Brief regering : Voortgang Einstein Telescope

Nr. 274
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 15 februari 2024

Zoals toegezegd in eerdere brieven over de Einstein Telescope houd ik uw Kamer graag
op de hoogte van relevante ontwikkelingen over de mogelijke komst van de Einstein
Telescope naar de Euregio Maas-Rijn (EMR-regio).1 Sinds vorig jaar is aanzienlijke vooruitgang geboekt. Tegelijkertijd is er gezamenlijk
met de provincie Limburg, Nikhef en onze Belgische en Duitse partners nog veel werk
te verzetten. Middels deze brief informeer ik uw Kamer over de voortang van het project
Einstein Telescope. In deze brief ga ik in op de bredere waarde van de telescoop,
waaronder het maatschappelijke belang. Vervolgens beschrijf ik de regionale stimulans
die de telescoop met zich zal meebrengen in de EMR-regio en het bedrijfsleven. Daarna
ga ik in op de internationale samenwerking. Tot slot deel ik met u de voortgang van
de haalbaarheidsonderzoeken.

Ook grootschalige onderzoeksinfrastructuur is cruciaal voor het Europees concurrentievermogen.
Het is een magneet voor internationaal talent, voor de ontwikkeling van grensverleggende
technologie en voor innovatie omdat dit het bedrijfsleven een start biedt voor het
ontwikkelen van producten die later van toepassing zijn op de consumentenmarkt. Op
deze wijze dragen investeringen in onderzoeksfaciliteiten bij aan het langetermijn
verdienvermogen.

De middelen die het NGF ter beschikking heeft gesteld voor de voorbereidingsfase (€ 42 mln.)
van het Einstein Telescope Project en gereserveerd voor de eventuele bouw (€ 870 mln.)
zijn cruciaal gebleken voor het mobiliseren van de overheden in de EMR-regio. Het
heeft niet alleen het project een kick-start gegeven, het is ook de hefboom geweest
naar meer betrokkenheid en commitment van onze partnerlanden België en Duitsland.

De wetenschappelijke en maatschappelijke waarde van de Einstein Telescope

De Einstein Telescope wordt een grootschalige, grensverleggende onderzoeksinfrastructuur.
De Einstein Telescope is een unieke kans voor een stevige wetenschappelijke en de
regionale impuls. Het is geen klassieke telescoop waarmee onderzoekers naar de sterrenhemel
kijken, maar een ondergronds observatorium waar zwaartekrachtgolven mee te detecteren
zijn. De wetenschappelijk optimale opzet van het observatorium is om op ca. 250 tot
300 meter diepte drie tunnelbuizen van elk 10 kilometer lang in een driehoek aan te
leggen. De telescoop zal 1000 keer nauwkeuriger kunnen meten dan de huidige generatie
detectoren. Wetenschappers krijgen hiermee meer inzicht in het geboorteproces van
zwarte gaten, de structuur van neutronensterren en de aard van het heelal direct na
de oerknal. De Einstein Telescope is daarmee van grote betekenis voor de internationale
natuur- en sterrenkunde.2 Dankzij investeringen in dit soort state-of-the-art instrumenten behoudt Europa haar
positie als voortrekker van hoogwaardig fundamenteel onderzoek.

Wetenschappelijke projecten van deze omvang en complexiteit zijn niet door één enkel
land te realiseren: het vereist brede internationale samenwerking. Mede daarom zijn
dit soort projecten dan ook niet alleen voor de wetenschap interessant. Rondom wetenschappelijke
infrastructuur van deze orde van grootte ontstaan (innovatie)ecosystemen van kennisinstellingen
en het innovatief bedrijfsleven. Het trekt talentvolle onderzoekers en innovatieve
ondernemers aan die grensverleggende technologie opleveren en nieuwe bedrijvigheid
ontwikkelen. Dit is belangrijk voor de regionale economie en het Europees concurrentievermogen.
Om de Einstein Telescope tot een succes te maken is een brede samenwerking nodig tussen
kennisinstellingen, bedrijfsleven en regionale en internationale overheden. Zo werken
wetenschappers uit verschillende landen nu al mee aan de ontwikkeling van de Einstein
Telescope, waaronder de wetenschappers van Nikhef.3 Ik kom nog terug op de betrokkenheid van het bedrijfsleven.

