Brief regering : Stand van zaken vastgoed Defensie

Nr. 35 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN DEFENSIE

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 25 april 2019

Inleiding

De afgelopen decennia zijn er door prioriteitsstellingen in het aanwenden van beschikbare
middelen als gevolg van bezuinigingen achterstanden gegroeid in nieuwbouw en vervanging
van gebouwen, in groot en klein onderhoud, in verwijdering van asbest, het verhogen
van de brandveiligheid en aanpassing en vervanging van allerlei installaties. Inmiddels
is een begin gemaakt met de aanpak van de problemen en is hiervoor binnen de defensiebegroting
geld beschikbaar gesteld. Op alle deelaspecten van vernieuwing en beheer van vastgoed
zijn verbeteringen noodzakelijk. Er is te veel achterstallig onderhoud om snel alle
knelpunten te verhelpen. Dit vraagt om zorgvuldige prioriteitsstelling binnen de te
nemen maatregelen op vastgoedgebied en de nodige tijd om al die achterstanden weg
te werken. Omdat bovendien de orderportefeuille van bouwbedrijven nu goed gevuld is,
moeten ook vanuit die invalshoek prioriteiten worden gesteld. Om te komen tot een
prioriteitsstelling wordt het strategisch vastgoedplan (SVP) uitgewerkt en wordt samen
met het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) gewerkt aan een korte- en lange termijnaanpak,
gebaseerd op revitalisering, nieuwbouw en onderhoud.

Met deze brief informeer ik u, mede namens de Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken
en Koninkrijksrelaties, op hoofdlijnen over de stand van zaken met betrekking tot
het vastgoed van Defensie. Achtereenvolgens komen aan de orde:

– strategisch vastgoedplan (SVP);

– inventarisatie staat legeringsgebouwen;

– brandveiligheid legeringsgebouwen;

– aanpassing vastgoed Defensie;

– MARKAZ;

– overige projecten.

Strategisch vastgoedplan

Om de achterstanden weg te werken, werkt Defensie in overleg met het RVB aan de opstelling
van het SVP, dat op lange termijn (de komende 15 à 20 jaar) moet voorzien in een gezonde
vastgoedportefeuille voor de krijgsmacht, die voldoet aan wet- en regelgeving inzake
hygiëne en gezondheid, (brand)veiligheid en duurzaamheid en die voldoet aan de voorgeschreven
onderhoudsnormen. Hierbij zal als uitgangspunt gelden dat de aanpak van afzonderlijke
gebouwen plaatsmaakt voor een objectbenadering. Voor een aantal grote objecten wordt,
naast het bestaande bouw- en onderhoudsprogramma, een revitaliseringsprogramma voor
de aanpak van het achterstallig onderhoud ontwikkeld. De ambitie is om, bijvoorbeeld
door standaardisatie van gebouwontwerpen en kamerinrichting, de doorlooptijden voor
vastgoedprojecten te verkorten. In overleg met het RVB zal in het SVP een tijdsplanning
worden opgenomen. De Kamer zal voor het zomerreces over de hoofdlijnen van het SVP
worden geïnformeerd. Dit plan zal inzicht bieden in welke prioriteit wordt toegekend
aan de verschillende werkzaamheden om het defensievastgoed op orde te krijgen.

Inventarisatie legeringsgebouwen

De afgelopen maanden is een inventarisatie uitgevoerd naar de staat van de legeringsgebouwen
op het gebied van veiligheid en leefklimaat. Hiervoor zijn op 48 locaties in Nederland
en Duitsland 295 gebouwen bezocht. Ook de legeringsgebouwen in het Caraïbisch gebied
zijn in de inventarisatie betrokken. Dit onderzoek loopt nog.

Primair doel van de inventarisatie was vast te stellen waar vanwege veiligheids- of
gezondheidsrisico’s direct handelen vereist is. Tegelijk is gekeken naar de algemene
staat van de gebouwen, het interieur, de hygiëne, de veiligheid en het gebruik van
en toezicht op de legering. De belangrijkste conclusie was dat er geen onveilige gebouwen
waren die direct gesloten moesten worden. Een uitzondering hierop was een gebouw op
het Complex Nieuwe Haven in Den Helder waarvan de eerste verdieping werd gesloten,
nadat een verzakking van de vloer was geconstateerd. Hoewel er geen groot acuut gevaar
bestond, is deze onveilige vloer uit voorzorg inmiddels gerepareerd. De inventarisatie
laat wel zien dat de kwaliteit van een groot aantal gebouwen qua schoonmaak, interieur
en onderhoud te wensen overlaat.

