Plenair verslag Tweede Kamer, 13e vergadering
Donderdag 13 november 2025

• Begin

  10:15 uur
• Sluiting

  0:00 uur
• Status

  Ongecorrigeerd

---

Opening

Voorzitter: Bosma

Aanwezig zijn leden der Kamer, te weten:

De voorzitter:
Ik open de vergadering van 13 november.

Verkiezingsuitslag

Verkiezingsuitslag

Aan de orde is het debat over de verkiezingsuitslag.

Termijn inbreng

De voorzitter:
Aan de orde is het debat over de verkiezingsuitslag.

Voor we overgaan tot het houden van dit debat, noem ik een paar spelregels. In vak K heeft de verkenner plaatsgenomen, de heer Koolmees. Ik heet hem van harte welkom. Fijn dat u bij ons bent. Het doel van dit debat is het aanwijzen van een of meer informateurs en het vaststellen van de uit te voeren opdracht. Er gelden spreektijden van zes minuten per fractie. Ik sta zes interrupties toe per fractie per termijn. Eerst zal de Kamer spreken in eerste termijn. Daarna geef ik graag het woord aan de heer Koolmees. Ik wijs de leden erop dat het gaat om een debat onderling en niet om een debat met de verkenner. Wel is het mogelijk om inlichtingen van de heer Koolmees te verkrijgen over het verloop van zijn verkennende werkzaamheden naar de formatie van een nieuw kabinet. In de termijn van de heer Koolmees zal ik geen interrupties toestaan. Vragen ter verduidelijking kunt u stellen aan het eind van zijn betoog. Onderlinge interrupties in de eerste termijn van de Kamer zijn wel mogelijk. Nogmaals, dat zijn er zes.

Tot slot ligt het niet voor de hand dat er moties worden ingediend waarin het kabinet wordt opgeroepen iets te doen of te laten. U kunt wel, zoals altijd, een uitspraak van de Kamer vragen. Dan zou de motie moeten eindigen met een zinnetje als "de Kamer spreekt uit". Er kunnen ook geen moties gericht worden aan de verkenner, want die is er na dit debat niet meer. Dan zit hij weer op de trein. Dit is ook een heugelijk debat, want wij hebben straks de maidenspeech van de heer Struijs, onze nieuwe collega; daar zien wij enorm naar uit.

Ik geef graag het woord aan de eerste spreker van vandaag. Dat is de heer Jetten van de fractie van D66. Nogmaals, hij heeft zoals iedereen zes minuten spreektijd. Het woord is aan hem.

De heer Jetten (D66):
Dank u wel, voorzitter. Het is een grote eer voor iedereen en ook weer voor mij om in deze Kamer alle Nederlanders te mogen vertegenwoordigen. Ik wil allereerst alle nieuwkomers in de Tweede Kamer van harte feliciteren. Ik wil jullie heel veel succes wensen. Pak deze unieke rol met beide handen aan. Doe dat hier in de debatten, maar ga vooral ook het land in en leer het handwerk van Kamerlid zijn, met eigen voorstellen en met initiatiefwetten, en blijf niet eindeloos in de zaaltjes van commissievergaderingen zitten, is mijn bescheiden tip. Laten we er dan ook voor zorgen dat we, ongeacht de enorme politieke kleurverschillen die er in deze Kamer zijn, wel met respect het debat blijven voeren, omdat mensen in het land dat echt van ons verwachten.

De uitslag van de verkiezingen laat zien dat miljoenen Nederlanders hebben gekozen voor samenwerking en optimisme. Na een lange periode van geruzie en stilstand snakt Nederland naar een nieuwe fase, met stabiliteit, maar ook daadkracht. Wij willen aan de slag met het bouwen van nieuwe huizen, met goed onderwijs, met een gezond klimaat, met stevig en rechtvaardig migratiebeleid, maar ook met het investeren in de slimme economie waarin we ook over tien jaar nog ons geld kunnen verdienen. Nederlanders verwachten met deze verkiezingsuitslag dat de positieve krachten in deze Kamer elkaar de hand reiken en niet alleen maar naar de verschillen kijken, maar ook samenwerken waar het kan, zodat mensen weer het vertrouwen krijgen dat de politiek kan leveren om het leven beter te maken.

Wat mogen mensen dan van de fractie van D66 verwachten? Als grootste fractie voelen we een grote verantwoordelijkheid, niet alleen voor onze eigen kiezers, maar ook voor de miljoenen mensen die niet op D66 hebben gestemd, maar wel willen dat dit land weer vooruitgaat. Die verantwoordelijkheid rust op alle schouders in deze Kamer, ook tijdens deze formatie.

Er is met deze uitslag niet per se een makkelijke route naar een nieuw kabinet. Ik dank de verkenner voor zijn advies en zijn gesprekken, waarin hij zorgvuldig, maar soms ook wel indringend te werk ging met de vragen die hij ons stelde. Het is duidelijk dat D66 wil dat er een kabinet komt van grote doorbraken. Daarom zetten we in op een grote coalitie met een meerderheid, zodat je ook met vaart aan het werk kan. Het verslag van de verkenner laat zien dat er een brede wens is in deze Kamer, bij alle partijen, om snel een stabiel kabinet te vormen. Het is ook duidelijk welke grote thema's moeten worden beetgepakt door zo'n nieuwe coalitie. Maar het verslag van de verkenner laat ook zien dat er nog geen heldere voorkeursvariant is. Daarom zet D66 graag samen met het CDA een stap naar voren, zodat de formatie weer in beweging komt. Mensen in het land verwachten dat we aan het werk gaan. Daarom zal ik vandaag voorstellen om twee informateurs aan te wijzen, die D66 en het CDA gaan helpen om snel een positieve en inhoudelijke agenda voor Nederland neer te leggen met oplossingen die op brede steun kunnen rekenen, niet alleen in deze Kamer maar ook in de Eerste Kamer en breed in de samenleving.

Voorzitter, als u het mij toestaat, zou ik een motie voor het aanstellen van die informateurs ook nu meteen al willen indienen.

De voorzitter:
Dat is hoogst ongewoon, want wij dienen moties in de tweede termijn in. Omdat dit een bijzonder debat is, kijk ik even of er bezwaar bestaat tegen het indienen van een motie in de eerste termijn. Ik stel vast dat dat niet het geval is. Gaat uw gang.

De heer Jetten (D66):
Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Deze motie is voorgesteld door het lid Jetten.

Zij krijgt nr. 3 (36848).

De heer Jetten (D66):
Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. Dan geef ik graag het woord aan de heer Wilders van de Partij voor de Vrijheid.

De heer Wilders (PVV):
Voorzitter, staat u mij toe twee zinnen uit te spreken over een ander onderwerp, want vandaag tien jaar geleden vond in Parijs een ISIS-aanslag plaats waarbij 130 mensen het leven lieten. Ik zou daar graag bij stil willen staan en — dat doe ik denk ik namens iedereen — de slachtoffers en hun familieleden in ere willen herdenken.

Goed, voorzitter. Dan het debat. Laat ik beginnen met het feliciteren van alle partijen die zetels hebben gewonnen. Dan heb ik het dus over D66, het CDA, JA21, Forum voor Democratie en 50PLUS. Knap gedaan, allemaal.

De partij van de heer Jetten heeft de meeste stemmen behaald, bijna 30.000 meer dan mijn partij. Dat is een voor Nederlandse begrippen klein verschil van 0,3%. Ik geloof dat er in de vijftiger jaren voor het laatst zo'n klein verschil was. Het zou goed zijn als we in Nederland, net als in een aantal andere landen, een systeem van automatische hertelling zouden krijgen in het geval dat het verschil in stemmen onder een bepaald percentage ligt. Ik wil die discussie nu niet voeren, maar ik denk wel dat we die een keer moeten voeren. De voorzitter van de commissie voor de Geloofsbrieven heeft ook iets over hertelling gezegd, zij het niet over automatische hertelling. Dus ik zou dat debat graag een keer met de collega's willen voeren.

Voorzitter. Mijn eigen PVV heeft helaas zetels verloren, maar we zijn met 26 zetels nog steeds de grootste partij in de Tweede Kamer, samen met D66. Met die 26 zetels zullen we flink van ons laten horen.

Maar de grootste felicitatie gaat vandaag toch naar GroenLinks. Wat een enorme prestatie heeft GroenLinks geleverd. Had GroenLinks in 2021 nog acht zetels, inmiddels hebben ze er twintig. GroenLinks heeft de Partij van de Arbeid met huid en haar opgeslokt, opgegeten en uitgespuugd. De Partij van de Arbeid bestaat na het vertrek van Frans Timmermans de facto niet meer. GroenLinks leidt nu de fracties in de Eerste en Tweede Kamer. Dat betekent dat de Israëlhaters, de inbrekers in de ministeries, de aanhangers van Pol Pot, al die oud-communisten en maoïsten van GroenLinks het hebben gewonnen van de Partij van de Arbeid. Ik stel voor dat we de fractie van de Partij van de Arbeid hier in het vervolg ook gewoon GroenLinks noemen nu de begrafenis van de Partij van de Arbeid is voltooid.

Voorzitter. Ik ga terug naar de verkiezingen. 1.760.362 mensen stemden op de PVV. Dat is nog steeds een gigantisch aantal, dat op D66 na door geen enkele partij wordt geëvenaard, laat staan overtroffen. Onze kiezers verdienen het dan ook om serieus genomen te worden. Het is dan ook een gotspe dat wij door partijen, een hele hoop partijen bovendien, worden uitgesloten van zowel onderhandelingen als kabinetsdeelname. Het is arrogant en ongepast om ruim 1,7 miljoen kiezers uit te sluiten. Het is een ongekende schande. Mijn partij sluit bij voorbaat geen enkele partij uit. Wij zijn bereid met iedereen te onderhandelen en samen te werken, mits er uiteindelijk maar een ongekend streng en hard asielbeleid wordt gevoerd. Nederland wil immers, zoals ook blijkt uit de verkiezingsuitslag, geen links maar een rechts of, zo u wilt, centrumrechts kabinet. Met die 26 zetels van de PVV is daar ook gewoon een meerderheid voor. Het is daarom onbegrijpelijk dat er nu tijd wordt verspild door twee partijen die samen geen meerderheid hebben, drie weken aan het werk te zetten in een tussenfase. Het is helemaal niet nodig, want hef de blokkade naar de PVV op en je hebt voor kerst een rechts kabinet dat een meerderheid heeft.

Voorzitter. Ik hoop dan ook dat die blokkades, is het niet vandaag dan later, worden opgeheven. Mocht dat onverhoopt niet gebeuren, dan rest ons niets anders dan met volle kracht en energie de oppositie in te gaan en alles te doen wat in onze macht ligt om de nieuwe coalitie te bekritiseren en met constructieve tegenvoorstellen te komen; zo hoort het ook als oppositiepartij. Maar nogmaals, ik hoop dat dat niet nodig is. Als er een meerderheid is, zou het zonde zijn als we tijd verspillen en dalijk misschien met een centrumlinks kabinet eindigen, omdat partijen de PVV uitsluiten. Er kan in een paar weken of een paar maanden tijd een centrumrechts kabinet zijn.

Voorzitter. Ik wil ten slotte de verkenner bedanken voor zijn werk en het prettige gesprek dat ik met hem heb gehad, al zullen wij zijn advies en de motie van D66 niet kunnen steunen, want zoals ik al zei: een tussenfase is weggegooide tijd, pure tijdsverspilling, onnodig. Hef de blokkade naar de PVV op en we hebben voor kerst een rechts kabinet.

De voorzitter:
Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius van de VVD.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):
Dank u wel, voorzitter. De verkiezingen liggen achter ons. Miljoenen Nederlanders zijn naar de stembus gegaan, met hoop, met zorg, maar bovenal met de wens dat er nu snel een stabiel kabinet komt dat aan de slag gaat met echte oplossingen. Langs deze weg nogmaals dank aan alle VVD-stemmers, die ons het vertrouwen gaven. En natuurlijk nogmaals mijn felicitaties aan de winnaars van deze verkiezingen: D66, CDA, JA21, FVD en 50PLUS. Ook feliciteer ik de heer Klaver met zijn nieuwe rol als leider van GroenLinks-PvdA.

De kiezer heeft ons allen hier in de Tweede Kamer het vertrouwen gegeven, het vertrouwen dat we meenden wat we beloofden tijdens de campagne en het vertrouwen dat ons land sterk genoeg is om vooruit te gaan. Veel Nederlanders zijn heel duidelijk geweest over welke koers zij voor Nederland willen. Zij willen een sterke economie, waarin werken loont en ondernemers weer zuurstof hebben om te ondernemen, een sterke defensie, zodat we zelf kunnen opkomen voor de veiligheid van Nederlanders, rust en ruimte in hun portemonnee, zodat wie hard werkt of hard gewerkt heeft ook iets overhoudt, een strenger asielbeleid, zodat we zelf bepalen wie ons land in komt, een stevig integratiebeleid, zodat we echt opkomen voor onze liberale vrijheden, gezonde overheidsfinanciën, zonder schulden vooruit te schuiven of bang te zijn voor noodzakelijke hervormingen, en een kleine en compacte overheid die de mensen dient in plaats van in de weg zit. Daar hoort een stevig en stabiel kabinet bij van partijen die op deze punten echt gaan leveren.

