichtingen verzamelt het JISTARC in een inzetgebied onder operationele omstandigheden
als daarvoor een mandaat is. Het LIMC volgt een CD&E traject en verschilt van JISTARC
omdat het in een experimentele setting met nieuwe data-technologieën een overzicht
van de toestand (Situational Awareness en Situational Understanding) probeert te genereren.
Ook voor inzet van het LIMC moet een mandaat zijn.

De oefening waar in vraag 7 naar wordt verwezen en waaraan het JISTARC deelnam, betrof
een fictief scenario voor een inzet in het buitenland. Afhankelijk van de aard van
de buitenlandse inzet en het daarbij behorende mandaat behoort dit ook tot de taken
van de krijgsmacht en moet zij zich daarop voorbereiden. Er is geen reden om hiervoor
bij het JISTARC in te grijpen.

Vraag 8

Waarom wordt het boekwerk van een Tweede Kamerlid van GroenLinks gebruikt bij deze
vijandbeelden over een radicaal linkse cel? Deelt u de opvatting dat dit een totaal
verkeerde aanpak is van boeken die de discussie over de inrichting van de maatschappij
beogen?8 Zo nee, waarom niet? Zo ja, wat onderneemt u tegen deze dystopische oefenscenario’s?

Antwoord 8

Het boek «De mythe van het economisme» van het lid Jesse Klaver was privéeigendom
van één van de figuranten die meedeed aan de oefening. Het boek maakte geen onderdeel
uit van het oefenscenario en speelde geen rol in de oefening.

Vraag 9

Deelt u de opvatting dat de wijze waarop zowel LIMC als JISTARC optreedt de grenzen
tussen buitenlands en binnenlands optreden vervaagt? Zo nee, kunt u dat toelichten?

Antwoord 9

Nee, gereedstelling en inzet voor elk van de drie hoofdtaken geschiedt in principe
onder de daarbij behorende juridische kaders en bijbehorende mandaten. In het geval
van de activiteiten van het experimentele LIMC ontbrak echter een grondslag voor activiteiten
voor zover die niet tot de eigen gereedstellings- en instandhoudingstaak van de krijgsmacht
behoren.

Vraag 11, 14, 15

Deelt u de opvatting dat het benaderen van Nederlandse burgers door de Nederlandse
krijgsmacht het in de krijgsmacht en de Nederlandse staat ondermijnt. Zo nee, waarom
niet?

Kunt u bevestigen dat het LIMC nooit aan social media engagement heeft gedaan?

Zijn er medewerkers bij het LIMC geweest die, in functie, met een schuilnaam een online
platform hebben betreden? Zo nee, hebben ze deze opdracht wel gekregen?

Antwoord 11, 14, 15

Zonder mandaat is het niet toegestaan Nederlandse burgers te benaderen. Ook het gebruik
van avatars is niet toegestaan bij Defensie en bij het LIMC is hiertoe geen opdracht
gegeven. Defensie heeft kennisgenomen van het NRC-artikel van 16 november over LIMC
en de verwijzing daarin naar het mogelijk gebruik van avatars op social media. Defensie
beschikt niet over andere signalen dat dit is gebeurd en ziet daarom, tot dergelijke
signalen zich alsnog zouden voordoen, geen aanleiding voor een nader onderzoek. In
het rapport van de Functionaris Gegevensbescherming wordt gewezen op het aanmaken
van een «leeg» Facebook-account, «omdat anders de bedrijfspagina’s op Facebook niet
konden worden betrokken in de sentimentanalyse».

Vraag 12

Herinnert u zich het antwoord van uw voorganger, de Minister van Defensie in 1980,
over de oefening Black Palermo van enkele landmachtonderdelen die tegen de vredesbeweging
waren gericht, namelijk dat «oefeningen als de onderhavige zijn naar hun aard uiteraard
geen bijdrage aan een discussie, welke dan ook»? Bent u met ons van mening dat de
werkzaamheden van LIMC en JISTARC uiteraard geen bijdrage aan een discussie zijn,
welke dan ook? Zo nee, waarom niet?9

Antwoord 12

Ja, dat antwoord over Black Palermo is mij bekend. Voor de oefening van het JISTARC
waaraan in vraag 7 wordt gerefereerd, geldt hetzelfde als in 1980. Namelijk dat dergelijke
oefeningen naar hun aard uiteraard geen bijdrage zijn aan een discussie, welke dan
ook. Voor het LIMC geldt dat voor hun activiteiten voor zover die niet tot de eigen
gereedstellings- en instandhoudingstaak van de krijgsmacht behoren geen grondslag
was en dat die activiteiten in november zijn stopgezet.

Vraag 13

Klopt het dat er vertrouwelijke data van de politie is gebruikt? Was dat alleen data
van het interne registratiesysteem van de politie? Zo ja, wat voor data is daaruit
gedeeld met het LIMC? Zo nee, wat voor data van de politie werd nog meer gebruikt?

Antwoord 13

Nee, het LIMC had en heeft geen toegang tot het interne registratiesysteem van de
politie. Het LIMC maakte bij zijn producten gebruik van de ongerubriceerde Corona
Crime Change Monitor (CCCM) van de Nationale Politie (zie ook het bronnenoverzicht
in het rapport van de Functionaris Gegevensbescherming). In een van die monitors stond
een verwijzing naar het registratiesysteem. Die verwijzing is vervolgens in een LIMC
product terecht gekomen.