Op grond van de inventarisatie moeten 218 van de 295 gebouwen worden aangepakt op
één of meer van de genoemde aspecten (veiligheid, gezondheid en algemene staat) om
daarmee de leefbaarheid te vergroten:

– 128 gebouwen moeten grondig worden schoongemaakt;

– van 167 gebouwen moet het interieur worden vernieuwd;

– voor 40 gebouwen is (groot) onderhoud nodig;

– voor 40 gebouwen is renovatie of nieuwbouw nodig.

De huidige schoonmaakcontracten voorzien in een halfjaarlijkse grondige schoonmaak.
Voor de 128 gebouwen is opdracht gegeven deze schoonmaak zo snel mogelijk uit te voeren:
in een groot deel van deze gebouwen wordt deze schoonmaak al uitgevoerd. Voor een
structureel betere schoonmaak wordt het schoonmaakcontract aangepast. Maar uit de
inventarisatie kwam ook naar voren dat de huisregels onvoldoende werden nageleefd.
Schoonmaken heeft alleen zin als de huisregels worden nageleefd. In verband met privacy-aspecten
gaan we daarom afspraken maken met de gebruikers van de legering over naleving en
controle daarop door beheerders en commandanten. Voor de vernieuwing van het interieur
wordt een begin gemaakt met de aanschaf van nieuwe vloerbedekking, nieuwe gordijnen
en nieuw meubilair: belangrijke factoren voor een goed leefklimaat op defensielocaties.
Maar ook hiervoor geldt dat de achterstanden zo groot zijn, dat er tijd nodig is om
die weg te werken. Het gehele programma voor de verbetering van de legeringsgebouwen,
de tijdplanning en de kostencalculatie moet nog verder worden gepreciseerd. Daarvoor
zal dekking binnen de defensiebegroting worden gevonden.

Deels is dat al gebeurd: in de Defensienota (Kamerstuk 34 919, nr. 1) is voor de vermindering van achterstallig onderhoud aan het vastgoed € 75 miljoen
gereserveerd: drie maal € 25 miljoen in de jaren 2018, 2019 en 2020. Daarnaast trekt
Defensie in 2019 nogmaals in de eigen begroting € 25 miljoen uit voor het verminderen
van het achterstallig onderhoud, de verbetering van de legering en facilitaire ondersteuning,
waaronder schoonmaak. Met deze gelden kan slechts een deel van de achterstand worden
verholpen. Daarom zal een nadere prioriteitsstelling nodig zijn, wat zal worden betrokken
bij het SVP.

Brandveiligheid legeringsgebouwen

In het Materieelprojectenoverzicht 2018 (Kamerstuk 27 830, nr. 259) is de Kamer een voortgangsbrief voor begin 2019 over het project Bouwtechnische
verbetermaatregelen brandveiligheid toegezegd. Eind vorig jaar bent u geïnformeerd
over de voortgang in de uitvoering van het convenant tussen Defensie en de Inspectie
Leefomgeving en Transport (ILT), waarin stond dat voor 31 december 2018 de legeringsgebouwen
moesten zijn aangepast aan de nieuwe brandveiligheidseisen (Kamerstuk 33 763, nr. 148). Eind december voldeden 135 van deze legeringsgebouwen aan de nieuwe brandveiligheidseisen.
Voor de 90 gebouwen die nog niet aan de nieuwe brandveiligheidseisen voldeden zijn
de risico’s beperkt tot een aanvaardbaar niveau door de aanwezigheid van een brandmeldinstallatie
met volledige detectie en het aanstellen van extra bedrijfshulpverleners, ook buiten
kantooruren. Daarmee kan bij brand snel worden ontruimd en wordt de vluchtveiligheid
vergroot.

Eind maart 2019 waren 160 gebouwen gereed: deze gebouwen voldoen aan de nieuwe brandveiligheidseisen.
De overige gebouwen zullen eind 2019 gereed zijn, met uitzondering van Fort Erfprins,
dat in 2020 wordt gerenoveerd.

De handhavingsaanpak van de ILT heeft ertoe geleid dat veel tekortkomingen aan defensiegebouwen
zijn verholpen. De ILT heeft de aanpak die in het convenant is afgesproken gemonitord
en heeft geconstateerd dat het RVB en Defensie een grote inspanning hebben geleverd
om de legeringsgebouwen qua brandveiligheid op orde te maken. Waar dat nodig was zijn
de zojuist genoemde interim maatregelen genomen. Zo zorgden het RVB en Defensie ervoor
dat de uitloop van de werkzaamheden tot in 2019 niet leidt tot onveilige of ontoelaatbare
situaties.