De technologische ontwikkeling, de vorming van nieuwe samenwerkingen en de daaruit
afgeleide economische en maatschappelijke toepassingen leiden tot nieuwe bedrijvigheid,
technologische ontwikkeling, en dus tot een versterking van de economie en werkgelegenheid.
Daarom heeft het kabinet voor de voorbereidende fase € 42 miljoen beschikbaar gesteld
met middelen uit het Nationaal Groeifonds (NGF). Voor de bouw is nog eens € 870 miljoen
gereserveerd. Hiermee investeert het kabinet nu voor een duurzaam verdienpotentieel
in onze toekomst.

Een regionale stimulans in de Euregio Maas-Rijn

De EMR-regio is in concurrentie met Sardinië in Italië die de Einstein Telescope ook
graag wil. Samen met de betrokken overheden van de verschillende landen in de EMR-regio
doen de samenwerkende partijen in Nederland er alles aan om de Einstein Telescope
naar deze regio te halen. De komst van de Einstein Telescope zal een stevige stimulans
voor het grensgebied zijn en zal leiden tot meer banen en meer (grensoverschrijdende)
bedrijvigheid. Ook voorzie ik een nauwere samenwerking tussen wetenschap, het hoger
onderwijs en het met name regionale praktijkgericht beroepsonderwijs. Hoe deze samenwerking
verder vorm kan krijgen, gaan we de komende tijd met elkaar verkennen. Nu al zijn
er allerlei initiatieven om jongeren in de regio via de Einstein Telescope te laten
kennismaken met alle onderdelen van techniek en bèta-onderwijs, zoals het Einstein
Telescope Experience & Education Center in het Discovery Museum in Kerkrade. Daar
kunnen leerlingen van het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs op ontdekkingstocht
gaan en meer leren over de oerknal, zwarte gaten en zwaartekrachtgolven en de technieken
die nodig zijn voor het meten van zwaartekrachtsgolven.

Internationale samenwerking en de EMR-regio

Om de Einstein Telescope naar de EMR-regio te halen werken de Nederlandse partners
nauw samen met de overheden van de landen en regio’s in het grensgebied. De samenwerking
verloopt constructief en er zijn belangrijke stappen gezet. Al in 2022 is in Bonn
afgesproken om meer samen te werken en daarvoor een speciale ET-EMR Taskforce in te
stellen. Op de ministeriële conferentie in Brussel op 26 september 2023 kwamen afgevaardigden
van België, Nederland en de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen overeen om de voorbereidingen
te starten voor een gezamenlijk bidbook en het oprichten van een EMR-consortium. De
betrokken Ministers hebben hierover een Declaration of Intent ondertekend. Op 19 januari
2024 heeft de Vlaamse regering ter ondersteuning van het EMR-consortium € 21 miljoen
vrijgemaakt voor bedrijven en onderzoeksinstellingen om nieuwe technologieën voor
de Einstein Telescope te ontwikkelen. Het Duitse parlement heeft 4 februari 2024 de
begroting goedgekeurd waarin zij € 9 miljoen toekent aan het Bundesministerium fϋr
Bildung und Forschung voor de Einstein Telescope. Hoe de € 9 miljoen precies besteed
wordt, is op dit moment nog niet bekend. Ik ben verheugd dat ook onze Nederlandse
ambassadeurs in Europa meehelpen dit project mogelijk te maken. Hun inzet is hard
nodig, want alleen door in Europa als landen, regio’s, wetenschap en bedrijfsleven
samen te werken kunnen we de Einstein Telescope realiseren en naar Nederland halen
en zo een grote impuls geven aan kennis, talent, onderwijs en concurrentiekracht in
Europa.

