Brief regering : Voortgang Nationaal plan MVI 2021-2025 en Manifest Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen

Nr. 807
BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN WATERSTAAT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 15 februari 2023

Met deze brief ga ik in op de voortgang van acties uit het Nationaal plan Maatschappelijk
Verantwoord Inkopen 2021–2025 «Opdrachtgeven met ambitie, inkopen met impact», dat
mijn voorgangster begin 2021 aan uw Kamer toestuurde1. Dit doe ik mede namens de bewindspersonen van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
(BZK), Economische Zaken en Klimaat (EZK), Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW),
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV)
en voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS). Het plan kent zeven
«actielijnen»: 1. bestuurlijke afspraken maken, 2. impact behalen in kansrijke sectoren,
3. maatschappelijk verantwoord opdrachtgeverschap aanjagen, 4. ondersteunen van inkopers
en opdrachtgevers, 5. communiceren, 6. monitoring en 7. governance verstevigen. Per
actielijn geef ik hieronder een samenvatting van de belangrijkste ontwikkelingen en
acties sinds begin 2021.

1. Bestuurlijke afspraken maken

Op 24 november jl. is het Manifest Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen
met veel enthousiasme ondertekend door ruim 70 bestuurders die zo’n 90 organisaties
van verschillende (semi)overheidsorganisaties vertegenwoordigen. Alle departementen,
vier provincies, de Unie van Waterschappen, zo’n 50 gemeenten en een aantal andere
partijen zijn toegetreden. En de groep groeit; sinds de ondertekening hebben zich
nog meer organisaties gemeld om toe te treden. Het doel van het Manifest is het verbinden
van overheden en andere partijen om gezamenlijk impact te maken door het stimuleren
van ambitieus maatschappelijk verantwoord opdrachtgeven en inkopen. Jaarlijks geven
Nederlandse overheden samen voor ruim € 85 miljard uit aan producten, werken en diensten.
Door doelbewust hun inkoopkracht in te zetten, dragen deelnemende partijen bij aan
oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen waar Nederland voor gesteld staat. De
zes MVI-thema’s zijn: milieu en biodiversiteit, klimaat, circulair (inclusief biobased), Internationale Sociale Voorwaarden (ISV ofwel ketenverantwoordelijkheid), diversiteit
en inclusie en social return. Deze zijn gekoppeld2 aan de Sustainable Development Goals. Met dit Manifest werken wij concreet toe naar realisatie van de eigen maatschappelijke
ambities, naar het verkleinen van de eigen voetafdruk en het geven van het goede voorbeeld.
Het Manifest benadrukt het belang van een goede borging in de organisatie en de verantwoordelijkheid
van interne opdrachtgevers om te sturen. Om die reden is, ten opzichte van het vorige
Manifest MVI 2016–2021, het woord «opdrachtgeven» in de titel toegevoegd.

Deelname aan het Manifest is niet meer vrijblijvend: met het ondertekenen, zeggen
toetredende bestuurders toe om een actieplan op te stellen en te publiceren, hun voortgang
te monitoren en hierover jaarlijks te rapporteren aan het Rijk. Hierin gaan zij in
op de ambitieniveaus voor elk van de zes MVI-thema’s, de concrete acties en de middelen
die zij hiertoe beschikbaar stellen. RVO/PIANOo, het Expertisecentrum Aanbesteden,
zal een analyse van de rapportages op het geaggregeerde niveau van alle Manifestpartijen
maken en op basis hiervan een overzicht publiceren, inclusief leerpunten die voor
alle partijen interessant zijn.

Voor de bedrijfsvoering van het Rijk zelf, wordt Rijksbreed ook gerapporteerd in de
Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk3. IenW en BuZa hebben vorig jaar als eerste departementen hun actieplan 2022–20254 opgesteld en geven daarmee tevens invulling aan de Rijksinkoopstrategie «Inkopen
met impact»5. Voor het verbeteren van de toepassing van het ISV-beleid als onderdeel van deze
strategie is vorig jaar door de Ministers van BZK, SZW en voor BHOS de Uitvoeringsagenda
ISV6 aan de Kamer aangeboden. Hiermee zet het Rijk in op het voorkomen en aanpakken van
misstanden op het gebied van arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu in de
toeleveringsketen.

