Brief regering : Reflectie aanpak sociaal-maatschappelijke spanningen in de samenleving

Nr. 70
BRIEF VAN DE MINISTER VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 26 juni 2024

In de afgelopen jaren zijn op verschillende plekken in de samenleving spanningen ontstaan.
Deze spanningen kunnen zich op verschillende momenten en manieren ontvouwen. Sommige
vormen hiervan zijn zorgwekkend, bijvoorbeeld als ze uitlopen op bedreiging of geweld.
Andere vormen bieden ook kansen voor de samenleving en het openbaar bestuur, bijvoorbeeld
waar nieuwe verbindingen ontstaan en gedeelde inzichten de samenleving verrijken.
Dat vraagt ook dat we verder kijken dan ons eigen belang en het heden, en dat we duurzaam
inzetten op structurele en diepgaande verbindingen binnen en met onze samenleving.

Tijdens het commissiedebat op 3 april 2024, heb ik uw Kamer toegezegd een Kamerbrief
te sturen met mijn reflectie op spanningen in de samenleving. Met deze brief geef
ik uitvoering aan mijn toezegging:

• De brief start met een brede reflectie op de samenleving en de sociale spanningen
die ik daarbinnen heb gezien gedurende mijn termijn, waarbij ik ook aandacht zal schenken
aan de scheidslijnen in onze samenleving die daaraan mede ten grondslag kunnen liggen
en de invloeden van buitenaf die daar druk op kunnen leggen;

• vervolgens richt ik me op de spanningen die ik als Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
in het bijzonder ben tegengekomen in de gesprekken die ik de afgelopen jaren door
het hele land heb gevoerd;

• tot slot wordt in gegaan op het kunnen anticiperen op deze spanningen, en de vijf
boodschappen die ik hierover mee wil geven.

Daarbij merk ik op dat een bepaalde mate van spanningen inherent is aan het samenleven
in een gezonde democratische rechtstaat.

Maatschappelijke onrust en spanningen in de Nederlandse samenleving

In Nederland is er ruimte om het met elkaar oneens te zijn, verschillende meningen
te hebben en daarover met elkaar te discussiëren. Tegengestelde geluiden horen thuis
in een democratische samenleving. De vraag is hoe we ervoor zorgen dat deze geluiden
niet doorslaan in complete stilte of in oorverdovend lawaai. En hoe zorgen we er met
elkaar voor dat mensen zich niet terugtrekken in de eigen bubbel of zich uiten in
gedrag dat niet past binnen onze rechtstaat?

Scheidslijnen

We zien spanningen langs verschillende scheidslijnen. Aan de ene kant zijn er sluimerende
gevoelens van onbehagen, tegen een achtergrond van maatschappelijke tegenstellingen,
verminderd sociaal vertrouwen, sociaaleconomische achterstanden, uitsluiting, racisme
en discriminatie. Niet elke groep of individuele burger voelt zich gehoord of veilig
genoeg om zijn of haar mening te uiten. Of dat haar of zijn belangen meetellen. Scheidslijnen
in de samenleving zijn er altijd geweest, bijvoorbeeld tussen mensen met verschillende
opleidingsniveaus, tussen jongere en oudere generaties en tussen de verschillende
regio’s in het land. Ook de scheidslijn tussen mensen met en zonder vaste of zekere
arbeidscontracten is een steeds grotere factor geworden.

Deze scheidslijnen zijn op zichzelf niet zorgwekkend. Maar hoe dieper de scheidslijnen,
hoe groter het risico op ongelijke kansen, ongelijke behandeling en discriminatie,
wat de verdraagzaamheid in de samenleving juist doet afnemen. En ervoor zorgt dat
mensen zich meer en meer in hun eigen bubbel terugtrekken.

Soms worden we opgeschrikt door een «plotse» confrontatie of een incident, die een
uiting blijkt te zijn van al langer bestaande onrust of spanningen. Gebeurtenissen
kunnen spanningen blootleggen die al langer onder de oppervlakte broeiden. Bijvoorbeeld
spanningen rondom de stikstof-problematiek en de toekomst van de boeren, spanningen
bij de covid-maatregelen, spanningen tussen generaties, spanningen bij en met mensen
die zich soeverein verklaren en zich afkeren van de overheid en andere instituties,
en spanningen binnen en tussen gemeenschappen met en zonder een migratieachtergrond.
Deze spanningen zijn breed in de samenleving aanwezig en raken vrijwel eenieder van
ons.

