Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Grinwis over geblokkeerde bankrekeningen van Nederlandse burgers, onder wie veel jongeren

Antwoord van Minister Van Weyenberg (Financiën) (ontvangen 20 maart 2024). Zie ook
Aanhangsel Handelingen, vergaderjaar 2023–2024, nr. 609.

Vraag 1

Bent u op de hoogte van signalen vanuit de samenleving, bijvoorbeeld van docenten,
dat er steeds meer jongeren zijn van wie de bankrekening geblokkeerd is, vaak uit
hoofde van deWet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft)?

Antwoord 1

Ik heb signalen ontvangen over klanten van banken van wie de bankrekening is geblokkeerd.
Er zijn meerdere redenen waarom een rekening geblokkeerd kan door een bank. Dit kan
vanwege het vermoeden dat de rekening wordt gebruikt om geld wit te wassen of om terrorisme
te financieren (en waar dus een link is met de Wwft), maar ook omdat de rekening (mogelijk)
gebruikt wordt voor om te frauderen of omdat de klant de algemene voorwaarden van
de bank niet naleeft (zoals het gebruiken van een particuliere rekening voor zakelijke
doeleinden).

In het geval van jongeren komt het voor dat een bank vermoedt dat er sprake is van
fraude en om deze reden de rekening blokkeert. Deze blokkade is vaak tijdelijk terwijl
de bank onderzoek doet. In veel gevallen worden de houders van deze rekeningen door
criminelen misbruikt als geldezel.1 Het zijn veelal personen in een kwetsbare positie, waaronder jongeren, maar ook personen
met schuldenproblematiek of personen met een licht verstandelijke beperking, die als
geldezel worden gerekruteerd en ingezet.

Vraag 2

Beschikt u in dit verband over de relevante feiten? Zo, niet, kunt u dit in kaart
brengen? Van hoeveel burgers is momenteel de rekening geblokkeerd? Hoeveel van hen
zijn onder de 25? En hoeveel van hen zijn minderjarig?

Antwoord 2

Ik beschik niet over cijfers van het aantal geblokkeerde rekeningen, het specifieke
aantal jongeren waarvan de betaalrekening geblokkeerd is (geweest) en de redenen waarom
deze rekeningen dan geblokkeerd zijn. De Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) geeft
desgevraagd aan dat rekeningen om verschillende redenen en voor verschillende duur
geblokkeerd kunnen zijn. Het aantal geblokkeerde betaalrekeningen fluctueert sterk,
omdat banken rekeningen vaak alleen tijdelijk blokkeren in afwachting van de uitkomsten
van een fraudeonderzoek van de bank of – bij het voorkomen van witwassen en daarbij
horende cliëntenonderzoek – in afwachting van een reactie van de klant. Banken houden
geen overzicht bij van het aantal rekeningen dat op enig moment tijdelijk geblokkeerd
is.

Daarnaast is het goed om op te merken dat een blokkade van een betaalrekening niet
hetzelfde als het sluiten van een betaalrekening. Het rapport «Van herstel naar Balans»
van De Nederlandsche Bank (DNB) bevat cijfers over hoe vaak rekeningen gesloten, überhaupt
niet geopend dan wel beperkt zijn in 2021.2 Deze cijfers kunnen een beeld geven van de oorzaken van de problemen met betrekking
tot toegang tot het betalingsverkeer.3 Uit deze cijfers blijkt dat het niet-openen van een rekening of het sluiten van een
rekening bij particulieren zeer beperkt een Wwft oorzaak kent. Het beperken van dienstverlening
(zoals de toegang tot contant geld) kent wel, ook bij particulieren, overwegend een
Wwft-reden.

Desalniettemin vind ik het van belang om een beter beeld te krijgen van het aantal
burgers van wie een betaalrekening is geblokkeerd, geweigerd of opgezegd en met welke
redenen. Ik zal daarom de NVB vragen om cijfers en de redenen van blokkade beter bij
te houden. Daarbij zal ik ook de Betaalvereniging Nederland betrekken, aangezien zij
zich bezighoudt met de toegang tot het betalingsverkeer voor consumenten.

Vraag 3

Wanneer mag een bank een rekening blokkeren? Hoe wordt daarbij voorzien in de rechtsbescherming
van burgers?

Antwoord 3

Zoals hiervoor aangegeven kunnen banken om verschillende redenen een betaalrekening
blokkeren. In alle van de onderstaande gevallen vind ik het belangrijk dat de bank
contact zoekt met de klant en duidelijk uitlegt waarom de betaalrekening geblokkeerd
is en waarom.

