Verslag van een werkbezoek : Verslag van een werkbezoek van een delegatie uit de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken aan Suriname en Brazilië van 5 tot en met 11 mei 2024

Nr. 1 VERSLAG VAN EEN WERKBEZOEK VAN EEN DELEGATIE UIT DE VASTE COMMISSIE VOOR BUITENLANDSE
ZAKEN AAN SURINAME EN BRAZILIË VAN 5 TOT EN MET 11 MEI 2024

Vastgesteld 13 juni 2024

Een delegatie van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken heeft van 5 tot en met
11 mei 2024 een werkbezoek gebracht aan Suriname en Brazilië. Doel van het bezoek
was om beter inzicht te krijgen in de veranderende geopolitieke veiligheidssituatie
in Latijns-Amerika. Hoe kijken Suriname en Brazilië naar de huidige actuele ontwikkelingen
inzake de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, het conflict in het Midden-Oosten en
strategische afhankelijkheden? Daarnaast stond het werkbezoek in Brazilië in het teken
van het voorzitterschap van Brazilië van de G20 en COP30. Ook werd in Suriname aandacht
besteed aan de historische band tussen Nederland en Suriname. De delegatie heeft zowel
in de voorbereiding op, als tijdens het werkbezoek uitstekende ondersteuning ontvangen
van de Nederlandse ambassades in Paramaribo en Brasilia en is ambassadeur Oostelbos
(Suriname) en ambassadeur Driessen (Brazilië) en hun respectievelijke staven daarvoor
zeer erkentelijk. De delegatie bestond uit de leden Paternotte (delegatieleider, D66), Ram (PVV), Piri (GroenLinks-PvdA) en Brekelmans (VVD). De delegatie brengt hierbij verslag uit van het werkbezoek.

Suriname, 5 tot en met 6 mei 2024

Het werkbezoek begon op zondagavond 5 mei in Paramaribo, Suriname, middels een gesprek
met de Voorzitter van de Nationale Assemblee, de heer Marinus Bee, de vicevoorzitter,
de griffier en de substituut-griffiers. De Voorzitter refereerde ten eerste aan hoe,
sinds het aantreden van het nieuwe Surinaamse parlement in 2020, de relatie met Nederland
opnieuw is opgebouwd. Vanuit beide kanten zijn er bezoeken geweest. Zo sprak de Voorzitter
in maart 2022 met de oud-Voorzitter van de Tweede Kamer Bergkamp. Het is nu aftasten
hoe de relatie tussen Nederland en Suriname verder opgebouwd kan worden. Suriname
staat, volgens Voorzitter Bee, open voor verdere verdieping van de samenwerking. Er
werd ook kort teruggeblikt op de stage van een aantal medewerkers van de Nationale
Assemblee aan de Tweede Kamer afgelopen september. Daarnaast ging het gesprek ook
over het slavernijverleden. De fractieleiders gaven aan dat er binnen Suriname verschillend
wordt gedacht over dit verleden. Ook werd er gesproken over de rol van de beide parlementen
tijdens het proces rondom het slavernijverleden. Tijdens het gesprek werden daarnaast
een aantal belangrijke punten aangestipt die momenteel spelen in de Assemblee rondom
buitenlandse zaken. Zo werd er gesproken over het versnellen van de visumliberalisatie.
Het is momenteel namelijk niet mogelijk om vanuit Suriname visumvrij binnen de Europese
Unie (EU) te reizen. Ook werd er van gedachten gewisseld over de huidige conflicten
in de wereld. Voorzitter Bee sprak onder andere over de situatie in Haïti en hoe de
EU zijn stem vaker zou moeten laten horen in deze regio. Daarom steunt Suriname het
idee om een internationale politiemissie naar Haïti te sturen. Er is daarnaast ook
gesproken over de kritische grondstoffen in het bezit van Suriname, de strategische
autonomie ten opzichte van China en de (illegale) goudmijnen. Inzake de goudmijnen
riepen de Surinaamse gesprekspartners op om dit ook met de Brazilianen te bespreken.
Zo zijn er vele duizenden Brazilianen actief in de illegale mijnbouw. Het is voor
hen relatief makkelijk om de grens over te steken en het gebied is, vanwege de grootte,
moeilijk te bewaken. De mijnbouw zorgt voor veel negatieve effecten voor mens en milieu.