Daarnaast zijn er 105 legeringsgebouwen, waarvan 74 vallen onder het toezichtregime
van gemeenten, 29 in de Caraïben en twee in Duitsland, die deel uitmaken van dit project.
Voor de gebouwen die onder toezicht vallen van de gemeenten geldt dat er voor 16 van
deze gebouwen eind maart 2019 de nieuwe brandveiligheidsmaatregelen waren genomen.
De overige 89 gebouwen voldoen nog niet: 58 gebouwen onder gemeentelijk toezicht,
29 in de Caraïben en 2 in Duitsland. Deze worden in 2019, 2020 en 2021 aangepakt.
Voor deze gebouwen worden in de tussentijd, in lijn met de aanpak van ILT, aanvullende
maatregelen genomen.

Legeringsgebouwen

Locatie/toezichthouder

brandveiligheidseisen

Planning gereed

Nederland/ILT

160 gebouwen gereed

65 gebouwen voldoen nog niet

eind 2019

Nederland/gemeenten

16 gebouwen gereed

58 gebouwen voldoen nog niet

eind 2020

Caraïben

29 gebouwen voldoen nog niet

eind 2021

Duitsland

2 gebouwen voldoen nog niet

eind 2020

Brandveiligheid overige gebouwen. Zoals gemeld in de brief van 31 januari 2018 (Kamerstuk 33 763, nr. 139) worden voor de overige 654 gebouwen van Defensie waarvoor een vergunnings- of meldingsplicht
bestaat (kantoren, lesgebouwen, werkplaatsen), tot in 2020 brandscans uitgevoerd door
daarvoor gecertificeerde bedrijven. Hiervan zijn nu 208 scans gereed. Op basis van
deze scans worden acute situaties, zoals geblokkeerde vluchtwegen of ontbrekende vluchtwegaanduiding,
direct aangepakt. Van andere maatregelen begint de uitvoering dit jaar.

Defensie beschikt over 1362 brandmeldinstallaties, met een gemiddelde leeftijd tussen
tien en vijftien jaar. Omdat van veel van deze installaties het einde van de technische
levensduur in zicht komt, is een vervangingsprogramma opgesteld, dat, zoals gemeld
in de Kamerbrief van 21 januari 2015 (Kamerstuk 33 763, nr. 67), tot 2024 loopt. In het lopende project Brandveiligheid Legering worden in deze
gebouwen 330 brandmeldinstallaties vervangen. Raakt een installatie defect, dan wordt
die direct vervangen.

In de voortgangsrapportage vastgoed van 31 januari 2018 (Kamerstuk 33 763, nr. 139) heb ik u geïnformeerd over de problemen met de gevelbeplating van de legeringstorens
op de Trip van Zoudtlandtkazerne in Breda, die niet voldeed aan de brandveiligheidseisen.
Voor de torens 2 en 3 ligt er nu een voorstel van de aannemer voor een gevelbeplating
die aan de eisen voldoet. Als het RVB en de gemeente dit voorstel overnemen en Defensie
akkoord is, kunnen de aanpassingen worden uitgevoerd. Ook voor gebouw 1, dat niet
dezelfde beplating heeft, heeft het RVB een plan uitgewerkt. Voor alle drie de gebouwen
zijn interim maatregelen genomen. Aan de gevel zijn vlammelders aangebracht die direct
gekoppeld zijn aan de brandmeldinstallatie. Ook zijn er rondom de gebouwen vrije zones
gecreëerd waarin zich geen brandbare spullen mogen bevinden. Het bevoegd gezag, de
gemeente, heeft ingestemd met deze interim maatregelen. De torens voldoen qua compartimentering
aan het bouwbesluit. De gebouwen beschikken over goede vluchtroutes en een brandmeldinstallatie.
Inmiddels zijn alle drie de gebouwen bewoond.

Aanpassing vastgoed Defensie

Het project Aanpassing vastgoed Defensie omvat een aantal deelprojecten die nodig
zijn om voor defensiegebouwen en installaties te blijven voldoen aan nieuwe en veranderde
wet- en regelgeving. Verschillende deelprojecten zijn om uiteenlopende redenen in
de tijd doorgeschoven. Brandveiligheid overige gebouwen en brandmeldinstallaties maken onderdeel uit van dit project.