De VVD staat klaar om hieraan bij te dragen. Wat ons betreft zouden wij vandaag al beginnen met onderhandelen over zo'n kabinet met deze inhoudelijke koers. Dat kan wat ons betreft het best met partijen die elkaar vinden in een centrumrechts kabinet, omdat dat de beste basis biedt voor een sterke samenwerking met echte oplossingen. Dat is ook precies het midden van deze Kamer en daarmee een uitstekende representatie van het midden van Nederland. Dat is niet alleen getalsmatig, maar dus ook inhoudelijk. Doen alsof deze keuze van de kiezer, de stem van de kiezer, weinig waard zou zijn nadat de stembureaus gesloten zijn, helpt het vertrouwen in de politiek, dat al ongekend laag is, niet. Het is dus aan ons allen om niet in ons eigen belang of partijbelang te handelen, maar juist in het kiezersbelang.

Dat is precies waar wij als VVD recht aan proberen te doen: staan voor ons woord. Het staat eenieder vrij om dat een goede lijn of een minder goede lijn te vinden. Al moet ik zeggen dat de agressiviteit van sommigen om ervoor te zorgen dat wij ons woord aan de kiezer breken, tot en met een doodswens in een krant door een columnist aan mijzelf als leider van mijn partij, nieuwe dieptepunten aanboort. Tegen eenieder met dergelijke sterke emoties zou ik willen zeggen: wees kalm. Er zijn meerdere manieren om een kabinet te vormen en de VVD is helder over de variant waar zij voor staat, niets meer en niets minder. Dat had en heeft voor ons, zoals eerder gezegd, alles te maken met de inhoudelijke koers van het land en onze belofte aan de kiezer.

Voorzitter. Het liberalisme heeft in Nederland gewonnen omdat het past bij wie wij als volk zijn, een volk dat vrijheid waardeert, maar ook verantwoordelijkheid neemt, dat gelooft in de kracht van eigen keuzes, maar weet dat vrijheid pas echt overeind kan blijven staan als die wordt beschermd. Wij zijn geen land dat wacht op anderen. Wij zijn een land dat opstaat, dat werkt, dat bouwt. Laten we de opdracht van de kiezer dus serieus nemen en aan de slag gaan. Ik ben blij dat onze ministers in het demissionaire kabinet niet stilzitten. Zo kunnen we hopelijk binnenkort al stemmen over de belangrijke asielwetten.

Maar er moet natuurlijk wel snel een nieuw kabinet komen. Ik dank de heer Koolmees voor zijn tijd en zijn inzet als verkenner. Hij adviseert ons vandaag een tussenstap. Daar heb ik enkele vragen over. Het samen schrijven van twee partijen aan een stuk wordt meestal als oplossing gezien als twee partijen samen moeten werken maar inhoudelijk erg uit elkaar liggen. Daar is nu geen sprake van. D66 en het CDA zijn het op heel veel punten al met elkaar eens. Op de meeste van deze punten hebben ze ook nog eens heel sterke raakvlakken met GroenLinks-PvdA, zoals we tijdens de campagne al hebben gezien. Dus wat voor nieuws verwacht de verkenner van deze stap, vraag ik via de voorzitter. Als er toch een schrijfopdracht moet plaatsvinden, was het wat de VVD betreft logischer geweest als D66 als winnaar van de verkiezingen deze exercitie alleen had gedaan. Wij hadden er alle vertrouwen in gehad dat de heer Jetten partijen bij elkaar had kunnen brengen, los van zijn eigen verkiezingsprogramma. Als de verkenner het opportuun vindt dat meerdere partijen gaan schrijven, was het logischer geweest als D66 en JA21 samen hadden geschreven, en anders D66, CDA en VVD. Deze variant hebben wij ook aanbevolen en wij hebben natuurlijk onze hulp aangeboden.

De vraag komt dan op wat de reden is voor deze specifieke tussenstap. Is dit, ongetwijfeld onbedoeld, toch de opbouw naar een links kabinet? Dat zal dan zonder de VVD zijn, maar ook dat is natuurlijk wel een optie. Liever nu duidelijkheid en aan de slag gaan met de bouw van dat kabinet dan straks maanden verloren tijd, zou ik zeggen.

Ten slotte geeft de verkenner aan dat het aspect van de Eerste Kamer meegewogen moet worden. Een meerderheid in de Eerste Kamer zou inderdaad goed zijn; we willen natuurlijk snel aan de slag met concrete wetgeving. Echter, in de praktijk heeft geen enkel kabinet sinds de verkiezingen van 2010 een meerderheid in de Eerste Kamer gehad. Binnen anderhalf jaar hebben we straks een nieuwe samenstelling in de senaat. Waarom is dit dan net in deze verkiezingen een factor van doorslaggevende betekenis volgens de verkenner? Wij waarderen de poging van de verkenner om beweging in het geheel te krijgen. We waarderen het zeer dat men nu wil overgaan op de inhoud. Dat wil de VVD ook, liever vandaag dan morgen. Wij hopen dat deze tussenfase niet drie weken hoeft te duren en we staan paraat, mocht u ons nodig hebben. De kiezer heeft haar werk immers gedaan, en nu is het echt onze beurt.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Heeft u een interruptie, meneer Dijk? Dan moet u even terugkomen, mevrouw Yeşilgöz. Het woord is aan de heer Dijk. Ja, u zit nu wat verder weg, hè?

De heer Jimmy Dijk (SP):
Voorzitter, het is tegenwoordig best een end lopen en met die korte benen van mij duurt het ook wat langer.

De voorzitter:
U haalt wel de 10.000 stappen.

De heer Jimmy Dijk (SP):
Ik heb de verslagen gelezen en de bijdrage van mevrouw Yeşilgöz gehoord. Het voorstel is nu om het CDA en D66 op pad te sturen om een voorbereiding te schrijven voor een regeerakkoord over het woningtekort, migratie, de economie, defensie en veiligheid, en stikstof. Maar in uw bijdrage en in uw verslag heb ik ook gezien dat u vindt dat de zorg en de sociale zekerheid, en de toekomst daarvan, daar ook bij horen. Ik zou graag van mevrouw Yeşilgöz willen horen of zij ook vindt dat deze twee — laten we even specifiek de zorg nemen; daar ging het in de campagne ook veel over — ook onderdeel zouden moeten zijn van het lijstje met die vijf belangrijke onderwerpen waar het CDA en D66 een voorbereiding op moeten schrijven.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):
Dank voor deze vraag. Ik heb inderdaad aangegeven bij de verkenner dat de hervormingen, zowel op het gebied van de sociale voorzieningen als de zorg, wat ons betreft ook een belangrijk onderwerp zijn. We zien daarbij fundamentele verschillen, in deze Kamer, niet alleen over de vraag hoe je voor zaken betaalt, maar ook over wat je visie op deze samenleving is. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de hoge belastingdruk: wil je daar wat aan doen of wil je het op een andere manier inrichten? Dat zijn dus zeker punten die wij ook hebben meegegeven.

De heer Jimmy Dijk (SP):
Is mevrouw Yeşilgöz het dan met de SP-fractie eens dat de zorg en de toekomst van de zorg daar in ieder geval onderdeel van moeten uitmaken en dat we dat vandaag ook als boodschap moeten meegeven?

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):
Ik zou het mooi vinden als die boodschap meegegeven kan worden, en dan ook graag breder. In die zin zijn de sociale voorzieningen — ook daarover verschillen de SP en de VVD wel van mening — ook een hele belangrijke. Hoe gaan we om met uitkeringen? En hoe gaan we bijvoorbeeld om met de koppeling tussen uitkeringen en het minimumloon? Dat zijn echt fundamentele verschillen van inzicht over hoe je de samenleving opbouwt. Het zou dus mooi zijn als die zaken worden meegewogen. Ik zeg het nog een keer: dat gaat niet alleen over een soort dekking van je plannen voor andere plannen, maar ook over de vraag hoe je de wereld inricht.

De heer Jimmy Dijk (SP):
We verschillen wezenlijk van mening over hoe je dat zou moeten inrichten in de sociale zekerheid en de zorg, maar ik begrijp hieruit dat de VVD ook vindt dat als het CDA en D66 op pad worden gestuurd en een voorbereiding gaan schrijven op een regeerakkoord, die twee dingen daarin moeten worden meegenomen. Ik zou het fijn vinden als andere partijen dat ook zouden vinden.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Klaver, GroenLinks-PvdA.

De heer Klaver (GroenLinks-PvdA):
Goedemorgen, voorzitter. Goedemorgen. Voornamelijk aan alle nieuwe collega's: welkom. Dit is een ongelofelijk bijzondere plek om te mogen werken. Het is wel iets minder bijzonder dan het Binnenhof, zeg ik tegen sommigen. Het blijft een betonnen bunker. Maar het idee dat je op een zetel zit die niet van jou is, en waar mensen op hebben gezeten die ongelofelijk grote dingen voor elkaar hebben gekregen, blijft heel bijzonder. Dat is de gedachte waarmee ik iedere dag naar mijn werk ga. Want dat is het, dit is ons werk hier, met de gedachte dat hier mensen hebben gezeten die dit land vooruit hebben gebracht.

Als je rondreist in de wereld — in mijn rol als voorzitter van de commissie voor Buitenlandse Zaken heb ik veel ambassadeurs moeten spreken en ben ik veel op pad geweest — is het mooi om te zien hoe mensen naar Nederland kijken. Het perspectief van de buitenstaander op Nederland biedt je soms … We vergeten bijna hoe bijzonder ons land is. We zijn een land onder de zeespiegel en het is zo ongelofelijk klein. Ondertussen zijn we de vijfde economie van Europa, de zeventiende economie van de wereld en doen we ongelofelijk mee in de wereld. Het is bijzonder wat wij doen. De enige manier waarop we dat voor elkaar hebben kunnen krijgen, is doordat we in dit land met elkaar hebben samengewerkt. We hebben verschillen niet onder stoelen of banken geschoven, maar aan het einde van de dag wisten we altijd: we leven onder de zeespiegel; als we droge voeten willen houden, dan zullen we moeten samenwerken. Het is vanuit die houding dat hier in het parlement door al die mensen die voor ons zijn gekomen, grootse dingen zijn gedaan. Of het nou gaat over de Deltawerken, het homohuwelijk, de Algemene Ouderdomswet of het vrouwenkiesrecht: juist met die houding zijn we erin geslaagd om grote stappen vooruit te zetten.

Ik denk dat het signaal van de kiezer helder is geweest. Mijn felicitaties aan alle partijen die hebben gewonnen, maar in het bijzonder aan D66 en het CDA. Ik denk dat de kiezer daar een signaal mee heeft gegeven. Het is misschien niet alleen een inhoudelijk signaal over de standpunten die een kiezer heeft, maar ook een hele duidelijke keuze voor een mentaliteit die nodig is in de politiek. Dat is een mentaliteit gericht op samenwerken, niet alleen op het uitvergroten van alle verschillen, maar ook op het zoeken van raakvlakken, zonder je eigen meningen en opvattingen tekort te doen, want er zijn grote verschillen. Ik denk dat dat een duidelijk signaal is. Ik denk dat er een belangrijke verantwoordelijkheid bij ons allemaal ligt om daar iets mee te doen.

Ik ben optimistisch. Ik zie dat er een nieuwe generatie fractievoorzitters in de Kamer zit, generatiegenoten, waarbij ik echt het gevoel heb dat ze het anders willen gaan doen. Ik heb dan ook veel vertrouwen in de tussenstap die Wouter Koolmees als verkenner heeft voorgesteld. Dat gezegd hebbende, vind ik eigenlijk dat hij weg moet bij de NS. Dat is niet omdat de treinen nooit op tijd rijden, maar in de gesprekken die ik met hem heb gehad, heb ik gewoon gezien … Ik ga richting een compliment, meneer Koolmees. Maar ik wil dit nog wel even rekken, hoor! We hebben gezien wat voor een uitstekende politicus daar zat: wars van eigenbelang of ego, maar gericht op het algemeen belang om ervoor te zorgen dat dit land vooruitkomt, met scherpe en toch ook wel vervelende vragen. Veel dank voor het werk dat u heeft gedaan. We hopen u dus terug te zien.

Onze missie is simpel. 1,3 miljoen mensen hebben op onze partij gestemd. 1,3 miljoen is een heleboel. Die mensen verdienen het dat wij keihard voor ze gaan knokken. Dat geldt ook voor alle andere kiezers die hebben gekozen voor verandering. Dat kunnen we doen vanuit de oppositie, maar we zijn ook zeer bereid om dat te doen vanuit de coalitie. We gaan nu kijken wat dat gaat worden. Nederland wil vooruit. Het is aan eenieder van ons om daaraan bij te dragen in de beste traditie van ons land: de sociaaldemocratische belofte dat mensen vooruitkomen in het leven. Voor steeds minder mensen geldt dat. Mijn levensverhaal en het levensverhaal van velen van jullie, is dat je misschien ooit bent geboren als een dubbeltje, maar toch het parlement hebt kunnen bereiken. Voor te veel mensen is die weg omhoog niet meer mogelijk, omdat er geen trap meer is, maar een steile helling bekleed met zeep. En als je valt, zitten er gaten in het vangnet dat onze samenleving zou moeten hebben. Ik denk echt dat het aan een nieuwe coalitie is om ervoor te zorgen dat we dat gaan herstellen.

