Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Ouwehand over de aanhoudende mensenrechtenschendingen in het Amazoneregenwoud, de plannen van president Bolsonaro van Brazilië om het Amazonewoud verder te vernietigen en de dubbele moraal die de EU hierover op nahoudt

Antwoord van Minister Kaag (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking), mede
namens de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (ontvangen 30 oktober
2019).

Vraag 1

Bent u bekend met de berichten in de internationale media «Bolsonaro declares «the
Amazon is ours»»1, «Bolsonaros «alternative Fakten»»2, «Amazon deforestation accelerating towards unrecoverable «tipping point»»3, «Braziliaanse goudzoekers vallen Wajãpi-reservaat binnen en vermoorden leider»4 en «Amazon gold miners invade indigenous village in Brazil after its leader is killed»?5

Antwoord 1

Ja.

Vraag 2

Kunt u bevestigen dat vijftig illegale goudzoekers vorige week het gebied van de Wajãpi-stam
in het Amazonegebied zijn binnengevallen en dat een van de leiders van de Wajãpi-stam
vermoord is? Kunt u bevestigen dat de rest van de stam vervolgens gevlucht is? Zo
nee, wat is er dan gebeurd?

Antwoord 2

De Fundação Nacional do Índio (FUNAI), de Braziliaanse overheidsorganisatie voor de
inheemse bevolking, heeft bevestigd dat een inheemse leider dood is gevonden. Volgens
de Waiãpi-gemeenschap is een groep illegale mijnbouwers hun gebied ingetrokken en
heeft deze groep hun leider vermoord. FUNAI, het federale Openbaar Ministerie en de
politie zijn kort na het incident gestart met een onderzoek naar de doodsoorzaak.
Inmiddels heeft de politie vastgesteld dat de leider geen verwondingen had die tot
zijn dood hebben geleid en suggereert dat de leider door verdrinking om het leven
is gekomen. De inheemse groep betwist deze conclusie.

Vraag 3

Heeft u gelezen dat stamlid Kureni Wajãpi in een gesprek met The Guardian liet weten
te vinden dat Bolsonaro de aanval heeft aangemoedigd, en zei: «Dit komt door de president.
Hij bedreigt de inheemse volken van Brazilië.»?

Antwoord 3

Ja.

Vraag 4, 5 en 6

Sinds wanneer is u bekend dat president Bolsonaro de mensen die al vele generaties
lang in het Amazonegebied leven «parasieten» noemt?

Sinds wanneer is u bekend dat president Bolsonaro in een interview het volgende heeft
gezegd: «Het is jammer dat de Braziliaanse cavalerie niet zo efficiënt was als de
Amerikaanse, die de indianen heeft uitgeroeid.»?

Wat vindt u van deze uitspraken?

Antwoord 4, 5 en 6

Deze uitspraken zijn tijdens Bolsonaro’s verkiezingscampagne in 2018 bekend geworden.
Bolsonaro deed de uitspraak over de Braziliaanse cavalerie overigens al in 1998. De
retoriek van President Bolsonaro over de inheemse bevolking gaat in tegen de VN Verklaring
over de Rechten van Inheemse Groepen uit 2007 (waar Brazilië destijds vóór stemde)
en is zorgwekkend, zeker als die zich in concrete stappen zou vertalen. Tot op heden
is dat echter nog niet gebeurd. De rechten van de inheemse bevolking zijn in de Braziliaanse
constitutie beschermd. In Brazilie lijkt wel een klimaat te ontstaan waarin illegale
ontbossing, illegale activiteiten in de Amazone en acties tegen de inheemse bevolking
zich in toenemende mate in een tendens van straffeloosheid kunnen voltrekken.

Vraag 7

Kunt u bevestigen dat in het Yanomami-gebied en in de plaatsen Espigão d’Oeste en
Placas er gewelddadigheden hebben plaatsgevonden, vermoedelijk uitgevoerd door illegale
mijnbouwers en houthakkers? Kunt u bevestigen dat de Braziliaanse Minister van milieu
Ricardo Salles in een toespraak juist zijn steun heeft uitgesproken voor de activiteiten
van deze mijnbouwers en houthakkers? Zo ja, wat vindt u ervan dat de Minister die
hoofdverantwoordelijk is voor de bescherming van het Amazoneregenwoud zich op deze
wijze uitlaat? Zo nee, wat is er dan gebeurd?