Gebeurtenissen elders in de wereld

Internationale ontwikkelingen of conflicten elders in de wereld kunnen ook impact
hebben op de Nederlandse samenleving. Nederlanders die op verschillende manieren een
band hebben met een gebied in het buitenland kunnen op verschillende manieren worden
geraakt. Door verontrustende nieuwsberichten of zorgen over familie in het buitenland
kunnen tegenstellingen ook hier in Nederland worden gevoeld. Ook kunnen Nederlandse
inwoners hier geraakt worden door de invloed van statelijke actoren.

Zo heeft de impact van het gewelddadige conflict tussen Israël en Hamas grote invloed
op veel mensen in Nederland. Er zijn veel zorgen, angst, verdriet en boosheid. Individuen
en groepen komen hierbij soms tegenover elkaar te staan en raken van elkaar verwijderd.
Als Minister van SZW sta ik ervoor om in gesprek te blijven, ook als dit moeilijk
wordt. Zo heb ik verschillende keren met de joodse, moslim, Palestijnse en Israëlische
gemeenschappen samen aan tafel gezeten. Daarnaast steun ik initiatieven zoals «Deel
de Duif», waarin jongeren met verschillende achtergronden met elkaar in dialoog blijven.

Een ander voorbeeld is hoe groepen Eritrese Nederlanders tegenover elkaar zijn komen
te staan vanwege botsende opvattingen over het Eritrese regime. Vanuit SZW zet ik
in op dialoog en kennissessies met gemeenschappen, gemeenten en professionals om spanningen
en polarisatie tegen te gaan en sociale stabiliteit te bevorderen. Het is belangrijk
dat je in onze samenleving, ongeacht waar je vandaan komt, je eigen identiteit kunt
ontwikkelen en hier in Nederland een toekomst kan opbouwen zonder druk vanuit andere
landen. Het is absoluut ontoelaatbaar dat buitenlandse regeringen hun invloed aanwenden
om inwoners hier in Nederland te beperken in hun deelname aan onze samenleving.

Alle vormen van geweld en intimidatie zijn ontoelaatbaar en horen niet thuis in onze
democratie. Of het nu gaat om geweld tijdens universiteitsprotesten, tegen religieuze
instellingen of rellen binnen een gemeenschap. Het is onze gezamenlijke opdracht ervoor
te zorgen dat conflicten van elders in de wereld hier niet tussen ons in komen staan.

Tot slot spelen gebeurtenissen zoals de aardbevingen in Syrië, Turkije (februari 2023)
en Marokko (september 2023) een rol. Deze verschrikkelijke gebeurtenissen hadden ook
in Nederland een grote impact. In mijn gesprekken met mensen en organisaties binnen
de geraakte gemeenschappen zag ik het verdriet, de onrust en de zorgen, maar vooral
ook de kracht om samen te komen, verhalen te delen en te kijken hoe hulp te realiseren.
De hele samenleving leefde mee, zette hulpacties op en steunde deze. Dit heb ik ook
gezien bij de Oekraïense ontheemden en de vele initiatieven rondom statushouders aan
het werk. Het zijn voorbeelden waarbij de samenleving met elkaar de schouders eronder
zet, een hand naar elkaar uitsteekt en de kracht van het samenleven in de praktijk
brengt. Dit illustreert hoe sommige gebeurtenissen scheidslijnen in de samenleving
kunnen verzachten en hoe belangrijk het is om er op deze momenten voor (groepen in)
de samenleving te zijn.

De demografische ontwikkelingen, de complexiteit van de scheidslijnen in onze samenleving
en de invloeden van buiten onze landsgrenzen tonen de urgentie om samen in gesprek
te blijven welke samenleving we willen zijn en hoe we met elkaar omgaan in Nederland.
Want ondanks dat samenleven in verscheidenheid wrijving met zich mee kan brengen,
gaat het in veel gevallen juist wel goed. Het daagt ons allen uit na te denken over
wat we van huis uit hebben meegekregen, wie we willen zijn en moedigt velen aan nieuwsgierig
te zijn naar elkaar als medemens.