Een voorbeeld van een situatie waarbij een rekening tijdelijk geblokkeerd kan worden,
is wanneer er mogelijk sprake is van transacties in het kader van fraude. Om frauduleuze
betalingen te detecteren monitoren banken transacties van hun klanten en gebruiken
zij verschillende fraude-indicatoren, bijvoorbeeld als een groot geldbedrag wordt
gepind in een ander land, terwijl de klant daar waarschijnlijk niet is. Om de klant
te beschermen kunnen banken de transactie tegenhouden ofwel de rekening van de klant
(tijdelijk) blokkeren tot een onderzoek is afgerond. Dit kan door bijvoorbeeld de
klant te bellen en te vragen of deze op vakantie is. Een ander voorbeeld is wanneer
de klant zelf fraude pleegt. De rekening kan dan gedurende het fraudeonderzoek geblokkeerd
worden. In dit soort gevallen kan de bank, nadat het fraudeonderzoek is afgerond en
als de klant zich daadwerkelijk schuldig heeft gemaakt aan fraude de betaalrekening
sluiten en – afhankelijk van de ernst van het incident – aangifte doen bij de politie
en een registratie maken in het Extern Verwijzingsregister (EVR)4. De duur van de blokkade is afhankelijk van de duur van het fraudeonderzoek. In sommige
gevallen kan het onderzoek na één contactmoment met de klant worden afgerond en kan
de blokkade worden opgeheven. Factoren die onder andere invloed hebben op de duur
van het fraudeonderzoek en de blokkade zijn het fraudetype, of het een begunstigde
of benadeelde betreft, of de klant (tijdig) reageert op vragen, of de klant bezwaar
maakt.

Een andere reden om een bankrekening te blokkeren kan gelegen zijn in de aanpak van
witwassen. Het voorkomen van witwassen en terrorismefinanciering en de aanpak van
fraude zijn twee aparte taken voor banken. Op grond van de Wwft dienen Wwft-instellingen,
waaronder banken, individueel klantenonderzoek te doen en daarbij een inschatting
te maken van mogelijke witwasrisico’s bij de klant, op basis van een risicogebaseerde
benadering. Indien er een verhoogd risico bij een individuele klant wordt geconstateerd,
dient de bank mitigerende maatregelen te nemen. De NVB heeft aangegeven dat als een
bank dit onderzoek niet kan afronden, omdat de bank langere tijd geen contact kan
krijgen met de klant of de klant niet reageert op verschillende informatieverzoeken,
de bank als laatste optie kan besluiten de rekening te blokkeren.

Ten slotte dient een bank een betaalrekening te bevriezen wanneer de rekening toebehoort
aan een persoon of entiteit die valt onder een bevriezingsverplichting in de zin van
nationale sanctielijst terrorisme of Europese of internationale sanctieregelgeving.
Hierbij kunt u denken aan personen of instellingen die op de Europese sanctielijst
met betrekking tot de inval van Rusland in Oekraïne staan.

In alle gevallen geldt dat wanneer een klant het oneens is met een beslissing van
de bank, zij de (bij wet verplicht aanwezige) interne klachtenprocedure van de bank
kunnen doorlopen. Wanneer de klant het oneens is met de uitkomst van de interne klachtenprocedure,
kan de klant naar het Klachteninstituut Financiële Dienstverlening (Kifid) stappen.
De klachtenafdeling van de bank verwijst in hun beantwoording op een bezwaar ook altijd
naar de mogelijkheid om naar het Kifid te stappen als de klant het niet eens is met
de uitkomst. Daarnaast kan de consument naar de rechter stappen. Bij een sanctionering
op basis van de nationale sanctielijst terrorisme staat bezwaar en beroep open in
de zin van de Algemene Wet Bestuursrecht (Awb). Voor Europese sanctieregimes geldt
dat een gesanctioneerde een verzoek om verwijdering van de lijst kan indienen bij
de Europese Raad, en anders bij het Europese Hof van Justitie de sanctiemaatregelen
kan aanvechten.

Vraag 4

Is deze rechtsbescherming afdoende aanwezig, naar uw oordeel? Hoe kan het dat bankrekeningen
van jongeren, naar het lijkt, soms zonder duidelijke opgaaf van reden geblokkeerd
worden?

Antwoord 4

Het blokkeren van een bankrekening zonder duidelijke opgaaf van redenen is niet toegestaan.
In de beantwoording van de vorige vraag is weergegeven welke rechtsbescherming beschikbaar
is.

Vraag 5 en 7

Herkent u dat onder jongeren het probleem van geblokkeerde bankrekeningen vooral speelt
op MBO-scholen, en soms ook op het voortgezet onderwijs? Kan het zijn dat juist jongeren
op deze scholen vaker geronseld worden als «geldezel»? Welke mogelijkheden ziet u
om dit tegen te gaan, bijvoorbeeld door een grote publiekscampagne met de banken,
of door het opnemen van deze thematiek in het burgerschapsonderwijs?