Dat er snel een nieuw kabinet nodig is, is wat mij betreft helder. Na allerlei opmerkingen van partijen hier over de verkiezingsuitslag en de legitimiteit daarvan, was het niet de minister van Binnenlandse Zaken die opstond en ging staan voor het telproces binnen de gemeenten. Hij liet er toch onduidelijkheid over bestaan. Ik denk dat dat niet goed is. Ik denk ook niet dat het goed is dat nu één partij met 22 zetels de meerderheid heeft in de ministerraad. Kwade tongen zouden kunnen beweren dat ze nog nooit zo veel macht hebben gehad en dat daarmee een lange formatie helemaal geen probleem zou hoeven zijn. Voor de verkiezingen hebben we allemaal de belofte gedaan om snel een kabinet op het bordes te hebben. Ik denk dat we die belofte gestand moeten doen.

Tot slot, voorzitter. Ik dank de heer Koolmees nogmaals voor zijn advies. Heel veel succes bij uw andere baan, maar ik vind dit u toch echt beter staan.

De voorzitter:
De heer Bontenbal, CDA.

De heer Bontenbal (CDA):
Voorzitter. Op 29 oktober hebben bijna 11 miljoen Nederlanders hun stem uitgebracht. Dat lijkt gewoon, maar het is bijzonder. Minder dan 7% van de wereldbevolking leeft namelijk in een echte democratie. We zijn dus enorm bevoorrecht. We hebben een samenleving opgebouwd waarin ieder mens telt, waarin de rechten van minderheden worden beschermd, waarin mensen zich als vrije burgers kunnen ontplooien. Er is vrijheid om te geloven, vrijheid om je mening te uiten, vrijheid om je leven vorm te geven naar eigen levensovertuiging, vrijheid van vereniging. Dat is wat de democratie mogelijk maakt. Dat is uniek in de geschiedenis van de mensheid. Het vraagt van burgers ook actief burgerschap, namelijk je inzetten voor de democratie. Het vraagt van politici om heel zorgvuldig om te gaan met het vertrouwen dat burgers aan ons geven. Dat vertrouwen heeft de afgelopen jaren schade opgelopen. De politiek heeft onvoldoende resultaten geboekt en noodzakelijke hervormingen vooruitgeschoven. We zullen daarom het vertrouwen van kiezers moeten terugwinnen, want onze parlementaire democratie is een verworvenheid waarvoor gestreden is, waarvoor offers zijn gebracht.

Voorzitter. Het CDA is blij met de verkiezingsuitslag. We beschouwen de achttien zetels niet als een beloning voor ons werk, maar als een opdracht om het geschonken vertrouwen waar te gaan maken. Het CDA wil werken aan een stabiel kabinet met een ambitieuze agenda die aan de slag gaat met een blik op de lange termijn. We willen moedige keuzes maken, noodzakelijke hervormingen doorvoeren en de uitvoering van beleid versterken.

We danken de verkenner, de heer Koolmees, voor het werk dat hij de afgelopen dagen heeft geleverd om te verkennen wat de volgende stappen moeten zijn om tot een coalitie te komen. Wij kunnen zijn redeneerlijn in het verslag goed volgen en geven dan ook graag opvolging aan zijn advies om samen met D66 aan de slag te gaan met het opstellen van een ambitieuze agenda die antwoord geeft op de grote vraagstukken die medebepalend zijn voor de toekomst van Nederland: wonen, migratie, stikstof, economie en onze internationale veiligheid. Het is de meest realistische vervolgstap om stilstand te voorkomen. Daarom willen we als CDA graag aan de slag met de inhoud, om via de inhoudelijke route toch verder te komen.

Voorzitter. We zullen niet alleen met de inhoud aan de slag moeten, maar ook met de cultuur in de Tweede Kamer. De grootste partij heeft 26 zetels behaald en is daarmee de kleinste grootste partij in de politieke geschiedenis. De vijf grootste partijen in de Tweede Kamer liggen qua zetelaantallen niet ver uit elkaar. Deze complexe uitslag betekent dat we de komende jaren op een andere manier te werk moeten gaan. We hebben een andere politieke cultuur nodig in de Tweede Kamer. Als we weer doen wat we altijd deden, krijgen we wat we de afgelopen jaren kregen.

In zijn verslag schrijft de verkenner, en dan citeer ik hem: "Het is in een vertegenwoordigende democratie zo dat de gekozenen een mandaat hebben dat hen de verantwoordelijkheid geeft meer te doen dan de opvattingen van hun kiezers te verwoorden. Zij dragen ook een verantwoordelijkheid voor het overkoepelende belang van Nederland. Dat brengt met zich mee dat, nadat het stof van de verkiezingsstrijd is neergedaald en de standpunten zijn verduidelijkt, het denken en het gesprek tussen partijen verdergaat." Einde citaat. We zullen de bereidheid moeten tonen om het landsbelang boven het partijbelang te laten gaan. We zullen over onze schaduw heen moeten stappen en moeten samenwerken.

Voorzitter. De politieke logica van het verleden zou ons, het CDA, nu voorschrijven om achterover te leunen en eerst anderen te laten zoeken naar een oplossing. Maar dat is niet wat we gaan doen. We stappen naar voren omdat een andere cultuur in de Tweede Kamer bij onszelf begint. Om een begin te maken met het herstel van vertrouwen in de politiek is samenwerken en resultaten bereiken onze opdracht. We moeten daarin niet de weg van de minste weerstand willen kiezen, want dat is de afgelopen jaren te vaak gebeurd. Voor het CDA weegt zwaar mee dat we ons zorgen maken over het bestuur van Nederland. Een lange formatie zet Nederland nog verder op achterstand. Dat kunnen we ons prachtige land echt niet aandoen.

Voorzitter. We moeten het op een andere, betere manier gaan doen, maar dat geldt voor ons allemaal. Waarom zou de Tweede Kamer niet de plek worden waar burgers van Nederland zien dat we het belang van ons land hoger plaatsen dan ons partijbelang? Waarom zou de Tweede Kamer niet de plek worden waarin de coalitie er niet op uit is de oppositie buiten spel te zetten en waarin de oppositie er niet op uit is een kabinet pootje te haken? Waarom zou de Tweede Kamer niet de plek worden waarin niet de grootste mond respect afdwingt, maar degene die door hard werken en verstandig beleid concrete resultaten boekt die Nederland sterker maken?

Laten we met elkaar uit onze loopgraven komen, want Nederland snakt naar een andere politieke cultuur. We kunnen daar de komende weken al een begin mee maken. Het CDA pakt deze handschoen op.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):
Goedemorgen. Ja, het klonk allemaal goed. Ik heb een vraag aan de heer …

De heer Bontenbal (CDA):
U bent nog wel echt de oude mevrouw Ouwehand, zoals we die ook van voor de verkiezingen kennen!

Mevrouw Ouwehand (PvdD):
Toch? Jawel, jawel.

Ik heb een vraag over die politieke cultuur, want ik heb me eerlijk gezegd wel een beetje verbaasd over waarom iedereen doet alsof het zo vanzelfsprekend is dat de VVD weer in het kabinet komt. Ik hoor wat geroffel achter mij. Iemand moet erover beginnen, toch? Ik werp me graag op. Maar ik heb een concreet voorbeeld waar ik zorgen over heb. Het vorige kabinet had eindelijk een beetje werk gemaakt van de aanbevelingen van de commissie-Roemer, die hier al jaren liggen. Als het ook in de verkiezingscampagne de hele tijd over migratie gaat, kan je niet weg blijven kijken bij die toch best wel goede aanbevelingen over arbeidsmigratie. Toen heeft de VVD-minister een dag na de verkiezingen aan de Kamer laten weten dat ze dat wetsvoorstel toch maar niet gaat doorzetten. Ik hoop, als ik de heer Bontenbal zojuist hoorde, dat het niet de politieke cultuur vanuit het kabinet is die hij wil gaan voortzetten.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik heb in mijn bijdrage, zeg ik via de voorzitter, iets gezegd over het huidige kabinet en de smalle basis waarop het staat: 26 zetels en 2 partijen. Dat is voor mij dus ook niet dezelfde situatie als in het verleden met een demissionair kabinet. Er wordt weleens de grap gemaakt dat in sommige periodes in het verleden, als er een demissionair kabinet zat, het land ook prima geregeerd werd, maar ik vind dat nu met 2 partijen en die 26 zetels wel erg kwetsbaar. Ik denk dus dat het goed is dat er inderdaad haast gemaakt wordt met de formatie, ook vanuit die gedachte dat dit wel erg kwetsbaar is. Ik zou niet willen zeggen dat het dit gedrag uitlokt, maar laten we de ruimte waarin dit kan gebeuren in ieder geval niet te lang laten duren.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):
Ja, zeker, dat is een oplossing, maar mijn vraag gaat natuurlijk over de cultuur die een partij als de VVD onder de leiding van mevrouw Yeşilgöz nog altijd schaamteloos uitdraagt. Ik ben het dus heel erg eens met de heer Bontenbal dat we hier in het landsbelang moeten opereren. We moeten durven kijken hoe die problemen in elkaar zitten en wat de verstandige oplossingen ervoor zijn, ook als dat voor je eigen partij misschien moeilijk is. Ik ben het daar helemaal mee eens, maar ik vind het niet vanzelfsprekend dat een partij die opnieuw deze totale minachting van de Tweede Kamer heeft laten zien, een dag na de verkiezingen pas laat weten een wetsvoorstel toch niet in te gaan dienen, omdat de partij is bewerkt door de lobby. Aan die politieke cultuur zouden we een einde moeten maken. Ik hoop dat de heer Bontenbal het samen met de heer Jetten in het vervolgproces niet alleen maar heeft over de politieke cultuur hier in de Kamer, maar zich heel goed afvraagt welke cultuur we willen vanuit het kabinet dat we gaan formeren.

De heer Bontenbal (CDA):
Er is hier in de Kamer de stijlfiguur waarbij je een vraag stelt en vooral een heel betoog zelf houdt waarin een heel duidelijke mening klinkt. Ik kan die volgen, maar zoals u in mijn betoog heeft gehoord, vind ik ook dat partijen zelf het goede voorbeeld moeten geven. Dat is wat wij zelf proberen. Ik hoop dat het zo'n aanzuigende werking heeft, zo zou ik bijna zeggen, dat andere partijen dat ook volgen. Mijn oproep om te werken aan een andere politieke cultuur geldt volgens mij voor ons allemaal. Wij willen er als fractie, als partij vooral zelf ook het goede voorbeeld in geven.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):
Ik denk dat de heer Bontenbal heel terecht zegt dat het land snakt naar inhoudelijke politiek die dingen voor elkaar weet te krijgen in plaats van zaken uitstelt, geitenpaadjes vindt en politieke ophef veroorzaakt door elkaar de maat te nemen. De afgelopen twee jaar was er sprake van een glijdende schaal naar beneden. Ik wil de heer Bontenbal en de heer Jetten graag complimenteren omdat zij een moedige stap naar voren zetten, die niet per se politiek logisch is, hun nek uitsteken en een verhaal schrijven, zo van: hoe komen we wel uit de impasse? Daarvoor zijn vijf belangrijke thema's genoemd. Alleen, ergens zijn wij ook verwante partijen. Wij weten dat het niet meteen betekent dat je gemeenschappen bouwt als je huizen bouwt. Daarom ben ik heel benieuwd hoe de heer Bontenbal dat schrijven voor zich ziet. Wordt het alleen een benadering van het hoe in het technocratische? Of wordt het ook een benadering in hoe wij bouwen aan een land dat weer opbloeit en waarin nieuwe generaties elkaar weer in de ogen kijken in plaats van individualiseren en zich van elkaar afkeren?