Samenleven in verscheidenheid

Als Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heb ik veel contact met verschillende
gemeenschappen. Nederland is van oudsher een land waar mensen uit verschillende landen
en met verschillende achtergronden een onderkomen vinden. Ons land is uitgegroeid
tot een dynamische migratiesamenleving. De veelkleurigheid van onze samenleving verrijkt
ons land; het maakt nieuwe verbindingen mogelijk, vergroot de creativiteit in het
bedrijfsleven, en zorgt voor nieuwe rolmodellen voor jongere generaties. Deze veelkleurigheid
brengt ook uiteenlopende waardeoriëntaties met zich mee die voor wrijving kunnen zorgen.
Ik wil benadrukken dat spanningen langs veel verschillende scheidslijnen kunnen ontstaan
en zeker niet enkel toe te schrijven zijn aan migratievraagstukken.

De Nederlandse samenleving kent toenemende verscheidenheid. Enerzijds is er verscheidenheid
naar herkomst. Waar in 1998 ongeveer 16% van Nederland een migratieachtergrond had,
ligt dit percentage momenteel rond de 25% van de Nederlandse bevolking.1 Anderzijds neemt ook daarbinnen de verscheidenheid toe, door de verschillen in verblijfsduur,
migratiemotief en plaats van vestiging.2 Dit maakt dat we spreken van een «superdivers Nederland». Ook richting de toekomst
zal Nederland drukker, grijzer en diverser worden, stelt de Staatscommissie Demografische
Ontwikkelingen 2050.3

Toenemende diversiteit maakt dat een samenleving complexer wordt. Verschillende onderzoeken
van het SCP en WRR laten uiteenlopende verbanden zien tussen migratie en sociale cohesie.4 Juist een open en superdiverse samenleving vraagt om aanwezigheid van gedeelde waarden
en een respectvol gesprek hierover. Het is belangrijk dat binnen de grenzen van onze
rechtstaat verschillende meningen gedeeld én gehoord kunnen worden.

Voorkomen van en anticiperen op spanningen

Spanningen zijn in bepaalde mate inherent aan een democratische samenleving. Dit kan
in bepaalde gevallen juist productief zijn, om bijvoorbeeld de emancipatie van verschillende
groepen te bevorderen. Het wordt zorgelijk wanneer door polarisatie groepen lijnrecht
tegenover elkaar komen te staan en het leidt tot sociale conflicten, vijandigheid,
en onveilige situaties. Of tot zaken als uitsluiting en discriminatie.

Om de kans te verkleinen op ongewenste spanningen, gerelateerd aan de superdiversiteit
van onze samenleving, is het van belang dat de overheid oog heeft en blijvend inzet
op een sociaal stabiele samenleving. Reflecterend, benadruk ik graag een vijftal boodschappen
die ik meeneem uit de afgelopen jaren als Minister van SZW.

1. Het belang van identiteit en toekomst

De democratische rechtsstaat legt de basis voor de inclusieve samenleving. Dit vraagt
dat iedereen respect heeft voor en zich houdt aan de wet- en regelgeving van Nederland,
en dat we elkaars ruimte respecteren. Dit is ook een belangrijk onderdeel van de inburgering.
Het is van belang dat iedereen de ruimte heeft om zijn of haar eigen identiteit te
behouden en te ontwikkelen en tegelijkertijd een toekomst kan opbouwen in Nederland.
Ik denk aan Nederlanders met een migratieachtergrond, maar ook aan bijvoorbeeld de
LHBTIQ+ gemeenschap. Dat vereist gelijke kansen, gelijkwaardige behandeling, wederzijdse
erkenning en respect, alsook open en actief luisteren naar elkaar. Dit geldt voor
alle facetten van het samenleven: in de publieke ruimte, de zorg, het onderwijs en
op de arbeidsmarkt. Dit is essentieel voor een gezonde samenleving waarin iedereen
mee kan doen.