Antwoord 7

Er hebben inderdaad recent incidenten plaatsgevonden, waaronder acties tegen Ibama
(het Braziliaanse Instituut voor Milieu en Hernieuwbare Natuurlijke Hulpbronnen) in
Espigão d’Oeste en in Placas. Deze zijn vermoedelijk door personen gelinkt aan de
(illegale) houtkap uitgevoerd. Inheemse groepen in het Yanomami-gebied hebben daarnaast
aangegeven een toename van illegale mijnbouwers in hun gebied te hebben gezien. Dit
is niet bevestigd door de Braziliaanse autoriteiten.

Minister Salles van milieu is na de eerste actie tegen Ibama in Espigão d’Oeste naar
de plaats afgereisd, om met de lokale bevolking en autoriteiten te praten. Nadat een
vrachtwagen met brandstof voor helikopters van Ibama in brand was gestoken, had Ibama
de activiteiten van ruim 70 houtbedrijven stilgelegd, waar deze bedrijven het niet
mee eens waren. Minister Salles heeft tijdens zijn bezoek zijn steun voor deze bedrijven
uitgesproken (niet voor de illegale activiteiten).

De incidenten tegen Ibama zijn verontrustend, temeer omdat Ibama al te kampen heeft
met te weinig capaciteit en middelen, en illegale ontbossing de laatste jaren weer
aan het toenemen is. Hoewel het bosbeleid zelf inhoudelijk weinig is gewijzigd onder
de regering-Bolsonaro, is het duidelijk dat de huidige middelen tekort schieten om
de stijgende ontbossingstrend een halt toe te roepen.

Vraag 8

Welke consequenties verbindt u aan de uitspraken van Bolsonaro, gelet op de handelsdeal
tussen de EU en de Mercosur-landen, waaronder Brazilië, waarover u tot nu toe nog
altijd enthousiast lijkt te zijn?

Antwoord 8

Nederland en de EU blijven in de dialoog met Brazilië aandringen op adequate bescherming
van mensenrechten en van de Amazone. De Europese Commissie heeft aangegeven het Associatieakkoord
tussen de EU en Mercosur op zijn vroegst in november 2020 ter besluitvorming voor
te kunnen leggen aan de Raad, als de tekst eenmaal juridisch opgeschoond en vertaald
is. De Kamer zal vooraf worden geïnformeerd over het standpunt van het Kabinet. Zie
verder ook het antwoord op vragen 10, 18 en 21.

Vraag 9

Kunt u bevestigen dat Brazilië met het voorliggende EU-Mercosur-handelsakkoord een
groot afzetgebied krijgt voor producten die gepaard gaan met (deze) mensenrechtenschendingen?

Antwoord 9

Het akkoord voorziet in wederzijdse vergroting van de markttoegang door ruim 90% tariefliberalisatie.
In het Associatieakkoord bevestigen de EU en Mercosur daarbij hun verplichtingen onder
multilaterale verdragen zoals het Mensenrechtenverdrag en de ILO-Conventies, deze
afspraken effectief te implementeren en waar mogelijk samen te werken binnen internationale
fora. Partijen erkennen tevens het belang van duurzaam bosbeheer en zullen handel
in duurzame producten en betrokkenheid van inheemse bevolkingsgroepen hierbij bevorderen.
In het EU-Mercosur Associatieakkoord zijn verder afspraken opgenomen over maatschappelijk
verantwoord ondernemen.

Het Associatieakoord voorziet daarbij ook dat het maatschappelijk middenveld een rol
heeft in het monitoren van de uitvoering van het Associatieakkoord.

Vraag 10

Ziet u niet dat wanneer de EU een afzetmarkt biedt voor deze producten, de EU deze
mensenrechtenschendingen in Brazilië stimuleert en/of mede op haar geweten heeft?

Antwoord 10

Zie antwoord op vragen 18 en 21.

Vraag 11

Waar ligt voor u de grens als het gaat om (beoogde) handelspartners die zich schuldig
maken aan grove mensenrechtenschendingen?

Antwoord 11

Het Kabinet stelt waar mogelijk mensenrechtenschendingen zelfstandig of in EU-verband
aan de orde en gebruikt hiervoor de beschikbare kanalen. Een Associatieverdrag kan
de EU daarbij additionele handvatten bieden om een dialoog aan te gaan over het belang
van het respecteren van mensenrechten. Zolang er sprake is van mensenrechtenschendingen
zal Nederland aandacht vragen voor het respecteren van mensenrechten.

Vraag 12

Kunt u bevestigen dat er door menselijk handelen veroorzaakte verwoestijning van het
Amazoneregenwoud plaatsvindt?

