Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van de leden Paternotte en Podt over de uitspraken van Commandant der Strijdkrachten van Estland over Russische activiteiten in de Baltische regio met betrekking tot GPS-verstoringen.

Antwoord van Minister Bruins Slot (Buitenlandse Zaken), mede namens de Ministers van
Infrastructuur en Waterstaat en van Defensie (ontvangen 29 mei 2024).

Vraag 1

Hoe interpreteert u de recente stelling van de commandant van de Estse strijdkrachten
over de toename van GPS-storingen in Oost-Europa, die mogelijk verband houden met
Russische verstoringsactiviteiten?

Antwoord 1

Het kabinet is bekend met deze stelling. Er zijn vier wereldwijde Global Navigation Satellite System (GNSS) satellietnavigatiesystemen waarvan de bekendste twee het Europese Galileo
en het Amerikaanse GPS zijn. Het kabinet is van mening dat het verstoren van satellietnavigatie
tot ernstige ontregeling kan leiden met de daarbij behorende veiligheidsrisico’s,
onder andere van de commerciële lucht- en scheepvaart. De waargenomen toename in dergelijke
storingen kan gezien worden als een destabiliserende hybride dreiging van Rusland
en wordt gezien als zorgelijk.

Vraag 2

Welke maatregelen overweegt het kabinet, gezien de zorgen over GPS-storing die luchtvaartmaatschappijen,
smartphones en wapensystemen treft, om de luchtvaartsector en andere kritieke infrastructuur
te beschermen?

Antwoord 2

Nederland kent wetgeving en er zijn verschillende maatregelen van kracht om de luchtvaartsector
en andere kritieke infrastructuur te beschermen tegen dergelijke verstoringsactiviteiten.

De bescherming van kritieke systemen is de verantwoordelijkheid van de sector zelf.
De Wet beveiliging netwerk- en informatiesystemen (Wbni) is hier van toepassing en
geldt sinds 9 november 2018. De Wbni is er op gericht om de digitale weerbaarheid
van Nederland te vergroten, de gevolgen van cyberincidenten te beperken en zo maatschappelijke
ontwrichting te voorkomen. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) houdt onder
meer voor wat betreft vervoer toezicht op de uitvoering van deze wetgeving en kan
waar nodig maatregelen (laten) nemen.

De Minister van Infrastructuur en Waterstaat heeft op 7 maart 2023 het rapport over
de kwetsbaarheden die gepaard gaan met het uitvallen van plaats- en tijdbepaling (PNT)
met GNSS, waaronder GPS en Galileo, aan de Tweede Kamer gestuurd.1 In dat rapport Inventarisatie Kwetsbaarheden Uitval Satellietdata (IKUS II) wordt gesteld dat de afhankelijkheid van PNT met GNSS steeds verder toeneemt. Het
is daarom van belang het bewustzijn van gebruikers van plaats- en tijdbepaling van
mogelijke opzettelijke, niet-opzettelijke en natuurlijke verstoringen te vergroten.
Daarnaast is het nodig dat die gebruikers weten wat ze tegen verstoringen kunnen doen.
Daarom werkt de overheid aan een internetportaal om aan deze behoefte te voldoen.

Voor de veilige navigatie van het burgerluchtverkeer hebben luchtvaartmaatschappijen
samen met de vliegtuigfabrikanten procedures ontwikkeld voor verkeersvliegers hoe
om te gaan met GNSS-storingen. Verkeersvliegers zijn getraind hoe te handelen met
GNSS-storingen en om deze te herkennen. Binnen de internationale burgerluchtvaartorganisatie
ICAO staat het onderwerp GNSS-storingen ook op de agenda en wordt gekeken op welke
wijze de vliegveiligheid verder kan worden verhoogd. Tevens zijn in de wereld, waaronder
in Nederland, back-up systemen op de grond aanwezig om veilige navigatie mogelijk
te houden in geval van GNSS-storingen, waaronder een dekkend netwerk van verschillende
typen radionavigatiebakens. Daarnaast zijn er de aanvullende systemen zoals het traagheidsnavigatiesysteem
in vliegtuigen en radars van de luchtverkeersleiding.

Vraag 3

Zijn deze verstoringen onderwerp van gesprek in de stuurgroep Vliegen over conflictgebieden?
Zo nee, waarom niet?

Antwoord 3

De rol van de stuurgroep van het convenant deling dreigingsinformatie burgerluchtvaart
is het evalueren van het functioneren van de expertgroep. In de expertgroep vergaderingen
wordt onder meer aandacht besteed aan GNSS-verstoringen.

Vraag 4

Tot op welke afstand van de Russische grens beschouwt de stuurgroep vliegen over conflictgebieden
het luchtruim als veilig?