Op maandagochtend 6 mei werd de delegatie welkom geheten op de ambassade van Nederland
in Paramaribo door de ambassadeur van Nederland in Suriname, de heer Walter Oostelbos.
De ambassadeur heeft de delegatieleden bijgepraat over de actualiteiten en uitdagingen
in Suriname. Daarna volgde een gesprek met de Inter-Amerikaanse ontwikkelingsbank
(IDB). Mevrouw Adriana La Valley, vertegenwoordiger van de IDB in Suriname, sprak
over de rol van de IDB in Suriname. IDB is de grootste multilaterale investeerder
in Suriname, zij richten zich onder andere op de volgende terreinen: macro-economische
stabiliteit, vermindering van armoede, beschermen van de meest kwetsbaren in de samenleving
en het aanpakken van klimaatverandering. Ook zal de IDB Suriname gaan helpen wanneer
de inkomsten vanuit de olie-en gasindustrie, waarschijnlijk rond 2028, binnen zullen
komen. Daarom wordt er nu door de IDB gewerkt aan anti-corruptiemaatregelen en het
klaarmaken van het overheidsapparaat. Als laatste sprak La Valley over de uitstaande
schulden bij China. Het is momenteel onduidelijk hoeveel en waar de schulden staan.
De president van Suriname is onlangs op staatsbezoek geweest in China; voor de IDB
is het niet duidelijk of en hoeveel schulden zijn kwijtgescholden. Als laatste sprak
de delegatie met de heer Steven Debipersad van de vereniging van Surinaamse economisten.
De heer Debipersad gaf een overzicht van de werkzaamheden van de vereniging, een vereniging
die gevraagd en ongevraagd advisering geeft aan onder andere de Nationale Assemblee
en de regering. Volgens de heer Debipersad zijn er aantal punten die de economische
groei van Suriname tegenhouden.Zzo worden kostenstijgingen bij de private bedrijven
direct doorgerekend aan de consument, functioneert het belastingkantoor slecht en
wordt er nauwelijks vermogensbelasting betaald. Daarnaast is er gesproken over de
moeilijkheden rondom het communiceren over de benodigde (economische) hervormingen
vanwege de hoeveelheid desinformatie op social media kanalen. De delegatie vroeg ook
naar de schuldenproblematiek met China. Volgens de heer Debipersad is er bij de huidige
schulden geen onderpand gevraagd door China, het is onduidelijk of er bij volgende
schuldovereenkomsten wel een onderpand zal worden gevraagd. De vereniging pleit dan
ook voor het openbaren van de schuldovereenkomst met China.

Daarna werd de delegatie gastvrij ontvangen door de president van Suriname, de heer
Santokhi. De delegatie is hem, evenals de Minister van Buitenlandse Zaken, de heer
Ramdin, hiervoor erkentelijk. De president benadrukte dat Nederland en Suriname een
gezamenlijke historie delen, maar ook een gezamenlijke toekomst. Met de vondst van
nieuwe gas- en olievoorraden in Suriname, ziet de president ook meer mogelijkheden
voor nadere samenwerking tussen Nederland en Suriname. Daarnaast sprak de delegatie
met de president over de aankomende verkiezingen in Suriname. De president gaf aan
dat hij aankomend jaar zich op een aantal uitdagingen zal richten, waaronder woningbouw,
goedkoper voedsel en veiligheid. Ook staat de herschikking van de huidige schulden,
waaronder bij China, op zijn lijst met prioriteiten. Daarnaast roept Suriname Nederland
op om ook aandacht te hebben voor de humanitaire situatie in Haïti, een zusterstaat
van de Carribean Community (CARICOM).

Vervolgens vertrok de delegatie naar het Ministerie van Defensie. Bij het ministerie
werd de delegatie ontvangen door onder anderede Minister, mevrouw Krishna Mathoera,
de waarnemend directeur van defensie en een aantal beleidsadviseurs. Tijdens het gesprek
met de Minister werden een aantal van haar huidige prioritaire onderwerpen besproken,
waaronder de bewaking van strategische objecten, grensbewaking, cybersecurity en een
grotere zichtbaarheid van het leger. De afgelopen jaren is het ministerie bezig geweest
met het moderniseren en depolitiseren van het leger. Zo hebben er personele wisselingen
plaatsgevonden en is de samenwerking opgezocht met omliggende landen, waaronder Frans-Guyana.
De delegatie sprak ook over twee grote actuele uitdagingen, namelijk de hoeveelheid
illegale vliegvelden in de beboste gebieden en cybersecurity. De illegale vliegvelden
worden aangelegd in beboste gebieden, die qua omvang enorm zijn en ook nog eens moeilijk
begaanbaar zijn. Er wordt daarom samengewerkt middels joint patrols en helivluchten met Frans-Guyana. De cyberdreigingen bestaan onder andere uit aanvallen
op het ministerie. Het ministerie probeert deze aanvallen in de toekomst te voorkomen
door in te zetten op een betere beveiliging van de eigen systemen en grotere maatschappelijke
bewustwording inzake dit soort dreigingen.