2. Impact behalen in kansrijke sectoren

i. Nationaal

Door als overheden extra te focussen op een aantal sectoren waar veel geld in gespendeerd
wordt, behalen we meer impact met MVI in de keten. Sinds 2020 zijn hiertoe met Klimaatmiddelen7 zo’n 35 Buyer Groups8 opgericht. De Buyer Groups hebben zich primair gericht op het terugdringen van CO2-uitstoot en het stimuleren van circulaire inkoop. Publieke en private opdrachtgevers
uit diverse sectoren (onder meer de GWW, Bouw, Mobiliteit, ICT, Textiel en Kunststoffen)
werken praktijkgericht samen aan een gedeelde marktvisie en inkoopstrategie, om deze
vervolgens in de eigen aanbestedingspraktijk te implementeren. Het doel is om daarmee
een helder signaal af te geven aan de markt en hen te stimuleren om duurzame, innovatieve
of sociale oplossingen te ontwikkelen. Deelnemers voeren een uitgebreide marktdialoog,
leren van elkaars ervaringen en trekken samen op in het ontwikkelen van specificaties
en gunningscriteria.

Een mooi voorbeeld van een succesvolle Buyer Group is de Buyer Group «Circulaire Viaducten».
Om de urgente vervangingsopgave van viaducten en bruggen in Nederland aan te pakken,
heeft Rijkswaterstaat een Open Leeromgeving opgezet. Zestig marktpartijen, overheden
en kennisinstellingen kwamen bijeen om kennis en ervaringen uit te wisselen over het
circulair bouwen van viaducten en bruggen. Hieruit volgde een Small Business Innovation Research (SBIR) Circulaire Viaducten waarbij recent tweeëndertig aanbieders hun concrete ideeën aan
aanbestedende diensten hebben getoond. Volgende stappen zijn een marktverkenning en
-dialoog, kennisuitwisseling en de ontwikkeling van specificaties en gunningscriteria.
Deze aanpak helpt aanbestedende diensten om concrete stappen te maken naar het realiseren
van de ambitie van de Transitieagenda Bouw, om in 2030 alle infrastructuur circulair
uit te vragen.

Nieuwe productgroepen zullen aansluiten op de prioritaire ketens uit het Nationaal
Programma Circulaire Economie9. Binnen een keten speelt ook de inkoop door private partijen een belangrijke rol.
Waar wenselijk, zullen zij in de toekomst zodoende ook meer deelnemen aan de Buyer
Groups.

Het monitoren van de impact van de Buyer Groups is belangrijk voor het vervolg. In
het Briefrapport «Potentiële duurzaamheidswinst door een nieuwe manier van maatschappelijk
verantwoord inkopen»10 verkent het RIVM de verwachte klimaat- en circulariteitswinst van dertien van de
Buyer Groups die in 2020 zijn gestart. Op basis van de beperkt beschikbare aanbestedingsinformatie
en de verschillende manieren om winst voor circulaire economie te meten, komt het
briefrapport tot een voorzichtige conclusie dat zes van de dertien Buyer Groups een
equivalent aan 80.125 ton CO2 reductie zullen realiseren in de aanbestedingen die in voorbereiding zijn. Dit staat
gelijk aan de jaarlijkse uitstoot van 19.000 huishoudens.

Met het oog op de voorbeeldrol van de rijksoverheid, schetst de inkoopstrategie «Inkopen
met Impact»11 duurzaam, sociaal en innovatief inkopen als het nieuwe normaal en als gedeelde verantwoordelijkheid
van alle ministeries. Dit is in lijn met de UN Sustainable Development Goals, het Klimaatakkoord en het Rijksbrede Nationaal Programma Circulaire Economie. Een
belangrijke component hiervan is het verduurzamen van de eigen bedrijfsvoering. Zo
heeft EZK, met het winnen van de Procura+ Award Innovation Procurement of the Year12 vorig jaar, laten zien dat het Rijk met de rijksbrede categorie ICT Werkomgeving
Rijk (IWR) de markt sterk weet uit te dagen en op het gebied van circulariteit en
duurzaamheid een nieuwe standaard in het veld zet. De Provincie Zeeland was in 2021
winnaar van wederom een Procura+ Award. Met haar tweede actieplan MVI won de Provincie
de inzending voor de Procurement Initiative of the Year.