De heer Bontenbal (CDA):
Dit vind ik een mooie vraag. Het is wel mijn ambitie om niet alleen een technocratisch verhaal te maken. Ik zie wel aanknopingspunten. De heer Jetten heeft een mooie campagne gevoerd. Hij heeft het gehad over gemeenschapszin. Een D66'er die begint over gemeenschapszin? Kom daar maar eens om! Dat was voor mij de reden waarom ik er met een positieve blik naar keek en dacht: volgens mij moet ik eens met die partij gaan praten, want er is blijkbaar meer overlap dan ik al die tijd heb gedacht. Ik hoorde net: het liberalisme heeft gewonnen. Ik ken D66 als een partij die ook de vrijheid van individuen belangrijk vindt. Dat vinden wij ook, maar wij zullen als christendemocraten altijd zeggen dat individuen nooit bloeien buiten een gemeenschap. Daarom was ik dus ook blij dat er iets gezegd werd over gemeenschapszin en een sterke samenleving. Ik ga daar de komende drie weken graag met collega Jetten en zijn secondant het gesprek over aan.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):
Het goede nieuws is dat de VVD achter mij onrustig wordt, dus een aantal liberalen ruiken onraad. Maar ik vind het volgende belangrijk. Als Nederland vooruit wil komen, dan zullen we echt af moeten van het kille denken, namelijk dat als Den Haag een aantal Excelsheets neerlegt, de oplossingen in het land wel worden gevonden. Echt wissels omzetten vraagt ook om een leiderschap dat zich wil verdiepen in de situaties van mensen, niet alleen in de Randstad, maar ook verder in de regio. Dat is mijn tweede vraag. Heel logischerwijs heeft de verkenner gezegd: ik vlieg via de inhoud een aantal grote thema's aan waarop het vastloopt. Maar wij weten allebei — zo hebben we ons ook opgesteld in de afgelopen jaren — dat het juist voor heel veel provincies die niet bij de Randstad horen heel hard is geweest. Er zijn allerlei beloftes gedaan zonder dat daarop geleverd is. Ik zou daarom de heer Bontenbal willen verzoeken om bij dat inzoomen op deze thema's ook specifiek aandacht te hebben voor de regio's die te weinig hebben gehad terwijl ze dat wel verdienen — of het nou gaat om een Lelylijn, om woningbouw of om werkgelegenheid die de overheid kan geven op al die andere plekken.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik beschouw dit als een oproep van mevrouw Bikker aan deze twee partijen. Wij hebben gezegd dat we niet alleen een document willen schrijven dat een samenvatting is van wat wij zelf willen, maar dat er ook uitnodigingen in moeten zitten naar andere partijen. Ik neem dit dus mee in mijn achterhoofd. U zei ook iets, terecht, denk ik, over uitvoerbaarheid. Ik ben blij met beide verkenners, omdat ze volgens mij complementair zijn aan elkaar. De heer Wijers brengt, denk ik, echt het economische verhaal mee: waar moet het met Nederland heen? De heer Buma brengt, denk ik, mee dat dingen ook uitvoerbaar moeten zijn. Juist burgemeesters weten volgens mij heel erg goed dat Den Haag heel veel beleid kan maken dat in de praktijk niet werkt. Ik ben dus blij met die combinatie. Ik denk dat alles wat we verzinnen, bedenken en opschrijven langs de lat van uitvoerbaarheid moet worden gelegd. Zeker als het gaat over bijvoorbeeld landbouw, kan Den Haag heel veel willen, maar uiteindelijk moeten we ook uitvoeringsorganisaties hebben die het goed kunnen uitvoeren. Daar zitten vaak knelpunten. Dat moet, denk ik, ook meegenomen worden.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):
Dank. Ik ben blij met die bereidwilligheid, want ik denk dat Nederland dat keihard nodig heeft. Mijn derde en laatste vraag ziet op het volgende. Er komt over drie weken een document met, naar ik hoop, hele concrete afspraken over hóé we dat gaan doen, in plaats van alleen vergezichten. Die zijn overigens wel belangrijk, want zonder vergezichten kun je geen reis gaan maken. Maar ik heb dan wel een vraag aan het CDA. Daar zitten dan een aantal hoofdthema's in, maar wij weten allebei dat er ook een immateriële agenda is, die tot een hele grote clash kan leiden op een later moment in een formatie, zoals in de afgelopen jaren gebeurd is. Hoe denkt de heer Bontenbal te voorkomen dat medisch-ethische wetgeving, artikel 23, zaken waarvan de liberale agenda telkens zegt "we willen hieraan morrelen en het oprekken"… Hoe wil de heer Bontenbal voorkomen dat we, na die hele cruciale fase, waar het hele land om staat te springen, namelijk dat we eindelijk die problemen gaan aanpakken in plaats van dat we elkaar weer de koppen inslaan, als dat document er straks ligt, weer terugkeren naar die oude politiek? Hoe wil hij ervoor zorgen dat we nu juist wel een pad inslaan — laat ik 'm positief formuleren — waarbij dat document verder kan groeien tot iets waarmee een kabinet aan de slag gaat, in plaats van dat we de liberale agenda weer vooropzetten?

De heer Bontenbal (CDA):
Ik denk dat een deel van het antwoord al zit in het feit dat er prioriteiten gekozen zijn. Partijen hebben hiermee ook gezegd: wat zijn nou de belangrijkste dingen die moeten gebeuren? Dat staat in de opdracht. Ik ben dus blij dat deze prioriteit gekozen wordt. En voor de rest zou ik, misschien toch een beetje plagend richting mevrouw Bikker, willen zeggen: dit zijn thema's die voor haar heel belangrijk zijn; ze kan zichzelf altijd uitnodigen om aan de tafel te komen zitten om mee te onderhandelen … in een latere fase.

(Hilariteit)

De voorzitter:
Ik liet even een pauze vallen. Ik dacht: er komt nog iets achteraan.

(Hilariteit)

De voorzitter:
You never know! "Gaan we niet doen", roept mevrouw Bikker. De heer Dassen.

De heer Dassen (Volt):
Dank aan de heer Bontenbal voor zijn betoog. Mooi. Het zijn moedige keuzes, ook over de cultuur in de Kamer. Ik denk dat dat ontzettend belangrijk is. Daarover heb ik dadelijk nog een andere vraag. Zowel de heer Jetten als de heer Bontenbal noemde net de vijf thema's die ook door de verkenner worden aangemerkt. Dat zijn belangrijke thema's, maar ik denk ook dat het belangrijk is dat we verder kijken dan die thema's. Er zijn twee specifieke punten waarvan ik denk dat die zo cruciaal zijn voor onze toekomst dat ik graag van de heer Bontenbal hoor of die niet ook meegenomen moeten worden. Het eerste is Europa. Veel van de thema's die hier genoemd worden, kunnen niet vooruit als we het niet ook gezamenlijk in Europa doen. Tegelijkertijd zal Europa ook moeten hervormen om te zorgen dat we klaar zijn voor de toekomst. Het tweede thema is digitalisering. Dat is iets wat ik in geen enkele andere brief terug heb gelezen, maar wat volgens mij cruciaal is en als fundament voor veel van dit soort zaken dient. Ik wil aan de heer Bontenbal vragen of hij niet ook van mening is dat dit dusdanig belangrijke thema's zijn dat we die nu al mee moeten nemen.

De heer Bontenbal (CDA):
Waar ik bang voor ben, is dat er straks zoveel thema's aan gehangen worden dat het uiteindelijk toch het karakter krijgt van een proeve van een regeerakkoord. Dat gaat natuurlijk never nooit in drie weken lukken. Het thema "Europa" is denk ik heel belangrijk, maar het zal ook wel ter sprake komen als het bijvoorbeeld gaat over internationale veiligheid. Ook de andere thema's raken aan Europa. Tegelijkertijd wil ik er wel een beetje voor waken om nu de hele kerstboom helemaal vol te hangen. Ik hoorde de gezondheidszorg en ik hoor nu Europa en digitalisering. Ik vermoed dat straks in bijdragen allerlei andere thema's hier ook nog aan gehangen worden. Wij moeten in drie weken iets maken. Ik wil wel dat het een beetje behapbaar is, dus ik wil mezelf vooral richten op de opdracht zoals die geformuleerd is door de verkenner.

De heer Dassen (Volt):
De reden dat ik het vraag, is dat dit in mijn ogen dusdanig belangrijke punten zijn dat als je daar niet mee begint, ze geen centrale rol krijgen, juist in het vervolg. Daar zit mijn zorg wel een beetje, want dit zijn twee fundamentele pilaren waarop al het andere gebouwd gaat worden. De afhankelijkheden zijn natuurlijk heel groot, zeker als je kijkt naar de wereld om ons heen. Ik wil de heer Bontenbal en de heer Jetten toch uitdagen om daar echt kritisch naar te kijken en niet nu te zeggen: ja, maar we hebben al vijf thema's en daar moeten we het mee doen. In mijn ogen mis je dan de pilaren die uiteindelijk die fundamentele thema's stutten.

De heer Bontenbal (CDA):
De heer Dassen weet dat ik Europa belangrijk vind en dat ik daar graag over praat. Dat geldt denk ik ook voor de heer Jetten. Als wij nog een avond over zouden hebben en Europa er nog even bij zouden kunnen doen, dan denk ik dat ik D66 daar wel in meekrijg. Maar ik moet even kijken wat er te doen is, want we gaan drie weken alles op alles zetten en enorm ons best doen. Overigens denk ik met u dat Europa cruciaal is voor een heel aantal dingen. Er staan een aantal grote keuzes op het spel. Hoe gaan we het MFK financieren? Kunnen we daar een modernisering toepassen? Hoe maken we Europa slagvaardiger? Hoe maken we Europa slagvaardiger als het gaat over het buitenlandbeleid? Er liggen best wel grote thema's en daar praat ik graag over. Maar ik wil niet beloven dat we daar al heel uitgebreide plannen voor gaan hebben, want dan weet ik zeker dat er straks nog meer dingen bij komen. Dan wordt het een onmogelijke opdracht.

De heer Dassen (Volt):
Ja, ik weet dat de heer Bontenbal dit belangrijk vindt. Ik zag namelijk de portefeuilleverdeling van het CDA: de heer Bontenbal zal Europese Zaken doen. Ik ben blij om te horen dat u het in ieder geval mee wil nemen. Als u dan ook nog een avondje vrij wil maken voor digitalisering, ben ik helemaal gelukkig.

Dan heb ik nog een vraag over de cultuur. Ik zag vanochtend de uitspraak van mevrouw Yeşilgöz over dat het politieke midden inmiddels van JA21 tot en met D66 loopt. Ik vond dat een interessante uitspraak, zeker na de afgelopen twee jaar. Ik was benieuwd hoe de heer Bontenbal die uitspraak beoordeelt.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik merk dat ik er weinig zin in heb om nu allerlei andere collega's te gaan becommentariëren. Je kunt sowieso al een halve avond praten over de woorden "politieke midden" en wat de definitie daarvan is. Als het CDA zegt dat het een partij van het midden is, dan bedoelen we dat wij een partij zijn die midden in de samenleving staat en de verbinding vormt tussen de straat en de Staat. Dat bedoelen wij met "het midden". Als het midden kleurloos is, dan vind ik dat een heel naar woord. Ik vind dat het begrip "politieke midden" ook niet zoveel zegt. Het suggereert dat het het midden is op een as met links en rechts. Nou denk ik dat de begrippen "links" en "rechts" best wel moeilijk te definiëren zijn. Ik kan niet zo heel veel met het begrip "politieke midden", behalve in de uitleg die wij er als CDA graag zelf aan geven.

De heer Dassen (Volt):
Dat snap ik. De reden dat ik het vraag, is natuurlijk dat we de afgelopen jaren hier in de zaal hebben gestaan. We hebben ook veel over het mensbeeld gesproken: hoe kijk je naar de samenleving, hoe zorg je ervoor dat iedereen in Nederland zich welkom voelt, thuis voelt en mee kan doen? Als na de afgelopen twee jaar de conclusie van de VVD is dat het midden inmiddels inclusief JA21 is, een partij die in het verkiezingsprogramma ook spreekt over remigratie, dan is mijn vraag de volgende. Als dat de conclusie is van de VVD, dan moeten we oppassen dat we niet verder de opschuiving maken die we de afgelopen jaren al hebben gezien. In mijn ogen is het belangrijk om dat mee te nemen in de verdere onderhandelingen en dat het CDA als D66 daar scherp op blijven.

De heer Bontenbal (CDA):
Ja, daar zullen wij scherp op zijn. Maar ik ga dan toch ook een kleine kritische vraag terugstellen.

De voorzitter:
Nee, nee, nee, nee, nee, nee, nee, nee, nee.

De heer Bontenbal (CDA):
Dan hou ik het bij een retorische opmerking, voorzitter. Een nieuwe politieke cultuur begint bij alle partijen zelf. Het is natuurlijk niet moeilijk om hier in de Kamer partijen aan te wijzen waar je het heel erg mee oneens bent, ook qua stijl. Maar ik vind ook dat we in deze Tweede Kamer misschien zelf ook iets meer het goede voorbeeld moeten laten zien. Dat werkt ook besmettelijk.