Na het gesprek bij het ministerie, ging de delegatie op bezoek bij de Nationale Assemblee
om met de commissie voor Buitenlandse Zaken, International Business en Internationale
Samenwerking (BIBIS) te spreken. Met de commissie is gesproken over onder andere het
slavernijverleden, visumvrij reizen, de algoritmes die worden ingezet door het Nederlandse
Ministerie van Buitenlandse Zaken bij het verlenen van visa en de braindrain uit Suriname.

Brazilië, Belém 7 mei 2024

In de Braziliaanse stad Belém sprak de delegatie in de ochtend van 7 mei met Claudelice
Dos Santos. Mevrouw Dos Santos is een mensenrechtenverdediger uit de deelstaat Pará.
Zij strijdt, mede vanwege de moord op haar broer en schoonzus, al vele jaren voor
een betere bescherming van de inheemse bevolking en erkenning van hun territoria.
Eén van de grootste problemen die zij tegenkomt is dat de inheemse bevolking door
de regering niet gehoord wordt. Er zijn al jaren problemen met (grote) bedrijven die,
soms op gewelddadige manieren, stukken grond innemen en het bos wegkappen. Mensen
die hier tegenop komen worden bedreigd en soms zelfs vermoord. Wat de inheemse bevolking
daarom nodig heeft, volgens mevrouw Dos Santos, is erkenning van de grensrechten van
de inheemse bevolking. De (intern)nationale gemeenschap zou hier ook een rol kunnen
spelen door meer aandacht te besteden aan de bescherming van de inheemse bevolking
en door hen een «plekje aan tafel» te geven bij internationale conferenties, zoals
de COP30. Daarnaast is het van belang dat bij bijvoorbeeld onderhandelingen rondom
het Mercosur-verdrag ook wordt verteld dat vlees dat vanuit Brazilië wordt geëxporteerd,
soms afkomstig is van boerenbedrijven die op een gewelddadige manier de inheemse bevolking
van hun land hebben gejaagd. Mevrouw Dos Santos heeft in 2023 de Nederlandse Mensenrechtentulp
gewonnen, een prijs van de Nederlandse overheid om mensenrechtenverdedigers te steunen
in het werk dat ze doen: het belichten, beschermen en verbeteren van mensenrechten
in de wereld.

Vervolgens heeft de delegatie geluncht met twee leden van de Committee for Mining,
Energy, Water Resources, Environment and Substantiable Development van het parlement
van de deelstaat Pará. Tijdens deze lunch is onder andere gesproken over hun inzichten
met betrekking tot het voorzitterschap van Brazilië bij de G20 en de COP30 volgend
jaar. Ook is gekeken naar de verschillen en overeenkomsten tussen de (deelstaat)parlementen
en staatssystemen van Nederland en Brazilië. Hoe worden de Braziliaanse leden gekozen
en wisselen zij vaak van partij?

Brazilië, Brasilía, 7 tot en met 9 mei 2024

Aan het eind van de middag van 7 mei vloog de delegatie door naar Brasilia, de hoofdstad
van Brazilië. De volgende dag begon met een briefing van de «Eurasia group» met als
titel «Is Brazil back to stay?». De analisten van Eurasia gaven achtergrondinformatie
over President Lula en zijn prioriteiten. Zo gaven zij aan dat Lula vooral gezien
wil worden als statesman en een leider van de Global South. Daarbij heeft hij geen favoriete bondgenoten;
Lula probeert een balans te bewaren tussen de rijke handelspartners en het globale
zuiden. De EU zal daarom een prioritaire partner blijven, al gaven de analisten wel
aan dat er, omdat het al zo lang duurt, vermoeidheid is ontstaan rondom de afsluiting
van het Mercosur-verdrag. Ook zal Brazilië de banden met zowel China als Rusland aan
blijven houden, door zich als neutrale partner op te stellen. De delegatie sprak ook
over de prioriteiten van Lula tijdens het voorzitterschap van Brazilië bij de G20.
President Lula wil zich richten op sociale inclusie, het tegengaan van honger, de
energietransitie en duurzame ontwikkeling en de herziening van de multilaterale fora.
Het idee daarbij is om de rijkere landen geld te laten betalen aan de armere, middels
onder andere een herschikking van de schulden van Afrikaanse landen, financiële inclusie
en verbeterde toegang tot groene fondsen. Ook zou het globale zuiden meer stemrecht
moeten hebben in multilaterale fora, zo wil Brazilië bijvoorbeeld een permanente zetel
in de VN Veiligheidsraad. Daarnaast sprak de delegatie over de presidentsverkiezingen
in 2026, de aanhoudende steun van landgenoten voor voormalig president Bolsonaro en
het hooggerechtshof. Het Braziliaanse hooggerechtshof is namelijk de laatste tijd
veel in het nieuws geweest vanwege de mate van politisering binnen de rechtspraak.
Verder vroegen de delegatieleden ook naar de BRICS: ziet Brazilië deze samenwerking
als prioriteit? De analisten gaven aan dat de focus momenteel ligt op de G20 en de
COP30. Daarna zal Brazilië zich binnen de BRICS meer richten op armoedebestrijding.