Antwoord 4

GNSS-verstoringen kunnen ver over landsgrenzen reiken. De afstand die daarbij bereikt
kan worden is sterk afhankelijk van het type storingssystemen. Dit bereik kan variëren
van tientallen meters tot honderden kilometers.

De overheidspartijen in de expertgroep deling dreigingsinformatie burgerluchtvaart
delen gevraagd en ongevraagd dreigingsinformatie met de luchtvaartmaatschappijen,
zodat de luchtvaartmaatschappijen, mede gebaseerd op deze informatie, een goede risicoanalyse
kunnen maken voor een veilige vluchtuitvoering buiten het Nederlandse luchtruim. Nederlandse
luchtvaartmaatschappijen gebruiken de informatie in hun eigen risicoanalyses en op
basis daarvan worden vliegroutes gekozen.

Vraag 5

Kunt u commentaar geven op de potentiële risico's en implicaties van deze storingsactiviteiten
op operaties van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), gezien de rol en
verplichtingen van Nederland binnen het bondgenootschap?

Antwoord 5

Satellietnavigatie wordt verstoord door enerzijds jamming (verstoring van de signalen
waardoor de ontvangst van de signalen wordt bemoeilijkt of verhinderd) en anderzijds
spoofing (het manipuleren en veranderen van de data zodat ontvangers van de satellietnavigatiesignalen
foutieve informatie gebruiken). Daarbij is het van belang aan te geven dat spoofing
en jamming vooral van toepassing zijn op het gebruik van open (onbeveiligde) satellietnavigatiesignalen.

Ook bestaan er alternatieve PNT-systemen waarmee de risico’s van storingsactiviteiten
op operaties van de NAVO gemitigeerd kunnen worden.

Verder is de VS bezig met het moderniseren van GPS, waarbij de algehele prestaties
en capaciteiten van het systeem, zowel commercieel als militair, minder kwetsbaarheden
toont voor verstoringen. Het Europese satellietnavigatiesysteem Galileo, qua techniek
en prestaties het meest geavanceerde GNSS, beschikt ook over de zogenaamde Public
Regulated Service (PRS). PRS betreft een hoog beveiligd satellietnavigatiesignaal
dat ongevoelig is voor spoofing en betere bescherming biedt tegen jamming. Door de
Minister van Infrastructuur en Waterstaat wordt, in samenwerking met onder andere
het Ministerie van Defensie, gewerkt aan de invoering en het gebruik van PRS door
Defensie alsook in andere vitale sectoren.

Hoewel storingsactiviteiten voor risico’s kunnen zorgen voor NAVO-bondgenoten, beschikken
vliegers die onder NAVO-vlag opereren en de luchtverkeersdienstverleners binnen de
NAVO over de benodigde kennis en training om met dergelijke storingsactiviteiten om
te kunnen gaan.

Vraag 6

Heeft Nederland, in afstemming met de NAVO en andere Europese partners, de volledige
omvang van de dreiging die uitgaat van deze vermeende jamming-activiteiten in kaart
gebracht, en welke stappen staan er gepland om deze risico’s te beperken?

Antwoord 6

De dreiging die uitgaat van GNSS-jamming en de recente toename in dergelijke activiteiten
is bij Nederland, de NAVO en andere Europese partners bekend en wordt doorlopend gemonitord.

Zoals reeds genoemd in het antwoord op vraag 5, kunnen bondgenoten gebruik maken van
alternatieve PNT-systemen om de risico’s van GPS-verstoringen te mitigeren. Tegelijkertijd
wordt gewerkt aan de invoering en het gebruik van Galileo PRS in Nederland.

Vraag 7

Bestaat er, in het licht van deze ontwikkelingen, een strategie of discussie binnen
het Nederlandse kabinet of met NAVO-bondgenoten over het vergroten van de collectieve
cyberdefensiecapaciteiten om potentiële bedreigingen van elektronische oorlogsvoering
tegen te gaan? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 7

GNSS verstoringen worden in zowel nationaal als NAVO-verband besproken. In NAVO-verband
is er voor Elektromagnetische Operaties (EMO) beleid ontwikkeld. Ook is er binnen
de NAVO een strategie overeengekomen over het gebruik van het elektromagnetisch spectrum
(EMS). Deze strategie is zowel gericht op de verdere ontwikkeling van eigen militaire
elektromagnetische capaciteiten als op de verdediging tegen vijandige EMS-wapensystemen
tijdens gevechtshandelingen.

Daarnaast heeft de NAVO een PNT & Navigation Warfare Policy (2022), dat maatregelen
voorschrijft die de gevolgen van GNSS-verstoringen mitigeren.

Vraag 8

Kunt u deze vragen afzonderlijk beantwoorden?

Antwoord 8

Ja.