De vervanging en/of aanpassing van middelgrote stookinstallaties was nodig om te voldoen
aan de nieuwe emissie-eisen en milieuregels voor deze installaties. Een centraal stookhuis
in Havelte wacht nog op sloop. Zodra dat is gebeurd, is het project gereed.

De vervanging en/of aanpassing van HCFK-koelinstallaties is ernstig vertraagd door
enerzijds de reeds genoemde bezuinigingen en anderzijds de steeds weer veranderende
wet- en regelgeving voor deze koelmiddelen, waardoor de plannen een aantal keer moesten
worden herzien. Naar verwachting is voor de zomer van 2019 een plan van aanpak gereed.
De installaties worden overeenkomstig de regelgeving gekeurd en onderhouden door gecertificeerde
bedrijven. Zo is geborgd dat de apparatuur en de gebruikte middelen voldoen aan wet-
en regelgeving.

De vervanging van (drink)waterinstallaties verkeert in de aanbestedingsfase. De adviesdiensten
zijn al aanbesteed. De installatiediensten worden voor de zomer aanbesteed. In het
derde kwartaal van 2019 begint de uitvoering, als onderdeel van een groot rijksbreed
programma dat nog jaren zal duren. Defensie is voor de doorlooptijd afhankelijk van
dit programma.

In 2010 zijn de resterende locaties voor asbestsanering ten behoeve van prioriteitsstelling
ingedeeld in drie categorieën: «dringend noodzakelijk», «noodzakelijk» en «locaties
zonder direct risico». Voor de verwijdering van asbest is nu opdracht gegeven voor
de sanering van twee gebouwen op de Scheickkazerne in Soesterberg. Die sanering vormt
het sluitstuk van de asbestsaneringen in de categorieën «dringend noodzakelijk» en
«noodzakelijk». Daarmee voldoet Defensie binnen de wettelijke tijdslijnen aan de vereisten.

Er is onderzoek uitgevoerd naar asbestlocaties waar geen sprake is van een direct
risico. Dit betrof een 5%-steekproef. Daarbij zijn situaties aangetroffen die volgens
de wettelijke voorwaarden urgent gesaneerd moeten worden, bijvoorbeeld in ruimtes
die niet openbaar toegankelijk zijn en waar geen direct risico voor het personeel
bestaat. Het resultaat van deze steekproef is aanleiding om nu alsnog de overige 2200
gebouwen te onderzoeken, om ook daar indien nodig te saneren.

Er zijn nog 76 gebouwen met een asbest dak. Hiervoor wordt door externe deskundigen
een rapport opgemaakt. Daarna kunnen ze worden gesaneerd of vervangen.

Defensie beschikt over ongeveer 300 (Rijks)monumenten. Eind 2018 is een bouwhistorisch
onderzoek begonnen. Hierna wordt een inspectie van de gebouwen uitgevoerd: die begint
in de tweede helft van 2019.

MARKAZ

Op 5 oktober jl. bent u geïnformeerd over de opschorting van de aanbesteding voor
het project Michiel Adriaanszoon de Ruyterkazerne (MARKAZ) (Kamerstuk 33 358, nr. 10). Deze opschorting bood de gelegenheid om met de Kamer te spreken over het project
MARKAZ tijdens het WGO Materieel d.d. 5 november 2018 (Kamerstuk 35 000 X, nr. 32). Deze opschorting zorgt er tevens voor dat de bijeenkomsten met de Tijdelijke Reorganisatie
Medezeggenschapscommissie (TRMC) Verhuizing MARKAZ ongestoord kunnen verlopen en de
uitkomsten van dit overleg indien nodig kunnen worden meegenomen in de dialoog met
de consortia. De bijeenkomsten onder leiding van procesbegeleider en voormalig Inspecteur-Generaal
der Krijgsmacht lt.gen. b.d. B. H. Hoitink zijn in maart jl. voltooid. Wanneer de
besluitvorming naar aanleiding van de adviezen van de TRMC is voltooid en nadat deze
is besproken met de TRMC, zal u over de besluitvorming en de eventuele financiële
consequenties hiervan worden geïnformeerd.

In de brief van 5 oktober jl. (Kamerstuk 33 358, nr. 10) is aangekondigd dat het RVB in samenwerking met het Ministerie van Defensie in overleg
zou treden met de consortia die deelnemen aan de dialoog over de toekenning van een
passende tegemoetkoming in de (ontwerp-)kosten vanwege de langere doorlooptijd van
de aanbesteding.