De heer Dassen (Volt):
Daar ben ik het helemaal mee eens, dus daar laat ik me graag door de heer Bontenbal op uitdagen. Ik denk alleen ook dat de nieuwe politieke cultuur betekent dat je de basisprincipes van rechtsstaat en democratie met elkaar hooghoudt, dat je daar ook voor durft blijven staan en dat je dat niet op een makkelijke manier wegschuift als "een andere mening". Ik denk dat dat onderdeel is van een cultuur die we volgens mij allebei onderstrepen en waar we onszelf ook hard voor moeten blijven maken.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik denk dat ik mede namens de heer Jetten spreek als ik zeg dat wat wij willen maken altijd binnen de grenzen van de rechtsstaat is. Sterker nog, wij hebben beiden de intentie om de rechtsstaat te versterken. Bij ons zul je dus geen beginselverklaring bij een akkoord zien. Het is volgens mij gewoon iets wat we moeten doen. Er is dus geen discussie over het belang van de democratische rechtsstaat en een politiek die zich binnen de grenzen van die democratische rechtsstaat begeeft.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Ik heb geluisterd naar het betoog van de heer Bontenbal. Ik hoorde veel stichtelijke woorden over hoe het allemaal zou moeten en hoe het in de toekomst moet. Maar de heer Bontenbal vergeet er wel bij te noemen dat het CDA, even los van de afgelopen twee jaar, minimaal vijftien jaar in een regering heeft gezeten, en daarvoor ook nog, in de jaren tachtig, negentig. Het komt op mij een beetje over als: de laatste twee jaar is Nederland helemaal ten onder gegaan en dat moeten we herstellen. Maar heel veel van dat beleid … Ik wijs ook even op het feit dat de Ombudsman onderzoek gaat doen naar hoe boeren de afgelopen tien jaar zijn behandeld door de overheid. Ik mis wel een beetje zelfreflectie. Wat gaat het CDA, of de heer Bontenbal als partijleider, nu anders doen dan de afgelopen kabinetten? Het CDA heeft daarin gewoon aan de basis gestaan van heel erg veel leed: herstel Groningen, toeslagen, PAS-melders, mensen in de knel. Dat mis ik. Als je een nieuwe politieke cultuur wil, zeg ik via de voorzitter tegen de heer Bontenbal, hoort daar ook zelfreflectie bij. Het CDA heeft jarenlang in kabinetten gezeten waardoor veel mensen in de ellende zijn gekomen. De coronatijd wil ik ook nog even benoemen. Dat was een gespleten samenleving: mensen die niet gevaccineerd werden of wilden worden, werden weggezet, ook door de heer Bontenbal persoonlijk, op Twitter. Wat gaat het CDA zo meteen anders doen …

De voorzitter:
Sst.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
… dan men de afgelopen tijd heeft gedaan? Want inderdaad, als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik denk dat één verwijt mij juist níét gemaakt kan worden, namelijk dat wij niet reflectief zijn geweest. Wij hebben in 2023 een verkiezingsnederlaag geleden en gingen naar vijf zetels. De vraag was toen zelfs of de christendemocratie überhaupt in Nederland nog verder kon. Dat heeft bij ons die reflectie op gang gebracht. In mijn eerste interviews die ik heb gegeven heb ik gereflecteerd op de geschiedenis van het CDA, op onze rol in vorige kabinetten. Ook de afgelopen debatten, zelfs in campagnetijd, ben ik daarop teruggekomen, ook als het gaat om wat er gebeurd is op het migratiedossier en het landbouwdossier. Ik heb op al die dossiers de afgelopen twee jaar heel vaak gereflecteerd en heb ook vaak de hand in eigen boezem gestoken. Het gaat erom dat je laat zien dat je het anders wil doen. Ik beschouw de verkiezingsuitslag voor het CDA niet als een beloning, maar wel als het begin van vertrouwen van de kiezer. De kiezer ziet dat wij het op een andere manier willen doen. Ik ga daarmee verder. Ook de manier waarop ik er vandaag sta en waarop wij nu in de formatie te werk gaan, laat denk ik zien dat wij voortzetten wat wij de afgelopen twee jaar hebben gedaan.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
In de campagne hoorde ik de heer Bontenbal gretig ingaan op de heer Timmermans, de voormalig partijleider van GroenLinks, toen het over het onteigenen van boeren ging. Heel veel boeren die nu een spandoek van het CDA in hun weiland hebben, kunnen straks misschien wel een spandoek plaatsen met de tekst "Wij zijn door het CDA onteigend". Er wordt gewoon gesproken over mensen hun levenswerk afpakken. Het woordje "onteigenen" is heel technisch. Onteigenen gaat sowieso helemaal niks helpen bij natuurherstel. Het slaat echt helemaal nergens op om dat te doen. Maar je wilt mensen hun levenswerk wel afpakken. In de verkiezingscampagne werd dat gewoon eventjes gezegd. Dus ik stel nogmaals mijn vraag en ik voeg er nog even een vraag aan toe. Gaat dat onder een nieuw kabinet waarin het CDA zit inderdaad gebeuren? Het andere punt is dat er geen antwoord is gekomen op mijn vraag. Ik hoor de heer Bontenbal alleen zeggen: we hebben gereflecteerd en we gaan het anders doen. Mijn vraag is: wát gaat het CDA de komende periode anders doen dan wat het heeft gedaan in al die decennia aan kabinetten? Ik refereer dan met name aan die vijftien jaar.

De heer Bontenbal (CDA):
Ik ben zelf van 1982, dus toen Ruud Lubbers premier werd, werd ik geboren. Ik loop nu vier jaar in de politiek rond. In 2021 werd ik Kamerlid en in 2023 lijsttrekker. Ik denk dat ik kan zeggen dat Nederland heeft kunnen zien dat wij op een andere manier politiek bedrijven. Dat hebben we nu twee jaar gedaan op een constructieve manier. We hebben het kabinet op momenten ook geholpen. We hebben overlegd over begrotingen. Ik denk dat wij iets hebben laten zien, namelijk die andere politieke cultuur die ik voorstel. Dus als u mij vraagt wat ik anders ga doen, dan wordt mijn antwoord: ik ga helemaal niks anders doen vergeleken met wat wij de afgelopen twee jaar hebben gedaan. Wij zijn iets begonnen in 2023. Daar geloven we in. We doen niet wat de kiezer graag wil horen. We doen hetgeen waarvan we vanuit onze overtuigingen denken dat het moet gebeuren. We kiezen niet voor de makkelijke weg. Dat zullen we ook de komende tijd niet doen. Dus wat u de afgelopen twee jaar van ons, het CDA van nu, gezien heeft, gaat u de komende jaren onder mijn leiding krijgen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Dus we gaan een CDA zien dat boeren gaat onteigenen, want dat is in de verkiezingscampagne duidelijk gezegd. "Ja, dat onteigenen is echt een moeilijke keuze, echt een moeilijke keuze." Ik heb ook al gezegd dat als je iemand aan de rand van het ravijn zet en hem vertelt dat je hem naar beneden duwt, je ook kunt zeggen: ja, het is een moeilijke keuze, iemand naar beneden duwen, maar ik ben wel eerlijk geweest; ik ben heel eerlijk, open en transparant geweest. Maar aan het einde van de rit ligt iemand wel dood op de bodem van het ravijn.

De heer Bontenbal (CDA):
Voorzitter, waar het CDA niet aan mee wil …

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Nee, maar sorry …

De voorzitter:
Neenee, de heer … Mevrouw Van der Plas.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
O, zegt u nou alweer "meneer" tegen mij?

De voorzitter:
Nee, ik zei: de heer. Dan moet u niet reageren.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
O, sorry. Dus dan kun je zeggen "moeilijke keuzes en eerlijk zijn", maar het is wel gezegd in de campagne, dus ik ben ook bang dat dat dan gaat gebeuren. Dat is nog even los van het feit — dat zeg ik er nogmaals bij — dat onteigening op basis van stikstof helemaal niets helpt. Je pakt mensen hun levenswerk af. Dan vraag ik nu heel concreet aan de heer Bontenbal wat hij dan anders gaat doen. Gaan er boeren onteigend worden op basis van stikstof, ja of nee? Is dat een onderwerp dat u gaat meenemen in uw document straks? Waar moeten boeren op rekenen? Kunnen ze onteigend worden door een kabinet van CDA, D66 en puntje puntje? Ja of nee?

De heer Bontenbal (CDA):
Ik ga in ieder geval niet meedoen aan een politiek van angst zaaien. Dat heeft de hele discussie ook niet verder geholpen, aan beide kanten niet. Dus zowel discussies over "we gaan morgen de veestapel halveren" als discussies zoals mevrouw Van der Plas die nu voert, helpen niet, denk ik. Als u mij vraagt wat we gaan doen, zeg ik dat in mijn verkiezingsprogramma staat wat we gaan doen. Ik ben er steeds helder over geweest. Nederland zit in die stikstofimpasse en de landbouwsector verdient toekomstperspectief. In mijn verkiezingsprogramma staat: we gaan doen wat nodig is. Zo zit ik ook in de wedstrijd.

Dan over onteigening. Mevrouw Van der Plas is een van de voorvechters van bijvoorbeeld de Nedersaksenlijn. Zij is er trots op dat ze die in een begroting heeft gekregen. De Nedersaksenlijn gaat vermoedelijk door natuur en over landbouwgrond. Je wilt dat in goed overleg met de boeren doen. Maar stel nou dat er één boer is die op de weg naar de Nedersaksenlijn ligt. Mijn vraag aan mevrouw Van der Plas is: moet die gedwongen uitgekocht worden, ja of nee? Dat is heel gewoon bij heel veel projecten die met infrastructuur te maken hebben. Uw eigen staatssecretaris van Defensie is aan het kijken wat er moet gebeuren met grond die voor Defensie nodig is. Er zijn heel veel typen projecten waarbij dit een discussie is. Gedwongen onteigening is niet iets wat wij graag willen. Absoluut niet. Dat zou hooguit iets helemaal aan het einde van een heel lang traject kunnen zijn. Het is onze inzet om dit samen met de boeren te doen. Wij hebben steeds gepleit voor een stikstoffonds, want wij willen ook dat het financieel geregeld wordt voor de boeren. Het CDA gaat niet tegenover de boeren staan. Het CDA gaat naast de boeren staan en wil dat Nederland van het stikstofslot af komt. Dat is in de afgelopen jaren niet gelukt, mevrouw Van der Plas.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Nee, dat is niet gelukt en daar heeft het CDA ook hard aan meegewerkt.

De heer Bontenbal (CDA):
Nee, u moet wel de waarheid vertellen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Ik ga gewoon verder. De linkerkant van de Kamer is weer op de oude manier bezig met lachen. Maar goed, lekker lachen, jongens.

Wat de heer Bontenbal hier doet, deed de heer Timmermans ook in de verkiezingsdebatten, namelijk twee dingen door elkaar halen als we over onteigening beginnen. Men is totaal niet op de hoogte van wat er speelt. Ik heb het over onteigening op basis van stikstof. Dat is echt iets compleet anders dan dat je ergens gaat bouwen. Op het gebied van Defensie is helemaal nog geen sprake van onteigening. Onze zeer gewaardeerde staatssecretaris Gijs Tuinman is juist aan het kijken hoe boeren gezamenlijk op een hybride manier Defensie en landbouw kunnen uitoefenen. Daar is dus helemaal geen sprake van.

Wat betreft de regio, zoals mevrouw Bikker zei … De regio is helemaal niet vergeten door BBB. De Nedersaksenlijn gaat ontzettend veel betekenen voor de groei en ontwikkeling van Noordoost-Nederland. Als je het al over onteigening zou hebben, dan gaat het hier niet over onteigening op basis van stikstof. Dat is het hele punt: onteigenen op basis van stikstof. Het gaat om de gedachte dat je iets kunt doen voor stikstof en natuurherstel als je een boer zijn levenswerk afpakt, die daar al zeven generaties zit. Dat helpt gewoon niet.

De voorzitter:
Gaat u …

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Tot slot, voorzitter. Je zaait juist angst als je in een verkiezingscampagne zegt: "Onteigenen? Daar ben ik het wel mee eens. Dat is misschien een moeilijke keuze, maar als het moet, dan moet het." Dat is angst zaaien.

De heer Bontenbal (CDA):
Sorry, maar ik kan hier niks mee. Ik wil terug naar een politiek die Nederland van het stikstofslot haalt. Ik wil naast de boeren gaan staan. U heeft in de afgelopen twee jaar gezien dat wij dat constructief hebben gedaan. Wij waren de partij die het stikstoffonds opnieuw wilde vullen. Wij waren steeds voor wetgeving die de boeren hielp. Wij hebben in de afgelopen twee jaar laten zien hoe wij in de wedstrijd zitten. Laten we nu niet weer allerlei totempalen uit de campagnes hier neerzetten, want daar wordt Nederland echt niet beter van.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Door die totempalen ... Je voert campagne omdat er verkiezingen zijn en dan zouden we nu ineens niet meer mogen terugkomen op wat er in de campagne is gezegd. Het stikstoffonds was voornamelijk bedoeld om boeren uit te kopen. Uit te kopen! Dus ga nu niet doen alsof u de boeren gaat helpen. Het was een boerenoprotfonds en niks meer dan dat.

De heer Bontenbal (CDA):
Dan was het logisch geweest om die 15 miljard uit het stikstoffonds te behouden en op een andere manier aan te wenden voor dezelfde sector. Het is heel onverstandig geweest om dat weg te snijden.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Eerdmans van JA21.

De heer Eerdmans (JA21):
Inderdaad, voorzitter, nu gaat het beginnen!

Voorzitter, dank je wel. Ik dacht even dat we voor de lunch klaar zouden zijn, maar ik had buiten Bontenbal gerekend. Dat kan gebeuren. Maar ik ben in ieder geval wel voor de lunch. Dat is ook veranderd! Dat is nieuw.