Antwoord 12

Over het grote belang van (tropische) bossen en in het bijzonder het Amazonewoud voor
het beperken van klimaatverandering (en het behoud van kostbare biodiversiteit) wordt
regelmatig gepubliceerd door gezaghebbende instanties en kennisinstellingen, waaronder
het International Panel on Climate Change (IPCC), het Intergovernmental Science-Policy
Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) en het World Resources Institute
(WRI). Volgens het WRI is ontbossing in tropische gebieden verantwoordelijk voor circa
8 procent van de mondiale emissies. Hieruit wordt duidelijk dat het wegvallen van
het Amazonewoud, het grootste tropische bosgebied ter wereld, grote consequenties
zou hebben voor het klimaat wereldwijd. Er zijn ook onderzoeken die erop wijzen dat
bij teveel boskap in de Amazone een omslagpunt zou kunnen worden bereikt, waarna klimaat-
en regenpatronen onherstelbaar zouden wijzigen, met serieuze consequenties voor onder
andere de landbouw in de regio.

Vraag 13

Heeft u gelezen dat president Bolsonaro de wetenschappelijke bevindingen van het Braziliaanse
National Institute of Space Research (INPE) over de dramatische versnelling van de
ontbossing van het Amazonewoud een «leugen» heeft genoemd?

Antwoord 13

Ja.

Vraag 14

Kunt u bevestigen dat president Bolsonaro grote druk uitoefent op de directeur van
het INPE over deze kwestie? Zo ja, wat vindt u ervan dat de regeringsleider van een
land druk uitoefent op de directeur van een onafhankelijk wetenschappelijk instituut?

Antwoord 14

President Bolsonaro lijkt inderdaad, blijkens persberichten, druk te hebben uitgeoefend
op de directeur van de overheidsorganisatie die o.a. ontbossingscijfers bijhoudt.
De verantwoordelijke Minister van wetenschap, technologie, innovatie en communicatie,
Marcos Pontes, heeft Ricardo Galvão ontslagen als directeur van INPE. Voor zover dit
ontslag verband zou houden met de publicatie van de ontbossingscijfers, zou dit een
zorgwekkende ontwikkeling zijn, temeer omdat de Braziliaanse regering nog geen antwoord
heeft gevonden op de toenemende illegale ontbossing.

Vraag 15

Kunt u bevestigen dat president Bolsonaro heeft gezegd dat geen enkel ander land invloed
zal kunnen uitoefenen op wat er met het regenwoud gebeurt, omdat het regenwoud «van
Brazilië is»?

Antwoord 15

Ja.

Vraag 16

Kunt u bevestigen dat president Bolsonaro met name Duitsland heeft genoemd als land
waar hij niet naar wil luisteren, omdat Duitsland grote hoeveelheden steenkolen bij
de energieproductie gebruikt? Kunt u aangeven wat de reactie van de Duitse regering
hierop is?

Antwoord 16

Dat heeft President Bolsonaro inderdaad gezegd. Dit was in reactie op Bondskanselier
Merkel, die zei met Bolsonaro te willen spreken over zijn beleid, n.a.v. de toenemende
ontbossing. Voor zover bekend heeft de Duitse regering niet op de opmerkingen van
president Bolsonaro gereageerd.

Vraag 17

Kunt u bevestigen dat president Bolsonaro toestemming heeft gegeven voor zeer schadelijke
mijnbouwactiviteiten in het Amazoneregenwoud? Hoe vallen deze activiteiten te rijmen
met het implementeren van het Klimaatverdrag van Parijs door Brazilië?

Antwoord 17

Nee. President Bolsonaro heeft vaak gezegd nieuwe gebieden in de Amazone open te willen
stellen voor mijnbouwactiviteiten, maar tot op heden is het beleid niet aangepast.

Vraag 18 en 21

Wat moeten we ervan denken dat de Europese Commissie oproept tot het tegengaan van
ontbossing en erkent dat de belangrijkste veroorzaker van die ontbossing de vraag
naar voedsel en veevoer is, terwijl diezelfde Europese Commissie het gigantische EU-Mercosur-vrijhandelsverdrag,
dat aantoonbaar tot meer landbouwactiviteit in het Amazonewoud en nog meer ontbossing
leidt, heeft afgesloten en door de Raad wil krijgen?