Vraag 16

Hoeveel medewerkers zijn er sinds het oprichten van het LIMC opgestapt of vervangen?

Antwoord 16

Het LIMC was een experimentele eenheid met tijdelijk personeel van andere organieke
eenheden waarbij geen vaste bezetting was. In totaal hebben van 1 maart tot 1 november
2020 151 mensen gedurende langere of kortere tijd bij het LIMC gewerkt. Er was sprake
van een voortdurende wisselende samenstelling van het personeelsbestand waarbij steeds
15 tot 25 personen aanwezig waren. Daarbij is niemand op formele gronden opgestapt
of vervangen.

Vraag 17

Kunt u toelichten wat er nu met de verzamelde persoonsgegevens gebeurt? Worden deze
vernietigd?

Antwoord 17

De verzamelde gegeven zijn veiliggesteld en worden in overleg met de Functionaris
Gegevensbescherming Defensie bewaard en vernietigd conform de Archiefwet en het archiefbesluit
aan de hand van de selectielijst Defensie.10

Vraag 18

Kunt u zich vinden in het geschetste beeld in de Volkskrant dat het ongemerkt anders
gebruiken van bepaalde technologie – function creep – een ongewenste manier is van
technologiegebruik en dataontwikkeling?11

Antwoord 18

Function creep wordt in dit artikel van de Volkskrant omschreven als (digitale) technologie, zoals
kentekenregistratie, die eerst voor een bepaald doel wordt ingezet, maar op den duur
ook voor andere gebruikers voor andere doeleinden bruikbaar blijkt. Het is niet vreemd
dat dit gebeurt, maar bij elke nieuw gebruik van digitale technologie waarbij (persoons)gegevens
worden verwerkt, moet dit opnieuw worden getoetst aan de geldende juridische en ethische
kaders.

Vraag 19

Tot wat voor real-time technologie en IT-infrastructuur heeft het LIMC toegang tijdens
het verzamelen van data?

Antwoord 19

Het experimentele LIMC heeft voornamelijk gebruik gemaakt van door Defensie verstrekte
en geaccrediteerde informatiesystemen, zoals het reguliere bedrijfsvoering netwerk
MULAN en de operationele variant TITAAN. Daarnaast is gebruik gemaakt van een eigen
Netwerk en Network-attached storage (NAS). Zie ook het rapport van de Functionaris
Gegevensbescherming dat ik op 7 mei samen met mijn appreciatie aan de Kamer heb aangeboden.

Vraag 20

Wat wordt er in het artikel bedoeld met «semi-gesloten» bronnen?

Antwoord 20

Deze term werd door het LIMC gebruikt voor open bronnen waarvoor een (betaald) abonnement
nodig is, zoals bijvoorbeeld kranten.

Vraag 21

Zijn er militairen in het LIMC die ook voor de projecten Greyzone en/of Trafisac hebben
gewerkt?

Antwoord 21

«Greyzone» en «Trafisac» zijn geen projecten waar militairen voor hebben gewerkt,
maar studies die binnen het Concept Development and Experimentation (CD&E) proces van het CLAS zijn uitgevoerd om bij te dragen aan de kennisopbouw over
informatiegestuurd optreden.

Vraag 22

Herkent u zich in het geschetste beeld dat luitenant-generaal Martin Wijnen negatief
juridisch advies van Defensie juristen meermaals naast zich neer zou hebben gelegd?12

Antwoord 22

De Commandant der Landstrijdkrachten heeft herhaaldelijk opgedragen om de activiteiten
binnen de geldende wet- en regelgeving uit te voeren. Dit is vermeld in alle opdrachten
die het CLAS hiertoe verstrekte. Dit laat onverlet dat er discussie is geweest met
juristen over de toepassing van de geldende wet- en regelgeving. Mede daarom is een
juridisch kader voor optreden in het informatiedomein opgesteld dat ik als bijlage
bij mijn brief over LIMC van 7 mei aan het parlement heb aangeboden.

Vraag 23

Kunt u uitleggen wat er bedoeld wordt met de veranderende juridische randvoorwaarden
die COVID-19 gecreëerd zou hebben?

Antwoord 23

Er zijn geen veranderde juridische randvoorwaarden als gevolg van de COVID-19 crisis.

Vraag 24

Hebt u Luitenant-Kolonel Dekkers specifiek toestemming gegeven om aan de slag te gaan
in de grey zone?13

Antwoord 24

Nee, de commandant van het LIMC kreeg opdracht van het CLAS om in het kader van een
experimenteertraject militaire en civiele besluitvormingsprocessen te voorzien van
inzicht en waar mogelijk met handelingsperspectief om de COVID-crisis het hoofd te
bieden.

Vraag 26

Kunt u deze vragen apart en voorafgaand aan het debat over de Defensie-begroting beantwoorden?

Antwoord 26

De vragen zijn zoveel mogelijk apart beantwoord. Het is niet gelukt de vragen voor
de begrotingsbehandeling van 3 december te beantwoorden. Dit vergde meer tijd. Ook
heb ik hiervoor de resultaten van het onderzoek van de Functionaris Gegevensbescherming
naar de naleving van de AVG door het experimentele LIMC afgewacht. Hierover bent u
geïnformeerd in mijn brieven van respectievelijk 27 november 202014 en 15 december 202015.