Bij de deelnemende consortia is sinds de start van de aanbesteding bekend dat zij
op grond van de aanbestedingsleidraad in geval van een geldige inschrijving ieder
een tegemoetkoming in (ontwerp-)kosten van € 1,0 miljoen inclusief BTW ontvangen.
Een inschrijving van een consortium is geldig wanneer is voldaan aan de formele aanbestedingstechnische
eisen en de eisen die Defensie vanuit de behoeftestelling aan de kazerne stelt.

Vanwege het verstoren en opschorten van de dialoog, de daarmee gepaarde langere doorlooptijd
van de aanbesteding en de additionele, onvoorziene kosten die hieruit volgen voor
de consortia, hebben de Staatssecretaris van BZK en ik, analoog aan de aanbestedingsleidraad
vanwege de unieke situatie en de wens de consortia aan boord te houden, besloten tot
een verhoging van de, tegemoetkoming in de (ontwerp-)kosten aan de consortia. Deze verhoging bedraagt € 1.754.500 inclusief BTW per consortium,
onafhankelijk van de duur van de opschorting en op voorwaarde van een geldige inschrijving.

De totale tegemoetkoming in de ontwerpkosten komt daarmee op € 2.754.500 inclusief
BTW per consortium bij geldige inschrijving. De projectkosten, waaronder deze tegemoetkoming
valt, zijn hiertoe opgehoogd en dekken daarmee de tegemoetkoming. Deze projectkosten
maken geen onderdeel uit van de geïntegreerde aanbesteding en u bent hierover eerder
geïnformeerd in de commercieel vertrouwelijke Kamerbrief over aanvullende financiële
informatie MARKAZ (d.d. 5 juli 2018) (Kamerstuk 33 358, nr. 7).

In deze tegemoetkoming is geen rekening gehouden met de consequenties van mogelijke
extra werkzaamheden van de consortia als gevolg van een eventueel aangepaste output
specificatie naar aanleiding van het overleg met de TRMC Verhuizing MARKAZ.

Deze verhoging is een tegemoetkoming in de (ontwerp-)kosten als onderdeel van goed
opdrachtgeverschap van de rijksoverheid. De tegemoetkoming vormt een billijke en redelijke
tegemoetkoming in de additionele, onvoorziene kosten die de consortia hebben gemaakt
als gevolg van de verstoring en opschorting van de (dialoogfase van de) aanbesteding.
Tevens vinden wij het belangrijk dat de consortia aan het project MARKAZ verbonden
blijven, zodat de concurrentie in het aanbestedingstraject gegarandeerd blijft. Deze
benadering sluit aan bij de actieagenda Beter Aanbesteden, een initiatief van het
Ministerie van Economische Zaken en Klimaat om de aanbestedingspraktijk van de overheid
te verbeteren (Kamerstuk 34 252, nr. 4).

Sanering MARKAZ-terrein. In de brief Stand van zaken Michiel Adriaanszoon de Ruyterkazerne (MARKAZ) Vlissingen
van 11 september 2018 (Kamerstuk 33 358, nr. 9) heb ik u onder andere geïnformeerd over het gronddossier van het project MARKAZ.
In die brief heb ik aangegeven dat het saneringsplan, gebaseerd op de vigerende wet-
en regelgeving, moet zorgdragen voor het creëren van een gezond werk- en leefklimaat.
Hiertoe zal een deel van het terrein worden gesaneerd. Voor een deel van het terrein
gelden gebruiksbeperkingen.

In de brief heb ik onder andere gemeld dat drie hectare van het terrein op een afgedekte
stortlocatie lag en dat op dit deel van het terrein niet gebouwd en gegraven mag worden.
Tijdens onderzoek naar de afdeklaag, dat eind februari dit jaar is gestart, is gebleken
dat deze waarschijnlijk asbesthoudend materiaal en mogelijk andere verontreinigingen
bevat. Naar aanleiding van deze constatering doet Defensie nader onderzoek en zal
worden bepaald of dit deel van het terrein moet worden gesaneerd. Zoals eerder al
gemeld in de Kamerbrief over de stand van zaken Michiel Adriaanszoon de Ruyterkazerne
Vlissingen van 11 september 2018 (Kamerstuk 33 358, nr. 9) wordt in een dergelijk proces als laatste stap van de saneringen nieuwe bodemonderzoeken
uitgevoerd. Daarbij moet worden aangetoond dat het terrein volgens wet- en regelgeving
een geschikte locatie is voor het beoogd gebruik en dat de bodemverontreinigingen
die in de grond blijven zitten, met inachtneming van de gebruiksbeperking, geen bedreiging
vormen voor de veiligheid en de gezondheid van het personeel.