Vervolgens werd de delegatie ontvangen door Flavio Goldman, Directeur Europa bij het
Braziliaanse Ministerie voor Buitenlandse Zaken. De heer Goldman benadrukte dat de
relatie tussen Minister-President Rutte en president Lula goed is; ze hebben elkaar
reeds drie keer ontmoet sinds de inauguratie van president Lula. Nederland wordt door
Brazilië ook als een belangrijke investeerder gezien. Brazilië is in 2024 voorzitter
van de G20. Er zijn al het hele jaar vergaderingen rondom de G20, maar in september
en oktober beginnen de ministerial working groups. Nederland is niet uitgenodigd voor de plenaire vergadering, maar zal wel deelnemen
aan een aantal van dit soort working groups. Brazilië heeft als voorzitter drie prioriteiten geformuleerd: 1) sociale inclusie
en armoedebestrijding, 2) energietransitie en duurzame ontwikkeling en 3) hervorming
van de internationale governance. Daarnaast richt het voorzitterschap zich ook op de verbetering van de ontmoetingen
tussen het maatschappelijk middenveld en de G20. Zo kan het middenveld bijvoorbeeld
inbreng leveren tijdens een vergadering met de G20 sherpa’s in juli van dit jaar.
Naast het voorzitterschap van de G20, organiseert Brazilië volgend jaar ook de COP30.
De leden van de delegatie vroegen hoe deze beide fora elkaar kunnen versterken. Het
ministerie ziet geen overlap tussen de twee vergaderingen; de G20 is een apolitieke,
economisch onderhandelingsplatform, terwijl de COP30 dit niet is. De G20 zal, volgens
het ministerie, zich dan ook niet richten op de huidige conflicten, zoals de oorlog
tussen Oekraïne en Rusland. Het is dan ook mogelijk dat president Poetin naar Brazilië
zal afreizen voor de G20. Het doel van de G20 zal zijn om een leadership declaration uit te brengen waarmee elk land heeft ingestemd. Ook zouden de Brazilianen graag
de «Global Alliance to fight hunger» oprichten.

Daarnaast sprak de delegatie over de strategische autonomie en afhankelijkheid van
Brazilië ten opzichte van China. Het ministerie gaf aan dat Brazilië een pragmatische
aanpak voorstaat richting China. Deze aanpak bestaat uit non-interference, het promoten van dialoog tussen de Mercosur-landen en China, het niet veroordelen
van de manier waarop China haar staatssysteem heeft ingericht en het steunen van het
Een-Chinabeleid. Volgens het ministerie heeft Brazilië daarnaast sterke instituties
die geen last zullen hebben van pogingen tot Chinese beïnvloeding. De criteria die
er bestaan voor buitenlandse investeringen in Brazilië, zijn niet anders voor China
dan die gelden voor de andere landen. Verder besprak de delegatie ook de opstelling
van Brazilië met betrekking tot Rusland. Brazilië handhaaft een beleid van non-interference, maar steunt tegelijkertijd de multilaterale organisaties en hun wetgeving. Hoe gaat
dit hand in hand? Het ministerie merkte daarbij op dat Brazilië als enige land heeft
ingestemd met een VN-resolutie die de invasie van Oekraïne door Rusland als schending
van het internationaal recht bestempelt. Daarnaast hecht Brazilië belang aan dialoog
met Rusland om zo een brug te kunnen slaan en Rusland niet verder te isoleren.