Welke mogelijkheden ziet u om te voorkomen dat kwetsbare jongeren hun rekening ter
beschikking kunnen stellen aan criminelen en daardoor zelf in de problemen komen?

Antwoord 5 en 7

Ik ben bekend met het probleem dat veelal personen in een kwetsbare situatie, zoals
sommige jongeren, personen met een schuldenproblematiek of personen met een licht
verstandelijke beperking worden misbruikt als zogenaamde geldezels. Dit vind ik zorgelijk
en daarom heeft het de aandacht van de Minister van Justitie en Veiligheid, de Minister
voor Rechtsbescherming, de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als van mijzelf
om dit zoveel mogelijk te voorkomen.

Het platform Wijzer in geldzaken van mijn ministerie zet zich in voor de financiële
weerbaarheid van onder andere jongeren. Dit wordt gedaan met betrokkenheid van partners
in de publieke en private sector, en de departementen OCW en SZW. Zo organiseert Wijzer
in geldzaken al meer dan tien jaar de Week van het geld als een belangrijke aanjager
voor het structureel stimuleren van financiële vaardigheden van kinderen en jongeren
op school. Ten aanzien van de geldezelsproblematiek is er specifiek voor het mbo een
geldles gemaakt.5

Het Centrum voor Criminaliteitsbestrijding en Veiligheid (CCV) zet op verzoek van
het Ministerie van Justitie en Veiligheid vanuit de City Deal Lokale Weerbaarheid
Cybercrime in op de lokale aanpak van geldezels binnen drie pilots.6,
7 De resultaten van de pilots worden in 2024 verwacht. Aan de hand daarvan wordt een
gevalideerde aanpak verder verspreid. Tevens zet het Ministerie van Justitie en Veiligheid
met een domeinoverstijgende aanpak in kwetsbare gebieden in 27 gemeenten in Nederland
in op het voorkomen dat jongeren van 8 tot en met 27 jaar niet in de criminaliteit
belanden of daarin doorgroeien. De gemeenten zetten op basis van de lokale problematiek
in op een integraal pakket aan maatregelen, waar ook het voorkomen van en het aanpakken
van geldezels onderdeel van kan uitmaken.

Vraag 6

Kunt u reflecteren op de betekenis van dergelijke rekeningblokkades voor jongeren,
nu zij geen studiefinanciering meer kunnen ontvangen en geen stageplaats kunnen krijgen
(waarvoor doorgaans een bankrekening nodig is)? Bent u van mening dat een geblokkeerde
rekening of het niet hebben van een bankrekening een grote sta-in-de-weg is voor deelname
aan het maatschappelijk verkeer? Herkent u in dit licht signalen van docenten dat
dit net het zetje kan zijn voor jongeren om in de criminaliteit te belanden?

Antwoord 6

Ik ben van mening dat een betaalrekening essentieel is om deel te kunnen nemen aan
het maatschappelijk verkeer. Ik kan mij dan ook voorstellen dat jongeren hinder ondervinden
van blokkades. Volgens de NVB bieden banken voor jongeren onder de 18 jaar speciale,
vaak kosteloze, betaalrekeningen aan.

Banken zijn echter niet verplicht om een betaalrekening voor minderjarigen aan te
bieden. Ik zal in gesprek gaan met de banken over hun praktijk met betrekking tot
het aanbieden van betaalrekeningen aan minderjarigen. Op grond van de Richtlijn betaalrekeningen
(Richtlijn 2014/92/EU) is een bank die in Nederland betaalrekeningen aanbiedt aan
consumenten verplicht om aan hen ook een basisbetaalrekening aan te bieden. Een consument
kan hier een beroep op doen indien deze rechtmatig in de Europese Unie verblijft en
de reguliere rekening gesloten is. Indien het openen van een basisbetaalrekening op
basis van de weigeringsgronden van de betaalrekeningenrichtlijn door banken wordt
geweigerd, bijvoorbeeld omdat een persoon minder dan 8 jaar geleden onherroepelijk
is veroordeeld voor een misdrijf, dan kan de consument een aanvraag indienen voor
een basisbetaalrekening onder het Convenant Basisbankrekening.