De gestanddoeningstermijn van bouw-voorbereidende werkzaamheden, waaronder sanering
van grond, is momenteel verlengd tot uiterlijk 1 juli 2019. Vanwege de ontwikkelingen
in het project is het nog niet duidelijk wanneer deze werkzaamheden gegund worden.

Overige onderwerpen

Keukens. Op acht grote defensielocaties zijn de keukens geïnspecteerd, eerst op de bouwkundige
en installatietechnische aspecten en vervolgens op hygiëne en voedselveiligheid. In
antwoorden op vragen van de leden Bruins Slot en Agnes Mulder van 12 maart jl. (Aanhangsel
Handelingen II 2018/19, nr. 1820) is uiteengezet dat Defensie aan plannen werkt om vier keukens de komende jaren door
nieuwbouw te vervangen. Op de Johan Willem Frisokazerne wordt in de tweede helft van
het jaar een noodkeuken operationeel. Voor de andere onderzochte keukens worden de
voorgestelde maatregelen, waaronder de dieptereiniging, voor de zomer van 2019 uitgevoerd.
Noodzakelijk onderhoud aan andere keukens komt in de uitwerking van het SVP aan de
orde.

Internet op de legering. In mijn brief van 20 november jl. over de halfjaarlijkse voortgangsrapportage IT
(Kamerstuk 31 125, nr. 94) heb ik aangegeven dat de verbetering van het internet op de legering (IODL) voorloopt
op de planning. Daarin schreef ik ook dat nog op zeven locaties1 de legeringsgebouwen moeten worden aangesloten op lokale glasvezelverbindingen. Voor
alle andere defensielocaties kon toen 5 Mb/s bandbreedte per device worden gegarandeerd.
De motie Bruins Slot c.s. (Kamerstuk 35 000 X, nr. 51) vroeg mij om de Kamer te informeren over het plan om verdere verbeteringen door
te voeren. Bij deze geef ik invulling aan deze motie.

In de afgelopen maanden is Defensie verder gegaan met het verbeteren van het internet
op de legering. In de legeringsgebouwen is in de praktijk nu per device meer dan de
afgesproken 5 Mb/s bandbreedte beschikbaar, met uitzondering van gebouwen die nog
niet op lokale glasvezelverbindingen zijn aangesloten. De legeringsgebouwen op de
locatie Schaarsbergen worden voor het einde van het 2e kwartaal 2019 op lokale glasvezelverbindingen aangesloten. Eind 2019 zijn op de resterende
zes locaties alle legeringsgebouwen via lokale glasvezelverbindingen aangesloten.

In 2019 wordt de bandbreedte van de centrale toegang tot internet voor alle gebruikers
van de legering binnen Defensie verder verhoogd. Ook wordt op alle locaties nog de
dekking van IODL in de legeringsgebouwen gemeten. Waar die onvoldoende is, worden
aanpassingen uitgevoerd. Zo hebben gelegerde militairen eind 2019 alle mogelijkheden
tot regulier internetgebruik, om streamingdiensten te gebruiken en om geavanceerde
games te spelen. Ook na 2019 zal de dienstverlening voor internet op de legering steeds
worden verbeterd op basis van reguliere instandhoudingstrajecten.

In de Kamerbrief van 20 november 2018 (Kamerstuk 31 125, nr. 94) is ook gemeld dat de dekking voor mobiele telefoons op de Vliegbasis Leeuwarden,
de Vliegbasis Woensdrecht en de Luitenant-Generaal Bestkazerne in het eerste kwartaal
van 2019 zou worden verbeterd. Daarvoor is een opdracht verstrekt aan de externe dienstverlener.
De benodigde masten en antennes hiervoor zijn geleverd en beschikbaar. Maar het vergunningsproces
voor de plaatsing van de antennes kost meer tijd dan vooraf was ingeschat. De verwachting
is dat dit voor het einde van 2019 alsnog kan gebeuren, maar een exacte planning is
nog niet te geven. De plaatsing van antennes op deze drie locaties zorgt ervoor dat
een goede ontvangst van de mobiele telefoons overal op deze locaties verzekerd is.

De Staatssecretaris van Defensie, B. Visser