De delegatie bezocht vervolgens het Plein van de Drie Machten, de plek waar het presidentieel
paleis, het hooggerechtshof en het parlement van Brazilië gelegen zijn. Dit plein
is de fysieke uitdrukking van het Braziliaanse staatssysteem van gescheiden machten
en «checks and balances», maar tevens de plaats waar op 8 januari 2023 aanhangers
van oud-president Bolsonaro deze gebouwen bestormden uit onvrede over de uitslag van
de presidentsverkiezingen. Die gebeurtenis op deze plek is inmiddels symbool geworden
voor de wijze waarop de Braziliaanse rechtsstaat onder druk staat. Aansluitend had
de delegatie op de Nederlandse residentie een lunchgesprek met de ambassadeurs van
India, Canada, Duitsland, Noorwegen, Peru, Spanje en Nederland waarin werd ingezoomd
op de rol die Brazilië internationaal speelt. In dit gesprek werd het beeld bevestigd
van Brazilië als een land dat ambieert een leidende rol te spelen in de BRICS en dat
geen landen uitsluit in haar diplomatieke en handelsrelaties. Tegelijkertijd wezen
meerdere ambassadeurs erop dat Brazilië nog werk te verrichten heeft bij het openstellen
van haar economie voor buitenlandse investeerders; de hervorming van het belastingsysteem
werd in dit opzicht genoemd als een belangrijke stap in de goede richting.

Daarna vertrok de delegatie naar het Braziliaanse parlement («Congresso Nacional»)
voor een ontmoeting met Marcel van Hattem, federaal afgevaardigde voor de provincie
Rio Grande do Sul, het gebied dat tijdens het werkbezoek getroffen werd door zware
overstromingen. De heer Van Hattem is de zoon van Nederlandse immigranten, die in
de jaren zestig naar Brazilië zijn gegaan. Hij heeft zelf enige tijd in Nederland
gestudeerd en gewerkt en spreekt vloeiend Nederlands. Met hem sprak de delegatie over
de Braziliaanse politiek, die Van Hattem beschouwde vanuit het conservatieve standpunt
van zijn partij NOVO. Hij toonde zich kritisch op het beleid van president Lula en
sprak zijn zorgen uit over de in zijn ogen toenemende censuur en de schending van
mensenrechten en ondermijning van democratie in het land. Over de economische positie
van Brazilië was Van Hattem redelijk positief, maar hij was kritisch over het beleid
van president Lula ten aanzien van China, Iran en de oorlog in Gaza. Aansluitend had
de delegatie een gesprek met leden van de commissie voor Buitenlandse Zaken & Nationale
Defensie van het Braziliaanse Huis van Afgevaardigden onder voorzitterschap van Lucas
Redecker. De heer Paternotte bracht hier namens de delegatie condoleances over en
toonde medeleven met de slachtoffers van de overstromingen in Rio Grande do Sul. Er
werd verder gesproken over het buitenlandbeleid van president Lula, over de rol van
Brazilië in de G20, over China, Rusland en de mogelijke rol die de NAVO zou kunnen
spelen in de South Atlantic. De heer Redecker gaf een toelichting op het initiatief
van het Lagerhuis om een Braziliaans-Nederlandse parlementaire vriendschapsgroep in
te stellen, die zou moeten bestaan uit leden van zowel de regerende partij als de
oppositiepartijen in het land. De heer Van Hattem introduceerde de delegatie vervolgens
in de plenaire vergadering van het Braziliaanse Lagerhuis, alwaar de Nederlandse Kamerleden
hartelijk welkom werden geheten.

Vervolgens sprak de delegatie op het Ministerie van Buitenlandse Zaken met de Staatssecretaris
voor Multilaterale Politieke Zaken, Carlos Márcio Bicalho Cozendey. In dit gesprek
kwam onder andere de relatie tussen economische en defensiesamenwerking enerzijds
en mensenrechtenbeleid anderzijds aan de orde. De Staatssecretaris gaf aan dat Brazilië
daarbij een aanpak verkiest waarbij landen worden uitgenodigd tot samenwerking in
plaats van met vingers te wijzen. In het internationale systeem is immers geen politiemacht,
die zaken kan afdwingen, zo redeneerde hij. In navolging hiervan meent Brazilië dat
sancties alleen in VN-verband effectief kunnen zijn; anders leiden zij slechts tot
het verleggen van handelsstromen. De Staatssecretaris gaf een uitleg van Operatie
Welkom, het beleid van de Braziliaanse overheid om migranten in het land te verspreiden.
Met minder dan 1% buitenlanders heeft Brazilië geen absorptieprobleem, zei de heer
Bicalho Conzendey, maar wel een doorstroomprobleem, met name als het gaat om vluchtelingen
uit Venezuela. Ten aanzien van strategische afhankelijkheid van China gaf hij aan
dat Brazilië liever spreekt van «wederzijdse afhankelijkheid». De relatie van Brazilië
met China noemde hij «soepel» en niet anders dan die met andere landen. China is wel
aanwezig in strategische industrieën in Brazilië, maar dat geldt ook voor andere landen.
Brazilië kent geen screening mechanisme voor buitenlandse investeerders. Het land
is geen voorstander van het concept van strategische autonomie; als iedereen alleen
aan eigen autonomie denkt, zal iedereen er slechter uitkomen, stelde de Staatssecretaris.
Hij vond het daarom beter om uit te gaan van multilaterale veiligheid. Brazilië hanteert
geen exportrestricties, omdat het een betrouwbare handelspartner wil zijn.