Bent u bereid om zelf harde maatregelen te treffen en daar in Europa ook voor te pleiten,
zoals bijvoorbeeld het stopzetten van de import van grote hoeveelheden landbouwproducten
als rundvlees, kippenvlees en suiker die op dit moment vanuit Brazilië geïmporteerd
worden en waarvan de productie een direct en bewezen verband heeft met de ontbossing
van het Amazoneregenwoud? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 10, 18 en 21

Tariefliberalisatie binnen het ontwerphandelsakkoord tussen de EU en Mercosur heeft
betrekking op producten en diensten. Een deel van de tariefliberalisatie heeft betrekking
op landbouwproducten. De mogelijke effecten op het milieu van toegenomen exportproductie
uit de Mercosur-regio worden door de Europese Commissie in een «Sustainability Impact
Assessment» in kaart gebracht. Het is de verwachting dat deze studie eind 2019 wordt
gepubliceerd. Los van de tariefliberalisatie onder het handelsakkoord moeten de lidstaten
van de Mercosur en de EU zich aan hun verplichtingen onder het Parijs Akkoord en andere
klimaatdoelstellingen houden. Dat wordt in het handelsakkoord nogmaals bevestigd.
In het hoofdstuk over handel en duurzame ontwikkeling zijn artikelen over het tegengaan
van illegale ontbossing opgenomen. Hierin zijn ook afspraken te vinden over biodiversiteit,
milieu en klimaat. Het Kabinet onderkent het brede belang van het EU-Mercosur-verdrag
en zal hierover een standpunt innemen als de hiertoe benodigde documenten beschikbaar
zijn. Hierbij zal het genoemde «Sustainability Impact Assessment» worden meegenomen.

Nederland zal voorts actief aandacht blijven vragen voor het belang van het tegengaan
van ontbossing in de Mercosur regio. Er is een toenemende internationale consensus
dat bossen van grote waarde zijn voor het afremmen van klimaatverandering, het behoud
van biodiversiteit, duurzaam land- en waterbeheer en het behoud van landbouwproductiviteit
op de lange termijn. Mede om die redenen is onder duurzaam ontwikkelingsdoel 15 van
de VN Agenda voor Duurzame Ontwikkeling een subdoelstelling voor bossen opgenomen6. Het is daarmee in het belang van zowel de EU- als de Mercosur-regio om de voortschrijdende
ontbossing terug te dringen. In lijn daarmee heeft de Europese Commissie op 23 juli
j.l. de Mededeling Stepping up EU Action to Protect and Restore the World’s Forests gepubliceerd waarin acties worden voorgesteld die de ontbossing door de Europese
marktvraag naar agrarische grondstoffen moet terugdringen. Het akkoord tussen de EU
en Mercosur, en de Mededeling van de Europese Commissie met betrekking tot versterkte
EU-actie tegen ontbossing, bieden kansen om de samenwerking en de dialoog met de Mercosur-regio
verder vorm te geven.

Daarnaast verwacht het kabinet van Nederlandse bedrijven dat zij ondernemen volgens
de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen (OESO-richtlijnen). Bedrijven
dienen de daadwerkelijke en mogelijk negatieve impact van hun handelen te identificeren,
mitigeren, voorkomen en rekenschap af te leggen over dit proces. De toepassing van
de OESO-richtlijnen geldt ook voor bedrijven waarvan de waardeketens zich uitstrekken
tot in Brazilië en omvat het thema ontbossing. Het is de verantwoordelijkheid van
een bedrijf zelf om risico’s in kaart te brengen en maatregelen te treffen bij eventuele
betrokkenheid bij misstanden, zoals ontbossing. Het uitgangspunt hierbij is dat een
onderneming invloed aanwendt om verbeteringen in de keten te bewerkstelligen. Als
uiterste redmiddel kan beëindiging van de zakelijke betrekkingen passend zijn.

Vraag 19

Kunt u zich voorstellen dat burgers weinig vertrouwen hebben in mooie Europese woorden
over het tegengaan van ontbossing als de Europese Commissie handelsdeals die ontbossing
in de hand werken belangrijker vindt? Steunt u de oproep van de Europese Commissie
om ontbossing tegen te gaan?7 Zo ja, bent u bereid dan ook de positie in te nemen die daar bijhoort en in verzet
te komen tegen het Mercosur-vrijhandelsverdrag?

Antwoord 19

Zie antwoord op vraag 8.

Vraag 20

Waar ligt voor u de grens met handelspartners die zich schuldig maken aan het vernietigen
van de natuur in hun eigen land?

Antwoord 20

Handelspolitiek is een exclusieve Europese bevoegdheid. Daarbinnen zal Nederland altijd,
in bilateraal en in EU-verband, actief aandacht vragen voor het voldoen aan milieuverplichtingen
die deze handelspartners zijn aangegaan in het kader van bijvoorbeeld het Klimaatakkoord
van Parijs en het Biodiversiteitsverdrag (CBD). Het EU-Mercosur Associatieakkoord
biedt handvatten om de dialoog en intensievere samenwerking op dit gebied verder vorm
te geven.