Brief regering : Onderzoek eilandelijke taken en middelen Caribisch Nederland

Nr. 8
BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 9 oktober 2023

Hierbij stuur ik u het onderzoek, uitgevoerd door IdeeVersa, naar de eilandelijke
taken en middelen Caribisch Nederland toe. Het onderzoek vloeit voort uit de toezegging
in de brief aan uw Kamer over de stand van zaken RvS/IBO van 8 april 2022.1 Daarbij is afgesproken dat het Ministerie van BZK in nauwe samenspraak met de bestuurscolleges
van Bonaire, Sint Eustatius en Saba en alle departementen onafhankelijk onderzoek
laat doen naar de eilandelijke middelen. Dit op basis van de taakverdeling tussen
het Rijk en de openbare lichamen. Verder heeft uw Kamer middels de motie van de leden
Ceder en Van den Berg gevraagd om demografische ontwikkelingen bij de hoogte van de
vrije uitkering te betrekken.2 Ook heeft uw Kamer middels de motie van de leden Van den Berg en Wuite verzocht om
meer inzet te plegen om de zelfredzaamheid en de beleidsvrijheid te vergroten van
de openbare lichamen.3

Sinds 2015 heeft er geen onderzoek meer plaatsgevonden naar de hoogte van de vrije
uitkering van de eilanden en de verhouding tot de taken van de openbare lichamen.
In de afgelopen jaren zijn er wel allerlei ontwikkelingen geweest die van invloed
zijn op de hoogte van de vrije uitkering, zoals taakverschuivingen tussen openbare
lichamen en het Rijk, de ontwikkelingen van eilandelijke taken, de groei van het aantal
inwoners, investeringen (veelal door het Rijk) waarvan de onderhoudslasten niet zijn
verwerkt in de vrije uitkering en de verstrekking van veel, veelal incidentele, bijzondere
uitkeringen. Door deze ontwikkelingen ontbreekt het aan inzicht in de benodigde eilandelijke
middelen en de verhouding van deze middelen tot de eilandelijke taken. Dit bemoeilijkt
de uitvoering van de diverse eilandelijke taken door de openbare lichamen en de rijkstaken
van de verschillende ministeries. Daarnaast is er voldoende aanleiding om de bestuurlijke
en financiële relatie te verbeteren.

In het eindrapport van IdeeVersa wordt inzicht geboden in:

1. De huidige eilandelijke taken, ontwikkelingen in deze taken en eventuele knelpunten
in de afbakening met het rijk;

2. De toereikendheid van de beschikbare financiële middelen voor deze taken en/of voorstellen
hoe deze toereikendheid (VU, BU en eigen inkomsten) bereikt kan worden;

3. Voorstellen hoe het uitkeringsstelsel toekomstbestendiger gemaakt kan worden als het
gaat om onder meer demografische- en volume ontwikkelingen, onderhoud en dergelijken.

Op basis van het onderzoek komt IdeeVersa met de volgende bevindingen voor de korte
termijn, de langere termijn en het stelsel financiële verhoudingen:

Hoogte algemene uitkering

IdeeVersa heeft berekend wat de openbare lichamen minimaal nodig hebben om hun structurele
eilandelijke taken uit te voeren. Voor Sint Eustatius en Saba is de vrije uitkering
– door de toevoegingen uit de CN-envelop – zo goed als op niveau. Om op het benodigde
structurele niveau te komen zijn volgens IdeeVersa slechts in beperkte mate aanvullende
middelen nodig. Op basis van het onderzoek zou de vrije uitkering van Bonaire – door
de stevige groei van de bevolking van Bonaire in de afgelopen tien jaar – aanzienlijk
moeten worden verhoogd. Dit is overigens op basis van de huidige taken en met verrekening
van een deel van de eigen inkomsten van de openbare lichamen. IdeeVersa vermeldt daarbij
dat veel taken nog in ontwikkeling zijn en er sprake is van problematiek rondom semi-structurele
uitkeringen, investeringen en uitvoeringkracht. IdeeVersa stelt in haar advies dan
ook een aantal modules voor hoe aan deze aandachtspunten invulling gegeven kan worden.

Problematiek van semi-structurele uitkeringen

Uit het onderzoek van IdeeVersa blijkt verder dat sommige structurele taken incidenteel
worden bekostigd. Dit kan leiden tot problemen in het aantrekken van structureel personeel
en bemoeilijkt het begrotingsproces en het opstellen van een meerjarenraming. IdeeVersa
doet daarom de aanbeveling om structurele lasten structureel te bekostigen. Dit kan
door structurele bijzondere uitkeringen te verstrekken of de middelen toe te voegen
aan de vrije uitkering.

Investeringen

Voor de langere termijn beveelt IdeeVersa aan om betere afspraken te maken tussen
het Rijk en de openbare lichamen over hoe om te gaan met investeringsbeslissingen
op de eilanden. In de vrije uitkering van de eilanden is volgens IdeeVersa tot nu
toe vrijwel geen ruimte voor investeringen. Het Rijk stelt, met name via bijzondere
uitkeringen, middelen ter beschikking voor investeringen. Bij investeringen is onderhoud
en vervanging van belang. Hier wordt echter bij de verstrekking van de middelen voor
investeringen volgens IdeeVersa tot nu toe geen rekening gehouden. De wijze waarop
wordt omgegaan met investeringen is daarmee volgens IdeeVersa niet gericht op duurzame
instandhouding.

Beleidsopties en digitalisering

IdeeVersa heeft daarnaast beleidsopties in kaart gebracht. Het is aan het Rijk en
de openbare lichamen om hier een keuze in te maken. IdeeVersa stelt voor om deze keuzes
vast te leggen in een gezamenlijk plan. Verder geeft IdeeVersa in overweging om gezamenlijk
in te zetten op digitalisering. Digitalisering en het op orde brengen en houden van
de informatievoorziening is belangrijk en complex. Indien dit op een goede manier
gebeurt, biedt dit volgens IdeeVersa veel kansen, waaronder dat tekorten aan arbeidscapaciteit
en expertise (uitvoeringskracht) beter kunnen worden ondervangen.

Stelsel financiële verhoudingen

Voor het stelsel financiële verhoudingen doet IdeeVersa de aanbeveling om de dynamiek
van de vrije uitkering te verbeteren. Dit ziet enerzijds op de jaarlijkse indexering
van de vrije uitkering en anderzijds op het corrigeren van de vrije uitkering voor
de groei van het aantal inwoners. Daarbij kan worden gekeken naar verbetermogelijkheden
die gangbaar zijn bij de gemeente- en provincie financiën. De nieuwe normeringsystematiek
op basis van het BBP (loon, prijs en volumegroei), de zogeheten bijzondere fondsuitkering,
het periodieke onderhoudsrapport (POR) en het Bestuurlijke Overleg Financiële Verhoudingen
zijn daarbij volgens IdeeVersa interessante systematieken.

Ik wil IdeeVersa bedanken voor het grondige onderzoek dat zij heeft uitgevoerd. De
komende tijd ga ik de uitkomsten van het onderzoek nader bestuderen samen met de departementen
en de openbare lichamen. Gelet op de demissionaire status van het kabinet moet het
volgende kabinet dan ook besluiten over de voorstellen en de nadere uitwerking. In
dat kader zal ik de openbare lichamen op korte termijn een brief sturen met het verzoek
om te komen met een formele reactie op het rapport. Aanvullend zal ik ook het College
financieel toezicht vragen om vanuit hun expertise eveneens advies te geven.

De Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
A.C. van Huffelen