In de avond van 8 mei organiseerde de Nederlandse ambassade een receptie ter gelegenheid
van het bezoek van de Kamerdelegatie, waarvoor Braziliaanse parlementariërs, NGO’s
en buitenlandse ambassadeurs waren uitgenodigd.

Alvorens op donderdag 9 mei naar São Paulo te reizen, briefte de Nederlandse ambassade
de delegatie nog over mensenrechten in Brazilië. Onder president Bolsonaro lag de
focus daarbij vooral op familiezaken als mensenrechten. Uitlatingen van deze president
zorgden ervoor dat bepaalde groepen in de samenleving verder onder druk kwamen te
staan (vrouwen, minderheden, journalisten), maar deze retoriek leidde niet tot het
terugdraaien of afschaffen van mensenrechtenwetgeving. De regering van president Lula
kiest voor een radicaal andere retoriek en focust op inclusie en een positieve benadering
van maatschappelijke minderheden, getuige bijvoorbeeld de instelling van een Ministerie
voor Raciale Gelijkheid en het omdopen van het Ministerie voor Vrouwen, Familie en
Mensenrechten in het Ministerie voor Mensenrechten en Burgerschap. Het gaat hierbij
vooral om een signaalfunctie, waarbij de concretisering in daden nog moet volgen.
Brazilië kent een grote uitdaging op het gebied van landrechten en de vraag in hoeverre
deze toegekend moeten worden aan de inheemse bevolking. President Lula heeft in zijn
derde termijn sterk ingezet op de dialoog met het maatschappelijke middenveld.

Brazilië, São Paulo, 9 tot en met 11 mei 2024

Na aankomst in São Paulo werd de delegatie ontvangen door de commissie voor Internationale
Betrekkingen van de Assembleia Legislativa do Estado de São Paulo, het parlement van deze deelstaat. Bij deze ontmoeting schoof ook de ondersecretaris
voor Internationale Zaken van de deelstaatregering aan, de heer Thiago Nogueira. Als
São Paulo een onafhankelijk land zou zijn, zou het met 44 miljoen inwoners de derde
economie van Latijns-Amerika vormen. De stad heeft de grootste haven van Latijns-Amerika
en vergelijkt zich in dat opzicht graag met Nederland. De commissie voor Internationale
Betrekking van het deelstaatparlement heeft geen bevoegdheid om internationale (handels)verdragen
te ratificeren, maar richt zich vooral op verbetering en promotie van het investeringsklimaat
in de regio. Gevraagd naar de visie van de regering van São Paulo op strategische
afhankelijkheid van China, antwoordden de Braziliaanse gesprekspartners dat zij vooral
op een praktische en technische manier kijken naar economische ontwikkeling in publiek-private
partnerschappen. Als Chinese bedrijven daaraan mee willen doen, wordt dat niet als
probleem gezien. Het doel is economische ontwikkeling van São Paulo, China speelt
daar een prominente rol in en dat is ook logisch gezien de geopolitieke veranderingen
en de vorming van een nieuwe wereldorde. São Paulo wil graag investeringen aantrekken
met het oog op de groene transitie. De deelstaat is wereldwijd één van de grootste
producenten van bio-ethanol, een bijproduct van de suikerproductie. Deze productieketen
kan verder vergroend worden. Verdere speerpunten zijn uitbouw van de infrastructuur
en de productie van elektrische voertuigen. São Paulo merkt in economische zin de
effecten van de oorlogen in Oekraïne en Gaza, maar vindt het vooral een zaak van de
federale regering om vreedzame oplossingen hiervoor te promoten. De deelstaatregering
prijst zich gelukkig dat Brazilië geen grote vijanden heeft en kan profiteren van
het strategische voordeel dat het land door het klimaat het hele jaar door voedsel
kan produceren. Ten aanzien van de voornoemde oorlogen neemt Brazilië politiek een
andere positie in dan Europa, aldus de vertegenwoordigers van de deelstaat, omdat
het geografisch nu eenmaal anders gepositioneerd is. Voor Brazilië zijn vooral de
situatie in Haïti en El Salvador van belang.