Haalbaarheidsonderzoeken voor de Einstein Telescope in de EMR-regio

Om tot een succesvol locatievoorstel voor de bouw van de Einstein Telescope in de
EMR-regio te komen voert het hiertoe opgerichte ET-EMR Projectbureau diverse haalbaarheidsonderzoeken
uit. De eindresultaten verwacht ik eind 2025. Het gaat dan onder andere over onderzoeken
naar de bodemgeschiktheid van het gebied.4 Daarom vinden er tot in 2025 verschillende typen grondboringen en seismisch onderzoek
plaats.5

In Nederland vindt uiteraard afstemming plaats met het Staatstoezicht op de Mijnen
(SodM). In samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat ga ik
na welke (ondergrondse) activiteiten zijn gereguleerd in bestaande wet- en regelgeving.
Ook met de andere landen in de EMR-regio zijn er gesprekken over het toezicht bij
ondergrondse activiteiten die op hun grondgebied plaatsvinden. Bij de voorbereiding
en de bouw is aandacht voor maatschappelijke participatie en draagvlak onder de bevolking.
Zo onderhoudt het ET-EMR Projectbureau intensieve contacten met de gemeenten in de
EMR-regio. Ook zijn er regelmatig bijeenkomsten voor bewoners zodat zij goed op de
hoogte zijn van alle plannen en activiteiten. Zoals hierboven aangegeven, vind ik
de betrokkenheid van de onderwijsinstellingen en het praktijkgerichte onderzoek van
mbo en hbo, ook een belangrijk element in het creëren van draagvlak. Het talent dat
door hen wordt opgeleid – van techniek en logistiek tot catering en ICT – is immers
cruciaal voor de bouw en exploitatie als het lukt om de Einstein Telescope naar Nederland
te halen.

Alle betrokken overheden hebben verder de intentie uitgesproken om geen andere trajecten
op te starten die de komst van de Einstein Telescope in de weg kunnen zitten. Zo heeft
de provincie Limburg vastgelegd dat er voor het Nederlandse grondgebied in een zone
van 10 kilometer rond het zoekgebied van de beoogde Einstein Telescope geen activiteiten
mogen plaatsvinden die tot onnodige trillingen kunnen leiden. Denk dan aan windturbines,
ontgrondingen en boringen.6

Betrekken van het bedrijfsleven (opbouw ecosysteem)

Voor het ontwikkelen van de Einstein Telescope is nieuwe, hoogwaardige en grensverleggende
technologie nodig. De kennis van het bedrijfsleven is dan ook onmisbaar voor de realisatie
van dit project. Het bedrijfsleven en wetenschappers moeten samenwerken om de benodigde
technologie te ontwikkelen. Vanaf het begin van het project zet het kabinet in op
brede markttoepassingen van de ontwikkelde technologieën. De Regionale Ontwikkelingsmaatschappijen
(ROM’s) spelen hier een centrale rol waar het LIOF optreedt als coördinator.7

Er zijn verschillende activiteiten opgezet. Zo is er een Adviesraad Valorisatie waarin
kennis en ervaring vanuit het bedrijfsleven wordt verankerd. De leden van deze raad
kijken proactief mee om marktkansen te identificeren. Verder heb ik in oktober de
R&D-regeling technologiedomeinen Einstein Telescope gepubliceerd waarmee € 12 miljoen
beschikbaar is gesteld voor bedrijven en/of kennisinstellingen. De subsidie is nodig
om bepaalde technologiedomeinen te ontwikkelen die voor de Einstein Telescope nodig
zijn.

Planning van besluitvorming

Volgens de huidige planning moet het locatievoorstel voor de EMR-regio in 2026 zijn
afgerond. Het uiteindelijke locatiebesluit wordt genomen door de deelnemende lidstaten
aan de Einstein Telescope.

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
R.H. Dijkgraaf