ii. Internationaal

Omdat veel markten internationaal zijn, heeft het meerwaarde om gezamenlijk internationaal
op te trekken. Een treffend voorbeeld hiervan is het Circular and Fair ICT Pact13 dat in juni 2021 op Nederlands initiatief is gesloten. Door het bundelen van ICT-inkoopkracht
van diverse landen, wordt de internationale ICT-markt beïnvloed. Wereldwijd, draagt
ICT hardware alleen al voor 2% bij aan de mondiale CO2uitstoot. In 9 landen worden inmiddels Buyer Groups van publieke en private inkopers
van ICT opgezet, die gezamenlijk leren, instrumenten ontwikkelen en de markt uitdagen.
De Nederlandse Buyer Group, met zo’n 15 koplopers en 100 volgers, draagt bij aan de
internationale kennisuitwisseling en de dialoog met internationale marktpartijen.

Andere voorbeelden van internationale samenwerking zijn het Big Buyer Initiative14 en internationale projecten, zoals North Sea Region ProCirc15 en CityLoops voor Circulair Inkopen16. Koplopers werken hier praktijkgericht samen met als doel om van elkaar te leren
en door middel van Joint Statements of Demands de internationale markten duurzamer te maken. Emissieloos bouwmaterieel is hier een
voorbeeld van. Deze praktijkkennis wordt vervolgens ingebracht bij het EU Green Public Procurement programma17 en de EU Leadership Group on Circular Procurement18, het United Nations Sustainable Procurement Programme19 en initiatieven rondom de Internationale Sociale Voorwaarden richtlijnen van de Organisatie
voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Binnen de internationale organisaties
waar we lid van zijn, pleit Nederland samen met gelijkgestemde lidstaten voor verbetering
van maatschappelijk verantwoord inkopen. De Minister voor BHOS zet zich hier voor
in.

3. Maatschappelijk verantwoord opdrachtgeverschap aanjagen

Goede borging in de organisatie en betrokkenheid van interne opdrachtgevers zijn onmisbare
pijlers voor een succesvolle implementatie van het Manifest. PIANOo biedt online handvatten20 voor het onderwerp «van MVI naar MVOI»21 en heeft ook de handreiking van het Ambitieweb22 uitgebreid met de rol van de opdrachtgever. Het Ambitieweb helpt een organisatie
bij het in kaart brengen en verankeren van duurzaamheidsambities. De provincies hebben
vervolgens het initiatief genomen om een Redenatiekader te ontwikkelen voor gebruik
door alle overheden. Waar het Ambitieweb helpt in prioritering tussen duurzame thema’s
bij aanbestedingen, helpt dit kader in het maken van meer integrale beleidskeuzes,
door het wegen van effecten van de diverse thema’s ten opzichte van elkaar. Op deze manier kan er kosteneffectiever ingekocht en aanbesteed worden en werken
we naar win-win situaties toe. Zo kan een weg bijvoorbeeld klimaatadaptief, biodiversiteitsvriendelijk
én circulair aangelegd worden. Verder heeft PIANOo recent onderzoek naar intern opdrachtgeverschap
laten uitvoeren bij decentrale overheden23. Dit heeft tot aanbevelingen aan decentrale overheden geleid voor het intern verbinden
van duurzaamheidsambities aan de praktijk van inkoop en uitvoering. Het rapport laat
zien dat de betrokkenheid van en druk vanuit de (algemeen) bestuurders een randvoorwaarde
is voor succes, onder andere doordat zij de realisatie van ambities actief blijven
volgen.