Voor JA21 waren deze verkiezingen historisch te noemen. We zijn gegroeid van één naar negen zetels. Ik wil best met u delen dat wij daar beretrots op zijn en niet alleen wij als nieuwe fractie, maar ook de rest van de partij: de kandidatenlijst, het bestuur, onze vrijwilligers en JONG21. Alle JA21-leden zijn zeer trots. JA21 is nu de zesde partij van Nederland. Daar mag best heel even bij worden stilgestaan. Dat hebben we overigens bereikt door gewoon keihard te werken, te blijven vertrouwen op de kiezer, de kwaliteit van onze boodschap en elkaar door dik en dun vast te houden, ook als het moeilijk ging: when the going gets tough, the tough get going.

Voorzitter. Op 29 oktober toog Nederland voor de derde keer in vierenhalf jaar tijd naar de stembus. D66 boekte forse winst en werd de grootste partij van het land. Daar wil ik vanaf deze plek de heer Jetten en zijn fractie van harte mee feliciteren. Ook de andere winnaars, het CDA en Forum voor Democratie, wil ik gelukwensen met hun winst, en 50PLUS met haar knappe entree in de Kamer.

Over de hele linie is ons duidelijk geworden dat Nederland opnieuw in ruime meerderheid rechts heeft gestemd; minstens 89 zetels in de nieuwe Tweede Kamer zijn tot het centrumrechtse blok te rekenen. Het hangt er even van af waar je 50PLUS bij telt — maar dan zijn het er soms ook 91. Dat is een geruststellende gedachte, want de grote problemen gaan we niet met links beleid oplossen. Wij moeten dat doen op rechts, niet alleen op migratie, ook op veiligheid, klimaat en onze welvaart. JA21 wil meewerken aan een centrumrechtse coalitie, zoals u ook kunt lezen in het eindverslag van de verkenner, een coalitie van drie winnaars.

Wij danken de heer Koolmees voor zijn inzet en zijn pogingen om een doorbraak te forceren. Die missie is niet eenvoudig. Dat D66 en CDA nu de lead gaan nemen, valt te prijzen, maar het betekent tegelijkertijd dat 89 centrumrechtse zetels voorlopig buitenspel staan. Voor de rechtse kiezer zal dit niet per se een reden zijn om zich erg serieus genomen te voelen. Want, voor de duidelijkheid, rechts stemmen is geen proteststem. Rechts stemmen is mainstream. Het is een duidelijke richting waar de grote meerderheid van Nederland naartoe wil. Met de uitsluiting van de PVV had een andere rechtse partij zeker aan tafel moeten zitten, een rechtse winnaar die niemand uitsluit en ook door niemand wordt uitgesloten. Het ging in deze campagne vaak over moedige keuzes, maar was het dan niet een moedigere keuze geweest om ook D66 met óns aan tafel te zetten? Hoe ziet de verkenner dit? Vindt hij dit advies nu recht doen aan de verkiezingsuitslag? Wij zijn bereid iedereen een eerlijke kans te geven, maar dat D66 en CDA samen met een stevig asielpakket zullen komen dat de instroom flink zal beperken, lijkt ons niet heel erg aannemelijk. Daar maken wij ons zorgen over.

Voorzitter. Maar wat is nou de bedoeling? Gaan D66 en CDA nu inhoudelijk neerzetten hoe zij met z'n tweeën naar de genoemde thema's kijken en daar oplossingen voor aandragen? Dan weten we op voorhand, denk ik, dat er niet heel verrassend een middenstuk uit zal komen. Of gaan ze bij het uitwerken van die thema's rekening houden met hun potentiële partners? Als dát zo is, dan gaan er dus wel inhoudelijke keuzes richting centrumlinks of richting centrumrechts gemaakt worden. Maar dan is de vraag wat de meerwaarde is van een exercitie met z'n tweetjes. Waarom dan niet meer partijen aan tafel?

Voorzitter. De afgelopen twee jaar hebben zich gekenmerkt door stilstand op cruciale dossiers, met een instabiel bestuur en met een Haagse politiek die zich vaker drukker maakte om zichzelf dan om de belangen en de zorgen van Nederlanders. In lijn met onze campagne zijn dit belangrijke inhoudelijke voorwaarden voor JA21-deelname aan een kabinet: immigratiebeperking met het aanscherpen en fundamenteel hervormen van het huidige asielbeleid als hoge prioriteit, en het inzetten op lastenverlichting en koopkrachtverbetering voor huishoudens en ondernemers. In het kader van bestuurlijke slagkracht heeft een coalitie die kan steunen op een meerderheid in de Tweede Kamer hierbij onze voorkeur.

Voorzitter, tot slot. Of JA21 in een coalitie belandt of niet, ik hoop dat de komende jaren één ding zal veranderen in deze zaal. Dat zijn onze omgangsvormen. Wij moeten voor Nederland echt het goede voorbeeld geven in de manier waarop wij met elkaar omgaan. Wij moeten netjes blijven op de inhoud, op de bal en niet op de persoon, hoeveel je ook van mening verschilt. Ik reken hierbij zeker ook op de 55 nieuwkomers in de zaal. Zet 'm op!

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Mevrouw De Vos, Forum voor Democratie.

Mevrouw De Vos (FVD):
Voorzitter, ambtgenoten. Twee weken geleden gingen ruim 10 miljoen Nederlanders naar de stembus. Zij brachten hun stem uit op de persoon en de partij die hen de komende jaren in deze zaal mag vertegenwoordigen. Want dat is wat wij zijn: volksvertegenwoordigers. Met zijn 150'en vormen wij de soevereiniteit van Nederland. Ieder van u vertegenwoordigt een groep Nederlanders die u het mandaat heeft gegeven om namens hen richting te geven aan de toekomst van ons land. Op het gebied van migratie, energie, veiligheid, zorg, onderwijs, belastingen, stikstof, EU, democratie enzovoort heeft de kiezer ook deze verkiezingen weer zijn wensen uitgesproken. Het zijn wensen die in verschillende gevallen meerderheden hebben weten te behalen als we kijken naar de verkiezingsprogramma's van de partijen in deze zaal.

Ik noem een paar voorbeelden. Migratie: een ruime meerderheid van 117 zetels steunt strenger migratiebeleid, variërend van een asielstop tot een sterke beperking van de instroom en tot het verplaatsen van asielaanvragen naar een plek buiten Europa. VVD, CDA, GroenLinks-Partij van de Arbeid en ChristenUnie voerden campagne voor een migratiesaldo van 40.000 tot 60.000 mensen per jaar. Het moge duidelijk zijn dat Forum voor Democratie veel strenger migratiebeleid voorstaat, maar het zou een significante verbetering zijn ten opzichte van het migratiesaldo van de afgelopen tien jaar. Het kan met steun van partijen ter rechterzijde op een meerderheid rekenen. Of neem energie: een ruime meerderheid van 124 zetels is voor kernenergie. Wonen: een meerderheid van 76 zetels is voor het behoud van de hypotheekrenteaftrek. Zorg: een ruime meerderheid is tegen verhoging van het eigen risico. Economie en koopkracht: een meerderheid is voor lastenverlichting.

Nogmaals, dit zijn concrete meerderheden, gebaseerd op de verkiezingsprogramma's die alle partijen aan de kiezer hebben voorgelegd, waarop de kiezer zijn stem heeft gebaseerd. Het zou een open deur moeten zijn, maar ik zeg het omdat we dit gegeven juist nu, direct na de verkiezingen, dreigen te vergeten. Juist op het moment dat wij als 150 nieuw verkozen volksvertegenwoordigers recht kunnen doen aan de verkiezingsuitslag en de koers van ons land voor de komende jaren kunnen vormgeven, zetten we onszelf buitenspel. We sturen een verkenner op pad. Dank aan de heer Koolmees voor zijn werk en het prettige gesprek, maar deze verkenner moest ons vertellen wie wel met wie wil praten en wie niet met wie wil samenwerken. Vervolgens wijzen we twee informateurs aan, die een maand achter gesloten deuren met een select aantal partijen gaan praten, waarop onvermijdelijk een maandenlang formatieproces zal volgen, waarin enkele partijen in achterkamertjes gaan onderhandelen over hun standpunten, zodat de coalitie gedurende de rest van de regeerperiode een dichtgetimmerd akkoord kan uitvoeren en de oppositie min of meer buitenspel staat. Het is hetzelfde proces als we de afgelopen jaren steeds opnieuw hebben gezien.

Het is nog maar zeer de vraag of het dit keer überhaupt lukt om tot een werkbare meerderheid te komen, maar een fundamenteler probleem is dat die ene meerderheid van partijen per definitie geen recht doet aan de wensen van de Nederlandse bevolking. Het raakt aan de zogeheten "paradox van Ostrogorski", bekend uit de wiskunde en de speltheorie. Door standpunten in het formatieproces tegen elkaar uit te ruilen, kunnen politieke meerderheden ontstaan die helemaal niet steunen op een meerderheid in de samenleving. De meerderheden die in deze zaal bestaan voor strenger migratiebeleid, tegen verhoging van het eigen risico of voor investeren in kernenergie, kunnen worden uitgeruild in het formatieproces, of zelfs volledig verloren gaan, zonder dat duidelijk is wie daar wat precies voor heeft teruggekregen.

Maar het goede nieuws is dat de oplossing voor dit probleem ook in deze zaal aanwezig is, bij u. Wij als 150 volksvertegenwoordigers kunnen, als we dat willen, vandaag nog stemmen over de grote thema's van deze verkiezingen. De programma's van de verschillende partijen zijn daarvoor een prima basis. Ik zal in de tweede termijn dan ook een aantal moties indienen over een aantal grote thema's. Zodra die meerderheden helder zijn, kunnen we een minister-president uit ons midden kiezen, op de wijze waarop we ook een voorzitter kiezen, dus met blind stemmen in meerdere rondes, die vervolgens bij al deze meerderheden vakministers gaat zoeken om de betreffende opdrachten te gaan uitvoeren.

Voorzitter. Deze aanpak heeft drie grote voordelen. Ten eerste doorbreekt die de huidige impasse. We kunnen direct aan de slag met wat de kiezer wil, zonder maandenlange onderhandelingen. Er komt dus geen vertraging, geen eindeloos gepraat, maar daadkracht en duidelijkheid. Ten tweede herstelt deze aanpak het vertrouwen in de politiek. Nederlanders zien dat verkiezingsbeloften worden uitgevoerd en niet verwateren in compromissen. Ten derde maakt die ons wendbaarder, want als een minister faalt, kan de Kamer bijsturen, zonder dat het gehele kabinet valt. Zo is democratie altijd bedoeld.

Voorzitter. Toen Forum voor Democratie in 2017 voor het eerst meedeed aan de Tweede Kamerverkiezingen was onze slogan "Pak je stem terug". Ik zou mijn 149 kersverse ambtgenoten op het hart willen drukken hetzelfde te doen. Pak uw stem terug. Pak uw democratische rol. Laat u de kaas niet van het brood eten door informateurs en achterkamertjes. Laten we de democratie laten werken zoals die oorspronkelijk is bedoeld.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Mevrouw Van der Plas, BBB.

Mevrouw Van der Plas (BBB):
Dank u wel, voorzitter. Allereerst wil ik beginnen met een dankwoord aan de Nederlanders die hun stemmen opnieuw aan een sociaal rechts-conservatieve koers hebben gegeven. Voor de rechtsere kiezers die hun stem hebben gegeven aan de zogenoemde middenpartijen en die verwachten dat ook die een sociaal rechts-conservatieve koers gaan varen, wens ik dat hun verwachting uitkomt en dat zij niet alsnog hun stem de linkerkant op zien gaan. Het was ook mooi om te zien dat D66 de Nederlandse vlaggen uitbundig liet wapperen. Het was ook hoopvol dat ook D66 ineens ging pleiten voor een streng asielbeleid. Het is niet te hopen dat dit alleen maar een metafoor was.

Ik feliciteer de fracties die zetels hebben gewonnen — D66, CDA, JA21 en 50PLUS — en hoop dat zij de verwachtingen waar kunnen maken. Natuurlijk ook felicitaties aan de nieuwe en herkozen Kamerleden. Ik wens iedereen heel erg veel succes.

Gelukkig hebben miljoenen mensen, ondanks hun twijfels, ondanks hun frustraties over de politiek, gebruikgemaakt van hun democratische recht, omdat zij nog steeds geloven dat het beter kan. Daar moeten we iets mee doen, nu meer dan ooit. Want eerlijk is eerlijk: veel mensen hebben hun vertrouwen in de politiek totaal verloren. Ze voelen zich nog steeds niet gehoord, niet gezien en niet serieus genomen. Of je nou boer bent in Overijssel, verpleegkundige in Limburg, kapper in Groningen, woningzoekende in Rotterdam of ondernemer aan de grens, te vaak klinkt het: in Den Haag snappen ze niet wat er in ons leven speelt. Ik begrijp dat, want de kloof tussen Den Haag en het land is nog nooit zo groot geweest. Tekenend daarvoor is het eigen onderzoek van de Nationale ombudsman naar het overheidsbeleid rond boeren. Jarenlang sta ik hier al de noodklok te luiden over het leed aan de keukentafel van de boeren en van de vissers. Het beleid denderde maar door. BBB werkt in het demissionaire kabinet nog steeds hard om dit tij te keren, maar ik hou mijn hart vast voor de toekomst. Meerdere formerende partijen begonnen in de campagne al over onteigening.