’s Avonds woonde de delegatie de Europa Dag-receptie bij, die georganiseerd werd door
de EU-vertegenwoordiging in Brazilië.

Op vrijdag 10 mei bezocht de delegatie het hoofdkantoor van de Braziliaanse vliegtuigproducent
Embraer. Aanleiding voor dit bezoek was het voornemen van het Nederlandse Ministerie
van Defensie om vijf C-390 tactische militaire transporttoestellen te kopen als opvolger
van de C-130 Herculesvliegtuigen. De Nederlandse overheid is momenteel in gesprek
met Embraer over de betrokkenheid van de Nederlandse defensie-industrie en ongeveer
twaalf kennisinstituten in de ontwikkeling van het toestel via een «joint working group on aerospace». Embraer – qua omvang de derde vliegtuigproducent ter wereld – vindt haar oorsprong
als bedrijf in de Tweede Wereldoorlog in een overeenkomst tussen de Verenigde Staten
en Brazilië over de opbouw van een Braziliaanse luchtvaartindustrie. Opgericht als
staatsbedrijf in 1969, werd Embraer in 1994 geprivatiseerd. Inmiddels is het bedrijf
een gewilde werkplek voor vliegtuigbouwkundigen en bouwt het vliegtuigen voor zowel
de commerciële luchtvaart als de militaire luchtvaart. Sinds 2015 staat één van Embraer’s
regionale hoofdkantoren in Amsterdam. KLM is een belangrijke klant van het bedrijf
en in de Verenigde Staten is Embraer het meest gevlogen vliegtuig. Samenwerking met
China beperkt Embraer tot commerciële vliegtuigen. Mede vanwege exportcontrolebeperkingen
van derde landen is het voor Embraer niet mogelijk om op defensiegebied met China
samen te werken. De directie van Embraer gaf de delegatie een toelichting op het C-390-project,
een toestel waarvan het de bedoeling is dat het vijftig jaar meegaat. De samenwerking
die Nederland aangaat met de Braziliaanse overheid is, zo stelde de directie, pragmatisch
en technisch van aard en niet afhankelijk van wie er aan de macht is in Brazilië.
De C-390 zal interoperabel zijn met andere NAVO-vliegtuigen en heeft een meerwaarde
met een ingebouwde tank-capaciteit.

De Nederlands consul-generaal trad vervolgens op als gastvrouw voor een lunch met
verschillende Braziliaanse opiniemakers: Carlo Cauti (redacteur van BM&C News), Diogo
Schelp (columnist van Estadão), Reinaldo Le Grazie (vml. directeur van de Braziliaanse
Centrale Bank) en Roberto Dumas (professor Internationale Economie aan de IBMEC Universiteit).
Zij gaven hun kijk op de vraag hoe Brazilië naar de wereld kijkt. Deze analisten constateerden
een spanning tussen de ambitie van de regering-Lula om een leidende rol te spelen
in de BRICS en de Global South en de oriëntatie van de bevolking op de Verenigde Staten
en Europa. Er werd gesproken over de openheid van verschillende economische sectoren
voor buitenlandse investeringen (financiële sector open, agrarische sector vrij gesloten)
en de handelsrelatie tussen China en Brazilië. Ook de zakengemeenschap in São Paulo
vreest geen strategische afhankelijkheid van China; beide economieën zijn grotendeels
complementair. Brazilië zal zich niet aansluiten bij het Belt & Road-initiatief van
China; maar de Chinese investeringen in Brazilië zijn omvangrijk. De Braziliaanse
agrarische sector heeft een grote afzetmarkt in China en is goed vertegenwoordigd
in het Braziliaanse parlement. Er werd voorts gesproken over de relatie tussen het
bedrijfsleven in São Paulo en de politieke wereld in Brasilia, het economisch beleid
van de regering-Lula, het Mercosur-verdrag en de gebeurtenissen van 8 januari 2023.