Hiernaast biedt PIANOo diverse kennis- en verdiepingssessies voor inkoop- en duurzaamheidsfunctionarissen
om hen beter in staat te stellen om de interne opdrachtgever te betrekken bij inkoopvraagstukken.
Sprekers vanuit de wetenschap dragen hieraan bij en de opgehaalde bevindingen zijn
online beschikbaar. Het aanpalende programma «Beter Aanbesteden»24 van EZK, VNG, VNO-NCW/MKB-Nederland is gericht op het verbeteren van de samenwerking
tussen publieke opdrachtgevers enerzijds en bedrijven anderzijds. Als onderdeel hiervan
zijn sessies verzorgd voor wethouders, raadsleden en andere publieke functionarissen
die niet zelf inkopen, maar wel zorgen voor draagvlak en een belangrijke rol hebben
in de interne opdrachtverlening.

Specifiek voor klimaatneutraal en circulair inkopen, verstrekt het Rijk sinds 2021
een subsidie aan de koepels IPO, VNG en de Unie van Waterschappen, om hun achterban
op bestuurlijk niveau te stimuleren en in de uitvoering te begeleiden. Voor de provincies
heeft IPO een krachtenkaart Circulaire Economie25 opgesteld waarin circulair inkopen en aanbesteden een van de ontwikkelpaden is. Momenteel
loopt een verkenning naar hoe circulair inkopen een integraal onderdeel van de inkoopactiviteiten
van de provincies wordt en hoe hierover te rapporteren. Kennisontwikkeling, kennisborging
en de positionering van inkoop als beleidsinstrument worden daarin meegenomen. Medio
dit jaar worden de eerste resultaten verwacht. De VNG ondersteunt gemeenten met de
CO2-Prestatieladder26, bij het in kaart brengen van de eigen CO2-voetafdruk en het opstellen van het bijbehorende CO2-reductieplan. Ook worden gemeenten begeleid in het opstellen van het bij het Manifest
behorende actieplan. De noodzaak en urgentie van het verduurzamen van de eigen gemeentelijke
organisatie wordt door vele gemeenten gevoeld. Het programma biedt hen concrete handvatten
om invulling te geven aan hun voorbeeldrol en versneld aan te sluiten bij de koplopers.
Tot slot ondersteunt de Unie van Waterschappen de waterschappen bij de implementatie
van hun strategie «Duurzaam Opdrachtgeverschap Waterschappen 2021–2030»27. Dit doet zij door middel van verbinden, kennisdelen, gezamenlijk ontwikkelen en
rapporteren. Deze strategie heeft tot doel om klimaat, energie en circulariteit als
belangrijk criterium in alle opdrachten van de waterschappen aan de markt te verankeren.
Zo heeft de Unie de routekaarten klimaatneutraal en circulair werken in 2030, van
Rijkswaterstaat en Prorail, vertaald voor de belangrijkste waterschapsassets, zoals
dijken, rioolwaterzuiveringsinstallaties, gemalen, persleidingen en oeverbeschermingen.
Ook delen de waterschappen kennis via een Community of Practice over de toenemende inzet van de CO2-prestatieladder in aanbestedingen en de managementsystemen. Voor de inkoop van baggerwerk
en van polymeren in het zuiveringsproces is een tool ontwikkeld om circulariteit en
milieu-impact in aanbestedingen mee te nemen. Tot slot, brengt de Klimaatmonitor Waterschappen
ieder jaar de voortgang van de geboekte resultaten voor klimaat en duurzaamheid in
beeld. Deze laat zien dat er in 2021 bij 41% van de waterschappen één of meerdere
projecten liepen waarbij men inzicht heeft in de milieu-impact van de inkoop.

4. Ondersteunen van inkopers en opdrachtgevers

Via PIANOo en Rijkswaterstaat ondersteunt het Rijk bij het toepassen van maatschappelijk
verantwoord opdrachtgeven en inkopen en bij het opbouwen van kennis en expertise.
Professionals maken actief gebruik van het PIANOo vragenloket over het beleid, de
regelgeving en de toepassing in de praktijk. Verder ondersteunt PIANOo Manifestpartijen
bij het opstellen en publiceren van hun actieplannen en bijbehorende jaarlijkse rapportages.
De webinars over het Manifest en het opstellen van de actieplannen trokken van mei
tot november 2022 200 deelnemers.