Voorzitter. De verkiezingsuitslag is een opdracht om te luisteren naar wat Nederland zegt. En Nederland zegt: doe normaal, werk samen, los problemen op en zorg goed voor ons mooie land. Het gaat vooral om dat laatste, niet voor de camera, niet voor de peilingen, maar voor de mensen thuis. BBB geeft de voorkeur aan een kabinet dat een sociaal rechts-conservatief beleid met gezond verstand gaat voeren. Gezien de grote problemen in Nederland hebben wij ook de voorkeur voor een standvastig kabinet dat op een meerderheid van de Tweede Kamer rust. Daarom kijken wij met een open blik naar de volgende fase. Wij willen een eerlijke, transparante informatiefase waarin gekeken wordt naar wie er nou echt verantwoordelijkheid wil nemen en naar wie wil werken aan oplossingen in plaats van aan politieke winst. Zoals wij vorige week al bij de verkenner hebben aangegeven: ons past bescheidenheid na drie zetels te hebben verloren. Na vier zetels te hebben overgehouden, excuses. Wij zien als BBB op dit moment geen plek voor ons in de nieuwe coalitie. We hopen wel dat er een regering komt met oog en oor voor mensen in het land. Daar heeft BBB ook altijd voor gestreden: een regering die beleid maakt met gezond verstand. BBB zal de nieuwe regering hier vanuit deze zaal en met onze dertien zetels in de Eerste Kamer controleren en bijsturen wanneer dat nodig is.

Voorzitter. Ik hoop dat deze Kamer dit moment gebruikt om het anders te doen. Laten we stoppen met het idee dat politiek alleen maar een wedstrijd is die je moet winnen. Natuurlijk wil elke partij groeien, maar zetelwinst moet niet een doel op zich zijn. Je doel moet zijn om goed voor dit mooie land te zorgen en goed te zorgen voor de mensen die in ons mooie land wonen. De echte winst is te behalen met het terugbrengen van het vertrouwen. De echte winst is te behalen met samenwerking. De echte winst is te behalen met een volksvertegenwoordiging en een regering die weer gewoon praten met mensen in plaats van over mensen en die een voorbeeld zijn voor mensen in Nederland. Dit land is de ruzies en het elkaar aan de enkels afzagen zat. Scherpe debatten? Zeker. Scherpe interrupties? Zeker. Maar altijd met het oog op de bal.

Tot slot, voorzitter. Nederland heeft behoefte aan rust. Nederland heeft behoefte aan duidelijkheid. Nederland heeft behoefte aan een kabinet dat niet alles van bovenaf oplegt aan burgers, vissers, telers en andere ondernemers, maar dat ruimte laat en vertrouwen schenkt. Nederland heeft behoefte aan een kabinet dat boeren, tuinders en vissers niet wegzet als een probleem maar ziet als een deel van de oplossing. Nederland heeft behoefte aan politici en een kabinet die begrijpen dat wonen, werken en zorg niet ophouden bij de ring van de Randstad, maar ook doorklinken in de regio's en op het platteland. Dat is de koers die BBB wil varen, met gezond verstand, met hart voor de mensen en met open armen naar iedereen die wil samenwerken aan een beter en eerlijker Nederland, want uiteindelijk wonen we allemaal in hetzelfde buitengewone land. We willen allemaal dat onze kinderen een huis kunnen vinden, dat onze boeren, tuinders en vissers een toekomst hebben, dat onze zorg betaalbaar blijft en dat we niet vastlopen in regels en bureaucratie waardoor de burgers en de ondernemers worden gemangeld door de overheid. De overheid is er voor de burgers en niet andersom. De overheid moet een vangnet zijn en een trampoline voor haar burgers: een vangnet voor de mensen die in de knel zitten en een trampoline voor de mensen die daarmee verder op eigen kracht ons mooie land nog mooier kunnen maken.

Tot slot dank ik natuurlijk ook de verkenner, de heer Koolmees, voor zijn verslag en wens ik hem veel succes in de toekomst. Laat de trein op tijd rijden, ook op het platteland.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Van Baarle van DENK.

De heer Van Baarle (DENK):
Dank, voorzitter. In de afgelopen twee jaar is ons land in de chaos gestort door een radicaal-rechts experiment, met als hoofdverantwoordelijken Dilan Yeşilgöz en de VVD. De VVD en Yeşilgöz zetten de deur open voor de PVV, en het radicaal-rechtse kabinet was een feit. Dat de VVD en daarna ook BBB en wijlen NSC dit het land hebben aangedaan, mag nooit vergeten worden. Deze partijen zijn niet meer te vertrouwen met de rechten van Nederlanders.

We zagen twee jaar lang een kabinet en partijen die verschrikkelijke uitspraken deden over minderheden. Nederlandse moslimjongeren zouden volgens de staatssecretaris de normen en waarden van Nederland niet onderschrijven. Antisemitisme zou volgens een minister in de islamitische cultuur zitten. Ministers riepen vrouwen op om hun hoofddoek af te doen. Vluchtelingen werden als zondebok gebruikt. Mensen die vluchtelingen helpen, werden als verrader weggezet. De afgelopen twee jaar hebben laten zien dat de politiek meedogenloos hard kan inhakken op de rechten van Nederlanders.

Voor DENK was er daarom maar één weg mogelijk: vanaf het eerste moment hard verzet tegen het kabinet van Yeşilgöz en Wilders. De kiezer heeft gelukkig hard afgerekend met Wilders en zijn PVV, met de gebroken beloftes van Wilders. De mensen hoorden van Wilders "lagere huren", maar ze kregen hogere huren. De mensen hoorden van Wilders "goedkopere boodschappen", maar ze kregen dure boodschappen. De mensen hoorden van Wilders "nu het eigen risico weg", ze kregen een torenhoog eigen risico. Wilders heeft Nederland voorgelogen en daarvoor is hij snoeihard afgestraft.

Maar we mogen niet achteroverzitten, want Wilders mag misschien uit de regering zijn, maar zijn ideeën zijn helaas nog niet uit de politiek. De dreiging voor de rechten van Nederlanders blijft groot. We zien de onrechtsstatelijke plannen voor vluchtelingen of om Koranscholen onder toezicht te plaatsen en het gebedsoproep te verbieden. In de afgelopen campagne werden moslims en vluchtelingen weer als boksbal gebruikt door politieke partijen om angst en haat te zaaien. Wilders spande de kroon. De BBB kwam met krankzinnige plannen om de gebedsoproep en bidden op straat te verbieden. Volgens JA21 is de islam een bedreiging en moet islamitisch onderwijs onder toezicht. Dit soort uitspraken heeft gevolgen. We hebben de extreemrechtse demonstraties en rellen gezien, en de haatacties tegen azc's. In de afgelopen maanden waren er weer talloze haatacties en dreigbrieven in de richting van moskeeën. Een moskee in Haaksbergen werd bekogeld. Een moskee in Den Haag werd binnengevallen en vernield. Gebedsgangers werden belaagd. Een moskee in Emmeloord kreeg dreigtelefoontjes en verscheurde korans voor de deur. Meerdere moskeeën kregen een dreigbrief die met bloed was besmeurd.

Ik zeg tegen alle politieke partijen hier: "Jullie woorden hebben effect. De haat die jullie zaaien tegen Nederlanders met een migratieachtergrond, vluchtelingen en Nederlandse moslims zorgt ervoor dat moskeeën worden belaagd, moslimhaat wordt genormaliseerd en discriminatie de samenleving blijft teisteren." Ik zeg tegen al die politieke partijen: stop daarmee. Wilders is uit de regering. Nu moeten zijn ideeën nog uit de politiek. DENK zal de strijd tegen discriminatie, racisme en moslimhaat daarom keihard blijven voeren. Een nieuwe regering moet wat DENK betreft eindelijk echte maatregelen nemen voor gelijkwaardigheid en moet ook stoppen met het wegkijken van de misdaden die gepleegd worden tegen de Palestijnen, de genocide in Gaza, de tienduizenden vermoorde Palestijnen, de uithongering, het gijzelen van Palestijnen en het roven van Palestijns land. De Israëlische misdaden zijn ontelbaar. Er moeten nu eindelijk sancties komen tegen Netanyahu en zijn criminele regering.

Een nieuwe regering moet gaan leveren op de beloftes die Wilders niet heeft waargemaakt en eindelijk mensen echt helpen met de koopkracht, echt de boodschappen betaalbaar maken, echt zorgen voor betaalbaar wonen en voldoende woningen, echt zorgen voor betaalbare en goede zorg, en echt maatregelen nemen die de armoede in ons land uitbannen. Nederland heeft een regering nodig die al die dingen doet. DENK is bereid om verantwoordelijkheid te nemen, maar alleen met politieke partijen die de rechtsstaat onderschrijven, discriminatie afwijzen en de misdaden van Israël niet onbestraft laten.

Het advies ligt nu voor om D66 en het CDA een inhoudelijke voorzet te laten maken. Wat ons betreft is het pure winst dat de VVD niet aan tafel zit en blijft dat ook zo. Maar wat ons betreft missen de onderwerpen kansengelijkheid en de strijd tegen discriminatie en armoede.

Er moet ons ook iets van het hart: van de voorgestelde informateur, de heer Buma, hebben we in het verleden uitspraken gezien over bijvoorbeeld een meldpunt voor radicale moslims. Hij gebruikte de term "tikkende tijdbommen". Hij omschreef de islam als een dreiging en stelde dat het ijdele hoop zou zijn dat er in Europa "een gematigde islam" zou komen; dit zijn zijn woorden. Op basis van gewetensbezwaren tegen die uitspraken zullen wij tegen de motie van de heren Bontenbal en Jetten stemmen. Tegen de heren Bontenbal en Jetten zeggen wij: een uiteindelijk goede agenda zullen wij steunen; tegen een slechte agenda gaan wij oppositie voeren. Als dit een opmaat blijkt te zijn voor een rechtse coalitie met de VVD en de PVV-light, JA21, dan zal DENK tot op de tanden bewapend parlementair verzet gaan bieden. Wij knokken namelijk voor een Nederland waarin alle jongeren die nu opgroeien, gelijke rechten gegarandeerd krijgen. Daar zullen we alles voor doen, met alles wat in ons zit, tot onze laatste snik, vol energie en vol positiviteit.

De voorzitter:
Dank u wel. De heer Stoffer, SGP.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter. Verkenner Koolmees leverde zijn verslag in op een gedenkwaardige dag: 11 november 2025. Precies 100 jaar eerder, in 1925, was het namelijk de zogenaamde Nacht van Kersten. Dominee Kersten, het eerste Tweede Kamerlid van de SGP, had een amendement ingediend om de middelen voor het gezantschap bij de paus in Rome uit de begroting te schrappen. De Katholieke Volkspartij dreigde uit het kersverse kabinet-Colijn te stappen als dat amendement aangenomen zou worden. Liberale partijen roken vervolgens hun kans om dat nieuwe kabinet een beentje te lichten. Na drie maanden was het over en uit met Colijn I. Je ziet maar weer eens dat een kleine partij als de SGP er al vanaf de begintijd toe doet in de politiek.

De SGP bedankt de verkenner uiteraard voor zijn werkzaamheden en het verslag. Het is mooi dat de verkenner opnieuw zijn ervaring ten dienste wilde stellen aan de landelijke politiek. Dat smaakt wellicht naar meer, maar dat laat ik aan u. De verkiezingsuitslag levert namelijk de nodige zorgen en hoofdbrekens op. Het is geen geheim dat de SGP niet stond te juichen dat D66 als grootste partij uit de bus kwam. Op fundamentele terreinen zijn de SGP en D66 elkaars tegenpolen. U zult bovendien begrijpen dat mijn wenkbrauwen omhooggingen toen D66-leider Jetten juist in deze gedenkwaardige week de opmerking maakte dat vele wegen naar Rome leiden. Ik heb het maar opgevat als een ontluikend besef dat Nederland goed af zou zijn als we de weg naar het christelijk geloof weer inslaan. In ieder geval was dat de duidelijke boodschap waarmee de SGP campagne heeft gevoerd: een christelijke stem voor Nederland.

Voorzitter. Toch nog even terug naar 1925. Hoe ging het toen eigenlijk verder na de val van het kabinet-Colijn I? De Rob Jetten van toen, de vrijzinnig democraat Marchant, kreeg als eerste de formatieopdracht.

De heer Bontenbal (CDA):
Mag ik er dan ook van uitgaan dat bij de broeders van de SGP de visie op het katholieke smaldeel van de bevolking in Nederland ook wel iets veranderd is, en dat zij daar wellicht ook van harte welkom zijn?

De heer Stoffer (SGP):
Daar wil ik met de heer Bontenbal, als hij nog eens een avond over heeft, best een keer een kopje koffie over drinken.

De voorzitter:
Dat is wel een erg ontwijkend antwoord.

De heer Stoffer (SGP):
Voorzitter, dat heb ik geleerd van vele collega's die ik hier eerder in de Kamer tegenkwam. Je moet nooit te veel duidelijkheid geven. Ik denk dat de heer Bontenbal en ik er wel uitkomen.