De delegatie bezocht daarna de denktank Fundação Getulio Vargas (FGV), alwaar met
vier professoren werd gesproken over de Braziliaanse economie en de geopolitieke rol
van Brazilië: Francisco Manuel Figueira de Lemos, Mario Gomes Schapiro, Marcelo Kfoury
Muinhos en Eduardo Mello. De Braziliaanse economie maakt momenteel een opvallende
economische groei door; voor 2024 wordt een groei van 2,5% verwacht. De arbeidsmarkt
presteert goed en de inflatie is lager dan in bijvoorbeeld de VS. De regering-Lula
richt zich vooral op belastingverhoging en minder op het verlagen van uitgaven. In
de toekomst zal Brazilië, net als veel andere Westerse landen, te maken krijgen met
een tekort aan jongeren op de arbeidsmarkt. Sociale ongelijkheid en georganiseerde
criminaliteit worden gezien als de voornaamste maatschappelijke problemen. Er werd
gesproken over de rol van het Braziliaanse hooggerechtshof, over de stand van zaken
in de onderhandelingen over het Mercosurverdrag en de Braziliaanse positie in de Oekraïne-oorlog.
Discussies over strategische autonomie, nationale soevereiniteit en «non-interference»
worden in Brazilië vaak in de context bezien van de 150-jaar oude relatie met de Verenigde
Staten. Als belangrijkste terreinen voor samenwerking tussen Brazilië en Nederland
werden benoemd: 1) de bestrijding van georganiseerde criminaliteit en drugssmokkel,
2) wetenschap en technologie, 3) klimaat- en milieuonderwerpen.

Het programma op 10 mei werd besloten met een gesprek de directeur van Transparency
International Brazil, Bruno Brandão, over corruptie in Brazilië. Transparency International
vestigde zich in 2016 in Brazilië in de nasleep van het grootschalige «Car Wash»-schandaal,
een belangrijke zaak in de Braziliaanse corruptiebestrijding, waarbij een klein onderzoek
naar witwaspraktijken van een autowasserij leidde tot het blootleggen van een grootschalig
corruptieschema in de federale overheid. Inmiddels strekken het onderzoek en de daaropvolgende
rechtszaken zich uit tot meerdere landen in Latijns-Amerika, Afrika en Azië. De heer
Brandão prees de anticorruptiewetgeving die daarna werd aangenomen, met de bijbehorende
capaciteit. Maar hij toonde zich vervolgens kritisch over zowel president Bolsonaro
als president Lula inzake politieke corruptie. Daar waar Bolsonaro de rechtspraak,
het politieke systeem en het maatschappelijk middenveld onder druk zette in zijn pogingen
om immuniteit voor zijn familie te verkrijgen, heeft Lula vooral de inmiddels geïnstitutionaliseerde
corruptie in het federale congres voortgezet, zo stelde hij. De macht van het hooggerechtshof
is sinds 2019 toegenomen, waarbij rechters zelf soms op illegale wijze proactief onderzoek
doen. De mogelijkheid van een «review» van dit soort onderzoeken door de rest van
het hof wordt inmiddels niet meer gebruikt en is feitelijk verdwenen. Inmiddels heeft
de beslissing van een Braziliaanse rechter in september 2023 om bewijsmateriaal in
het «Car Wash»-schandaal ongeldig te verklaren, repercussies voor aanverwante rechtszaken
in tien andere landen. De heer Brandão wees de delegatie erop dat deze zaak in juni
in de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) aan de orde
gesteld zal worden. Hij deed een beroep op de Nederlandse delegatie om Brazilië aan
te spreken op de naleving van verdragen en conventies van zowel de Verenigde Naties
als de OESO inzake de bestrijding van corruptie en witwassen.

Tot slot van het werkbezoek bezocht de delegatie op zaterdag 11 mei het museum van
inheemse culturen («Museum das Culturas Indigenas»). Dit museum is in 2022 opgericht
en is het eerste museum in Brazilië dat gecreëerd is en gerund wordt door inheemse
volken. Via een inheemse raad, die verantwoordelijk is voor het management van het
museum, wordt de bescherming, verspreiding en waardering van de pluriforme inheemse
culturele traditie gewaarborgd. De delegatie kreeg een rondleiding door het museum
van gidsen van drie inheemse volken – de Guarani, de Pankararu en de Wassu-Cocal –
en leerde van hen niet alleen over de traditionele manier van leven van de inheemse
bevolking, maar ook over de uitdagingen waar deze soms eeuwenoude culturen aan zijn
blootgesteld in de moderne tijd.

De voorzitter van de delegatie, Paternotte

De griffiers van de delegatie, Dekker
Westerhoff