Ondersteuning aan inkopende partijen wordt verbreed naar de sociale MVI-thema’s. Vorig
jaar zijn de kansen en risico’s ten aanzien van Internationale Sociale Voorwaarden
(ISV), diversiteit en inclusie en social return, in negen Buyer Groups onderzocht. Aanbestedende diensten en Buyer Groups kunnen
gebruik maken van praktisch advies en coaching. Een voorbeeld hiervan is het «Ondersteuningspunt
ISV» waar aanbestedende diensten ISV leren toepassen in een concrete aanbesteding
en de daaropvolgende contractfase. Verder wordt ondersteuning op het gebied van ISV
voortgezet in de vorm van een e-learning ISV Academy en is er een kennisnetwerk onder andere voor Internationaal Maatschappelijk
Verantwoord Ondernemen. Ten aanzien van diversiteit en inclusie wordt kennis en expertise
opgedaan in de Buyer Group «Inhuur en adviesdiensten» en via kennissessies breed gedeeld.
Op basis van een marktvisie, die samen met de markt en medeoverheden is ontwikkeld,
is diversiteit en inclusie in diverse Rijksbrede Inhuuraanbestedingen als criterium
opgenomen. Bedrijven die een opdracht gegund krijgen, ondertekenen daarmee het Charter
Diversiteit en Inclusie van de SER28 en committeren zich aan het verankeren van diversiteit in hun organisaties. Momenteel
verkent OCW of deze werkwijze ook in andere inkoopcategorieën toepasbaar is. Tot slot,
wordt de eerdergenoemde MVI-criteriatool de komende zes jaar in samenwerking met Vlaanderen
verder doorontwikkeld en ook uitgebreid naar de sociale MVI-thema’s.

5. Communiceren

De bestaande communicatiekanalen, zoals nieuwsbrieven, de website, bijeenkomsten,
netwerken, sectorgerichte media, Buyer Groups en internationale platformen, worden
actief benut om inkopende partijen te bereiken over de laatste ontwikkelingen, kennisproducten
en events en om hen aan elkaar te koppelen. Het netwerk bestaat voornamelijk uit inkopers,
echter de focus van de communicatie breidt zich momenteel uit naar opdrachtgevers.

Naast grote MVI-evenementen, zoals het PIANOo-congres en sessies tijdens de jaarlijkse
Nationale Conferentie Circulaire Economie, worden er regelmatig thematische webinars
georganiseerd, bijvoorbeeld over het professionaliseren van contractmanagement. In
deze sessies worden organisaties geactiveerd om met MVI verder aan de slag te gaan
en beschikbare instrumenten toe te passen. Ook het Versnellingsnetwerk Circulair Inkopen
(VCI), een samenwerking tussen MVO Nederland, PIANOo, NEVI en Rijkswaterstaat, organiseert
regelmatig bijeenkomsten. Hierbij speelt het thema ketensamenwerking een belangrijke
rol. Het nieuw gelanceerde platform www.ikwilcirculairinkopen.nl biedt inkopende partijen uitgebreide informatie en praktijkvoorbeelden over circulair
inkopen, opdrachtgeverschap en contractmanagement.

Ook worden de regionale kanalen van het eerdergenoemde programma Beter Aanbesteden
van EZK benut om regionale aanbestedende diensten te bereiken. Waar mogelijk, werken
het programma Beter Aanbesteden en het Nationaal plan MVI in de uitvoering nauw samen,
zoals bijvoorbeeld op regionale kennis- en verdiepingssessies en marktdagen.

6. Monitoren

Monitoring stelt bestuurders en opdrachtgevers in staat om actief te sturen, en conform
het Manifest jaarlijks aan het Rijk te rapporteren. Dit vraagt om heldere afspraken
over KPI’s gekoppeld aan de ambities. Opdat organisaties

KPI’s in hun eigen verantwoording kunnen opnemen en er eenduidigheid richting de markt
ontstaat, is het noodzakelijk dat de Rijk samen met lokale partijen regie pakt om
te komen tot een geharmoniseerde aanpak. In 2023 wordt het traject hiervoor verder
vormgegeven. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de diverse instrumenten die reeds in
gebruik zijn.