Het demissionaire kabinet zet onder andere in op het tegengaan van discriminatie (zoals
op basis van religie, handicap, zwangerschap, leeftijd, geslacht en/of tegen de LHBTIQ+
gemeenschap) en racisme5 en het bevorderen van gelijkwaardige kansen in de samenleving. Daarmee bedoel ik
gelijkwaardige kansen in de gehéle samenleving: bij het vinden van werk, maar ook
bijvoorbeeld gelijke kansen op de woningmarkt, op het voetbalveld en op school.

2. Uit de eigen bubbel stappen

Recent onderzoek van het CBS laat zien dat meer mensen zich, door de toename van verschillen,
terugtrekken in de eigen sociale bubbel6. Dit is onwenselijk: het versterkt het wij-zij denken en vermindert de mogelijkheden
om vrij en open deel te nemen aan de Nederlandse samenleving. In Nederland hebben
we bepaalde normen met elkaar. Die cohesie is ook nodig om de grote uitdagingen van
onze tijd met elkaar aan te kunnen gaan. Denk aan klimaatverandering, geopolitieke
spanningen, AI en digitalisering, vergrijzing en migratie. Hierbij is zowel de sociale
cohesie binnen gemeenschappen van belang (bonding) als juist ook de cohesie tussen
gemeenschappen (bridging) in onze samenleving.

Het is van belang dat de samenleving veerkrachtig en weerbaar blijft. Dat mensen elkaar
blijven opzoeken, ervaringen delen en met elkaar het gesprek aangaan, ook in moeilijke
situaties. En dat mensen elkaar beter begrijpen, zonder het overigens per se eens
te moeten worden. Zo blijven we de overeenkomsten en het wederzijds begrip opzoeken,
in plaats van de verschillen.

3. Verbinding prioriteren en vooroordelen bestrijden

In de vele gesprekken die ik heb gevoerd met verschillende gemeenschappen, zoals recent
met de joodse, islamitische en Eritrese gemeenschappen in Nederland, komt regelmatig
naar voren dat individuen snel worden beoordeeld op hoe een klein aantal mensen uit
hun groep zich gedraagt. Of beoordeeld worden op het beleid van de regering uit het
land van herkomst. Anders worden behandeld, achtergesteld of uitgesloten worden vanwege
persoonlijke kenmerken of daden van een regering van een ander land, is discriminatie.
Daarvoor is in onze samenleving geen ruimte. Toch hoor ik terug dat inwoners in Nederland
dit soms dagelijks ervaren. Het is belangrijk dat iedereen mag zijn wie hij of zij
is en dat dit erkend wordt door de overheid en de samenleving. Een individu mag niet
worden beoordeeld op de groep waartoe hij of zij behoort.

Meer sociaal contact en ontmoeting tussen personen, zorgt voor meer begrip en respect.
Het spontaan tegenkomen van elkaar in de publieke ruimte, ook wel publieke familiariteit
genoemd, draagt bij aan grotere sociale veiligheid en sociale samenhang. Het terugtrekken
in de eigen bubbel zorgt voor minder publieke familiariteit. Door concreet dialogen
en ontmoeting te faciliteren draagt de overheid hieraan bij. Denk bijvoorbeeld aan
de maatschappelijke diensttijd waar dit kabinet zich voor heeft ingezet. Dit gaat
niet alleen over het anticiperen op spanningen, maar over het vergroten van de sociale
samenhang, wat spanningen zowel bij individuen als groepen helpt te voorkomen.

De overheid moet weten wat er in de samenleving speelt en betrouwbaar zijn in haar
handelen. Dit vergt vertrouwen, iets dat niet vanzelfsprekend is. De overheid blijft
streven naar het herstel van dit vertrouwen. Het belang hiervan heb ik zelf ervaren
tijdens de reflectiesessies die zijn gehouden tussen de overheid en moslimgemeenschappen.7 Intense gesprekken, maar zo hard nodig. De overheid kan zo weer naast mensen komen
staan. Het belang hiervan kan ik niet genoeg benadrukken. Alleen wanneer je als overheid
in verbinding staat met de samenleving en open staat voor het meervoudig perspectief,
kun je ontvankelijk zijn voor alle soorten signalen, trends en ontwikkelingen. En
alleen dan kan je bij incidenten snel reageren.