Ik ga terug naar de heer Jetten van 1925, de vrijzinnig democraat Marchant. Geloof het of niet, maar hij wilde een centrumlinks kabinet met wat nu GroenLinks-PvdA en het CDA zouden zijn. Die poging mislukte echter jammerlijk in acht dagen. KVP-voorman Nolens bleef namelijk herhalen dat ze alleen in uiterste noodzaak samen met de sociaaldemocraten wilden regeren, omdat de maatschappijvisies van beide partijen te veel van elkaar verschilden. Ik zie mevrouw Yeşilgöz al kijken. Inderdaad, de geschiedenis herhaalt zich niet, maar rijmt vaak wel. De SGP is benieuwd of mevrouw Yeşilgöz hierin net zo vasthoudend blijft als Nolens.

Voorzitter. De SGP constateert dat de uitslag van de verkiezingen nog steeds de weg wijst om in het midden en rechts van het midden een kabinet te zoeken. Zoals ik aan de verkenner heb aangegeven, liggen volgens de SGP in ieder geval de partijen D66, CDA en VVD voor de hand. Maar het is niet bezwaarlijk als eerst de grote winnaars D66 en CDA aan een basis gaan werken. Laten zij zich echt richten op een positieve agenda die de grote problemen aanpakt en zich niet laten verleiden tot ideologische plannen die splijtend werken.

Ik heb nog wel een vraag aan de verkenner. Hij schrijft namelijk dat D66 en het CDA twee partijen zijn die geen blokkades hebben opgeworpen. Maar heb ik het goed begrepen dat zij de PVV op voorhand hebben uitgesloten van gesprek? De SGP vindt het in ieder geval niet goed om zo veel kiezers op voorhand weg te zetten. De formatie moet ook aan hun stem recht doen.

Voorzitter. Uit de Nacht van Kersten zou je de conclusie kunnen trekken dat de SGP niet schroomt om een kabinet te laten struikelen. In ieder geval klopt de indruk dat de SGP aan bepaalde politieke zaken heel zwaar tilt. Ons hart klopt voor de bescherming van kwetsbaar leven, van jong en oud. Er is dringend behoefte aan een fatsoenlijk stikstofbeleid en een stimulerend gezinsbeleid. Het inspectietoezicht achter de voordeur van kerken en maatschappelijke organisaties kunnen we daarentegen missen als kiespijn. De SGP maakt zich grote zorgen over de wijze waarop juist liberale partijen spreken over fundamentele rechten en vrijheden. De uitspraak dat artikel 1 bijvoorbeeld boven alle andere artikelen zou gaan, getuigt van een zorgwekkend gebrek aan kennis van de Grondwet. Ook bij deze formatie blijkt het nodig om het belang van fundamentele rechten en vrijheden te onderstrepen.

Voorzitter. Welk kabinet is er uiteindelijk gekomen na de Nacht van Kersten? Dat werd het eerste kabinet-De Geer. Dat wordt ook wel getypeerd als een "extraparlementair intermezzokabinet". Op een dergelijk kabinet zit de SGP nu niet te wachten. We weten nu iets beter dan twee jaar geleden dat het land niet echt opknapt van extraparlementaire constructies. Het kabinet-De Geer I was een combinatie van confessionele ministers en allerlei partijloze ministers van liberale snit. Tegen deze achtergrond is het wellicht nog niet zo'n gek voorstel om eerst aan tafel te gaan met D66 en CDA om de grondtrekken van het programma te beschrijven. De hoop is dat daarbij een basis ontstaat die ons land niet verder van huis brengt, maar waar we echt mee geholpen zijn, zeg ik er nadrukkelijk bij. De SGP wenst alle betrokkenen Gods zegen op hun verantwoordelijke positie, want aan zijn zegen is alles gelegen.

Dank u wel.

De voorzitter:
Dank u wel. Mevrouw Ouwehand, Partij voor de Dieren.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):
Voorzitter, dank u wel. Ik was van plan om een groot punt te maken van steun in de Eerste Kamer, maar daar zie ik bij nader inzien toch van af; dat laat ik aan anderen over.

Voorzitter. Nederland heeft verkiezingen gehad. De vraag is wel of de verkiezingsuitslag recht doet aan waar alle burgers in Nederland van uit mogen gaan dat wij met z'n allen, 150 Kamerleden, en straks ook een nieuw kabinet, voor gaan zorgen. Volgens de Partij voor de Dieren is het volstrekt vanzelfsprekend dat mensen erop mogen rekenen dat we hier onze democratische rechtsstaat beschermen, dat we hun gezondheid boven verdienmodellen van grote vervuilers plaatsen, dat we zorgen voor een stabiel klimaat, dat we zorgen voor onze biodiversiteit en onze natuur, waar we niet buiten kunnen. We zagen dat het daar in de verkiezingscampagne niet per se over ging. Dat kan natuurlijk, maar het is de stellige overtuiging van de Partij voor de Dieren dat dat ons niet ontslaat van de verplichting om wel degelijk zorg te dragen voor al deze cruciale onderwerpen, omdat iedereen erdoor geraakt wordt als we dat niet doen.

Dank aan de verkenner voor zijn werk en voor zijn advies. In het gesprek met de verkenner hebben we nadrukkelijk stilgestaan bij de situatie die we de afgelopen twee jaar in Nederland hebben zien voltrekken als gevolg van het feit dat antidemocratische partijen in het centrum van de macht zijn terechtgekomen. We stonden ook stil bij die ophitspolitiek: heel Nederland proberen wijs te maken dat we hun terechte zorgen over het gebrek aan betaalbare woningen, over het vastlopen van de zorg en over het gebrek aan docenten voor onze klassen een-op-een zouden kunnen wijten aan het feit dat er mensen zijn in deze wereld die moeten vluchten voor oorlog en geweld. Ook mensen met een migratieachtergrond zijn voortdurend weggezet. Die conservatieve krachten hebben de veiligheid van iedereen met een migratieachtergrond, van mensen van kleur, maar ook van vrouwen, homo's en transpersonen zwaar in gevaar gebracht.

Onze adviezen richting de verkenner waren dus als volgt. Zeker, we moeten recht doen aan de verkiezingsuitslag, maar de belangrijke randvoorwaarde is natuurlijk dat je een kabinet formeert met partijen die de democratische rechtsstaat respecteren. Als dat onder leiding van wie dan ook op dit moment niet gebeurt, dan kan zo'n partij niet in aanmerking komen. Wij hebben dus onze verbazing uitgesproken over het feit dat iedereen lijkt te doen alsof het volstrekt vanzelfsprekend is dat de VVD onder Yeşilgöz deel gaat nemen aan een kabinet. Zo vanzelfsprekend vinden wij dat niet.

Dan het advies dat de verkenner heeft uitgebracht. Ik denk dat het een goed idee is dat de heer Jetten en de heer Bontenbal samen vanuit de inhoud met een ambitieuze agenda komen. Ons advies zou wel zijn: kom vooral met een gedegen probleemanalyse. Ik ben er namelijk van overtuigd dat we stappen verder komen als je mensen meeneemt in het belang van een stabiel klimaat, van een gezonde natuur, van eindelijk die hervorming in de veehouderij, van een rechtsstaat die iedereen beschermt. Als we een gedegen probleemanalyse hebben, komen de oplossingen vanzelf wel.

We zien daarom wel wat vraagtekens bij de onderwerpen die de verkenner heeft genoemd. Hij noemt het creëren van ruimte voor economische groei, waarbij het onder meer gaat over een aanpak van klimaatbeleid. Ja, dan lijkt het een beetje alsof klimaatbeleid een bijwagen is van een economische agenda, terwijl het natuurlijk precies andersom is: zonder een stabiel klimaat kun je al je economische plannen op je buik schrijven.

Dan wil ik er ook aan herinneren dat het tien jaar geleden is dat de wereld met elkaar in Parijs erkende en met elkaar afsprak: jongens, de opwarming van ons klimaat is gewoon gevaarlijk; we moeten er alles aan doen om die gevaarlijke grenzen niet te overschrijden. We zijn tien jaar verder en die gevaarlijke grenzen zijn overschreden. Volgens mij moet klimaatbeleid dus prioriteit krijgen. Ik zie ook dat klimaat door die antidemocratische partijen is weggezet alsof het een of ander luxe wensje zou zijn van linkse partijen. Nee, klimaat raakt ons allemaal. Ook kiezers die op antidemocratische partijen hebben gestemd, hebben in veel gevallen kinderen en kleinkinderen voor wie ze ook een gezonde toekomst willen. Dus neem mensen daarin mee.

Mijn vraag aan de verkenner zou zijn: gaan de keuzes voor defensie en veiligheid ook nadrukkelijk over de nationale veiligheid en over het feit dat iedereen in Nederland zich veilig moet voelen? Hoe gaan we de gevolgen van die ophitspolitiek voor mensen met een migratieachtergrond, voor mensen van kleur, voor vrouwen, voor homo's en voor transpersonen aanpakken? Hoe gaan we hun veiligheid weer verbeteren? Dat zou ik een interessante vraag vinden.

Voorzitter. Tot slot uiteraard het stikstofslot. Ik moet zeggen: ik vind Wijers en Buma als informateurs een gemiste kans. Ik geef toe dat ze wat ouder zijn, maar ik zou toch denken aan Laurens Jan Brinkhorst en Herman Wijffels. Die wisten heel goed dat je wat landbouw betreft moedige keuzes moet durven maken. Dan herinner ik ook aan Remkes, die terecht zei: neem die bocht nou in één keer. Het gaat niet alleen maar over stikstof. De vogelgriep gaat rond. We willen niet nog een nieuwe pandemie. De gezondheid van mensen die in de buurt van veehouderijen wonen komt in gevaar. Onze gezonde waterkwaliteit komt in gevaar. Bekijk het dus integraal: niet alleen stikstof, maar een gezonde agenda voor de landbouw en boeren helpen omschakelen. Ik denk dat mensen dat van het kabinet mogen verwachten.

Veel succes.

De voorzitter:
Dank u wel. Nog even qua spoorboekje, meneer de verkenner: we hebben nog vier sprekers van de zijde van de Kamer te gaan. Daarna schors ik voor de lunch. Ik moet vrij lang schorsen, want we hebben een full house vandaag. Daarna gaan we luisteren naar de verkenner.

Mevrouw Bikker van de ChristenUnie.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):
Voorzitter, dank u wel. Allereerst felicitaties aan alle 150 nieuw beëdigde collega's, maar natuurlijk in het bijzonder aan de collega's voor wie dat voor het eerst is. Geniet van deze vier jaar. Laten we met alle 150 goed voor ons land zorgen. Daarnaast feliciteer ik de winnaars van deze verkiezingen, want jullie hebben een mooi resultaat geboekt, naast de verantwoordelijkheid die dat met zich meebrengt. Maar ook gewoon van harte felicitaties.

Voorzitter. Ik wil graag de heer Koolmees bedanken voor zijn bereidheid om in deze eerste ronde de gesprekken te voeren, te verkennen welk spoorboekje passend zou zijn voor deze verdere formatie, te voorkomen dat we op een doodlopend spoor komen en toch ook te kijken welk zijspoor er mogelijk is om deze formatie vlot te trekken. Na al deze grappen zeg ik ook nog in alle serieusheid dat de verkenner dit zorgvuldig, open en met een gevoel voor verhoudingen heeft gedaan, dus echt veel dank.

Nederland snakt naar betrouwbare politiek, minder ophef hier, meer opgestroopte mouwen en daadwerkelijke beslissingen, wissels die omgaan voor ons land en een landsbestuur dat daadwerkelijk de problemen aan wil pakken. Kabinet en Tweede Kamer dragen in de komende vier jaar een hele grote verantwoordelijkheid om daar verandering in te brengen. Dan zeg ik met nadruk "vier jaar". Dat ik hier nu in vier jaar al drie keer de eed heb afgelegd, kan niet het nieuwe normaal zijn. De permanente campagnestand van de afgelopen twee jaar is volgens mij het voorbeeld van hoe het niet moet. Het vertrouwen in de politiek is naar een dieptepunt gezakt. Het is aan deze Tweede Kamer, alle 150 zetels, om dat te veranderen. De conclusie van de verkenning van de heer Koolmees is helder: de fracties van D66 en CDA gaan een eerste fundament voor een akkoord opstellen, een politieke tandem in de testfase, zou ik willen zeggen. Ik wens u een goede rit.

Ik wil de collega's Jetten en Bontenbal er op deze plek ook mee complimenteren dat ze dit waagstuk aangaan: kiezen voor de inhoud en het landsbelang, in plaats van politieke logica te hanteren en alleen voor jezelf te denken. Mijn vraag aan de verkenner is wel welke gedachten hij heeft over de status van het document dat hieruit moet komen en ook over het vervolg.

Voorzitter. De afgelopen periode heeft de dollemansrit van het kabinet-Schoof geleerd dat je maar een paar zetels nodig hebt die een kabinet steunen. Gisteren waren het er 32 en sinds de installatie van de huidige Tweede Kamer zijn het er 26. De stap die de verkenner voorstelt, rust al op 44 zetels.