i. MVI Effectmonitor

Sinds 2015 monitort het RIVM voor zestien productgroepen hoe MVI in de Nederlandse
publieke sector wordt ingezet en de mate waarin dat tot positieve milieu- en sociale
effecten leidt29. Momenteel wordt het onderzoek voor de monitoringsperiode 2019–2020 afgerond.

ii. Spend- en Impactanalyse

Het RIVM heeft een Spend- en Impactanalyse30 gepubliceerd die inzicht geeft in de milieu-impact van de jaarlijkse 85 miljard Euro
aan producten, werken en diensten ingekocht door alle Nederlandse overheden. Dit helpt
de overheden om gerichte keuzes maken in het verkleinen van hun milieu-impact. CO2-uitstoot, benodigd landgebruik en gebruik van grondstoffen in productie, transport,
gebruik en verwerking tot afval zijn gemeten. In 2023 volgt een actualisatie van de
Spend- en Impact Analyse.

iii. Monitoring en contractuele borging

In juli 2021 is een handreiking31 gepubliceerd om aanbestedende diensten met hun MVI-monitoring en het contractueel
borgen van MVI te ondersteunen. Daarnaast is er een Community of Practice «Contractmanagement in circulaire inkooptrajecten»32 opgezet. Hier wordt vanuit de praktijk bekeken hoe de ambities en effecten in inkooptrajecten,
organisaties en de markt kunnen worden vormgegeven.

iv. MVI-zelfevaluatie Tool

De MVI-zelfevaluatie tool33 (MVI-ZET) maakt sinds 2018 inzichtelijk hoe aanbestedende diensten op het gebied
van MVI scoren in vergelijking met de MVI-ambities van de organisatie. Vorig jaar
is de MVI-ZET geactualiseerd zodat deze aansluit bij de zes MVI-thema’s uit het Nationaal
plan en zowel het gebruik van de MVI-criteria als het ambitieniveau monitort. Ter
ondersteuning van effectmeting heeft het RIVM onderzocht hoe de uitkomsten van bovengenoemde
Spend- en Impactanalyse voor de indicatoren CO2-uitstoot, landgebruik en grondstoffenverbruik als nieuwe functionaliteit in de MVI-ZET
toegepast kunnen worden. Daarmee wordt inzichtelijk gemaakt wat de verwachte voetafdruk
per bestede Euro zal zijn.

7. Governance verstevigen

Om de samenwerking tussen alle overheidslagen te versterken en zo de duurzame en sociale
impact van MVI te vergroten, is bij de start van het Nationaal plan MVI 2021–2025
gekozen voor een gezamenlijke governancestructuur34. Sturing vindt plaats door de 3 koepels, IPO, VNG en Unie van Waterschappen, en het
Rijk.

Terugblik en vooruitblik

Bovenstaande weergave van activiteiten en initiatieven sinds de start van het Nationaal
plan MVI 2021–2025, laat zien dat we continu stappen zetten en voortgang boeken in
het verder maatschappelijk verantwoord maken van de overheidsinkoop. Drie belangrijke
ontwikkelingen wil ik benadrukken. Ten eerste laat de ondertekening van het nieuwe
Manifest zien dat er breed draagvlak en commitment is voor het inzetten van MVI om
onze maatschappelijke doelen te behalen. Ten tweede kunnen we alleen impact in de
markt maken door samen op te trekken en kennis en ervaring uit te wisselen. Het uitgebreide
aanbod aan instrumenten is daarvoor de afgelopen periode verder ontwikkeld waarbij
alle MVI-thema’s nu ook worden meegenomen. Ten derde, om goed te kunnen sturen en
daad bij het woord te voegen, spreken we af om op eenduidige manier te monitoren en
te rapporteren. Dit gaat om de monitoring van de voortgang op toegezegde actieplannen,
maar ook het effect van het gebruik van de beschikbare instrumenten.

Samen met mijn collega-bewindspersonen zal ik mij de komende jaren blijven inzetten
om door middel van ons MVI-beleid bij te dragen aan de transformatie van Nederland
naar de sociale, duurzame, inclusieve en innovatieve samenleving die we nodig hebben.

De Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat,
V.L.W.A. Heijnen