4. Weerbaarheid tegen buitenlandse invloeden versterken

De vierde boodschap die ik mee wil geven zijn de zorgen van gemeenschappen zelf over
ongewenste invloeden van buitenaf. Conflicten elders en invloeden van zowel statelijke
als niet-statelijke actoren kunnen impact hebben op de sociale stabiliteit in Nederland.
Transnationale ontwikkelingen kunnen van grote invloed zijn op de verhoudingen hier
in Nederland. Gebeurtenissen zoals rampen, spanningen, polarisatie en conflicten elders
kunnen hier zijn weerslag hebben.

Daarnaast kan er ook sprake zijn van inmenging door andere landen hier in Nederland.
Ongewenste buitenlandse inmenging is volstrekt onacceptabel. Burgers in Nederland
moeten in vrijheid kunnen leven en hun eigen keuzes kunnen maken, zonder dat zij door
autoriteiten van andere landen in die keuzes worden beperkt.

Ongewenst diasporabeleid van andere landen kan ervoor zorgen dat groepen in de Nederlandse
samenleving tegenover elkaar komen te staan. Mensen kunnen bijvoorbeeld het gevoel
hebben zich te moeten uitspreken voor of tegen de regering van een land van herkomst,
of houden juist hun mening voor zichzelf (zelfcensuur). De weerbaarheid van onze samenleving
en gemeenschappen tegen dit fenomeen is van groot belang. De overheid is er voor iedere
inwoner in Nederland en staat voor de vrijheid van eenieder.

5. Wederkerigheid als basisvoorwaarde

Succesvol samenleven vereist het nemen van eigen verantwoordelijkheid in de maatschappij.
Ook vereist het een samenleving die iedereen kansen biedt zijn of haar talenten te
ontplooien. De overheid, maatschappelijke organisaties, gemeenschappen en elk individu
zelf hebben de taak om de randvoorwaarden voor een sociaal stabiele samenleving te
versterken. Dit vraagt nog meer van de overheid dat zij in verbinding staat met de
samenleving, weet wat er leeft, normen stelt, zoekt naar zorgen en knelpunten en hierin
een luisterend oor heeft. Om van hieruit te komen tot een gemeenschappelijke agenda
met (groepen) inwoners. Door in de samenwerking en communicatie transparant te zijn,
te handelen en afspraken na te komen. Dit maakt een overheid betrouwbaar.

Samenleven doe je niet alleen. Samenleven is een wederkerig proces. Ook van onze inwoners
verwachten we proactieve deelname aan de maatschappij. Zo is het van groot belang
dat alle inwoners van Nederland de Nederlandse taal voldoende machtig zijn, voor het
hebben van contact en verbinding in de samenleving, buiten de eigen bubbel. Het leren
kennen van elkaars achtergrond en het zoeken naar gedeelde waarden gaat vaak het snelst
tijdens het werk, sporten, studeren of andere activiteiten. Samenleven is een two-way street.

Tot slot

De afgelopen periode heb ik me intens ingezet voor een samenleving waarin mensen bereid
zijn naar elkaar om te zien en elkaar de ruimte gunnen om zichzelf te zijn en zich
te ontwikkelen. Waar we proactief een hand naar elkaar uitsteken. Waar wederzijds
respect en begrip centraal staan, ook als de ander een andere achtergrond heeft, andere
belangen heeft of anders denkt. Zo bouwen we gezamenlijk aan een inclusieve en veerkrachtige
samenleving, waarin mensen verbonden zijn en verantwoordelijkheid nemen. Als samenleving
én als overheid dragen wij verantwoordelijkheid en tonen wij sociaal rentmeesterschap:
vanuit een besef van verbondenheid tussen de generaties zorgen wij voor de toekomst
van onze samenleving.

Ik hoop met het delen van mijn ervaringen anderen te inspireren een stap extra te
doen voor elkaar als medemens en te zoeken naar onze verbindende identiteit als inwoners
van Nederland. Samenleven doe je niet alleen.

De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid,
C.E.G. van Gennip