Jongeren boven de 18 jaar vallen onder de afspraken van het Convenant inzake een pakket
primaire betaaldiensten (het Convenant Basisbankrekening). Voor jongeren onder de
18 jaar geldt het uitgangspunt dat banken niet verplicht zijn rekeningen aan te bieden.
Sinds 2001 is dit convenant in werking getreden om personen, die om bepaalde redenen
niet over een betaalrekening konden beschikken, daar alsnog toegang toe te bieden.
In het Convenant hebben vijf banken en verschillende Convenantspartners, zoals hulpverleningsinstanties8, afgesproken dat iedereen in Nederland boven de 18 jaar, met een bekend verblijfsadres
een betaalrekening kunnen openen. Ook in het geval van fraude kan er vaak een basisbankrekening
geopend worden, al kan het zo zijn dat de bank het verplicht stelt dat er ondersteuning
dient te zijn door een onder het Convenant erkende hulpverleningsinstantie.9 Een consument moet een aanvraag indienen bij de bank waar de consument het laatste
klant was. Indien deze bank niet is aangesloten bij het Convenant Basisbankrekening,
dan kan de consument terecht bij een van de banken die wel deelneemt aan het Convenant.

Vraag 8

Kunt u specifiek ten aanzien van minderjarigen aangeven of en wanneer hun bankrekening
geblokkeerd mag worden? Hoe zit dat als hun bankrekening misbruikt is door een ouder?
Vindt u dat een jongere in zo’n geval niet de dupe mag worden? Hoe gaan banken daar
nu mee om en is er sprake van een eenduidige (richt)lijn? Hebt u de mogelijkheid banken
hier aanwijzingen over te geven, en zo ja, bent u van plan dit te doen?

Antwoord 8

Minderjarigen kunnen niet alleen een betaalrekening openen, dat geldt ook voor een
basisbetaalrekening of basisbankrekening. Het openen van een betaalrekening dient
in zo’n geval samen met een wettelijke vertegenwoordiger plaats te vinden. Een minderjarige
kan, wanneer de betaalrekening geopend is, wel zelf handelingen verrichten, zoals
geld overmaken. Voor het antwoord op wanneer een bank een betaalrekening mag blokkeren
verwijs ik naar het antwoord op de vragen 2 en 3. Voor betaalrekeningen van minderjarigen
gelden dezelfde voorwaarden als voor die van volwassenen.

De NVB geeft desgevraagd aan dat voor misbruik van de betaalrekening door een ouder
van een minderjarige er naar het specifieke geval wordt gekeken. Zo kan in sommige
gevallen de rekening alleen worden voortgezet als een ander (bijvoorbeeld de andere
ouder of een instantie) het beheer overneemt. Ook geeft de NVB aan dat in andere situaties
de rekening van de minderjarige wordt opgeheven en er een nieuwe rekening kan worden
geopend, maar niet meer met diezelfde wettelijke vertegenwoordiger.

Ik vind het belangrijk dat banken duidelijk communiceren over de reden van een eventuele
weigering of blokkade en dat banken een gedegen onderzoek uitvoeren voordat zij overgaan
tot het blokkeren van een rekening. Voor dit laatste punt heb ik, samen met de Minister
van Justitie en Veiligheid, aandacht gevraagd in het kader van de Europese onderhandelingen
die momenteel lopen over de herziene richtlijn en verordening betaaldiensten.10

Vraag 9

Welke mogelijkheden hebben burgers om tegen een blokkering van een bankrekening in
het geweer te komen? Zijn die mogelijkheden, gelet op de signalen vanuit de samenleving,
naar uw oordeel afdoende?

Antwoord 9

Voor de mogelijkheden om tegen blokkering van een bankrekening in het geweer te komen
en of deze mogelijkheden naar mijn oordeel afdoende zijn verwijs ik graag naar de
antwoorden op de vragen 3 en 4.

Vraag 10

Bent u bekend met het televisieprogramma «Leven Zonder Letters» dat een aantal laaggeletterde
burgers volgt, en de problematiek rond laaggeletterdheid in Nederland agendeert? Bent
u bekend met het feit dat in Nederland 2,5 miljoen mensen laaggeletterd zijn (1 op
de 6 mensen van 16 jaar en ouder)?

Antwoord 10

Ja, daar ben ik mee bekend.

Vraag 11

Is de communicatie vanuit banken bij een Wwft-klantenonderzoek voor deze groep laaggeletterden
dusdanig begrijpelijk dat zij de gevraagde informatie kunnen leveren? Welk deel van
de rekeningblokkades komt voort uit het feit dat mensen niet reageren op onderzoeksvragen
vanuit de bank? Zou het kunnen dat dit niet gebeurt omdat mensen dit niet overzien
of niet begrijpen?

Antwoord 11

Over het algemeen is er vanuit de banken en in het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer
aandacht voor de toegankelijkheid van het betalingsverkeer. In januari 2023 publiceerde
De Nederlandsche Bank (DNB) het onderzoek «Digitalisering van het betalingsverkeer:
een uitkomst voor de één, een uitdaging voor de ander», waaruit bleek dat één op de
zes Nederlanders niet alle bank- en betaaldiensten zelfstandig uitvoert. Naar aanleiding
van dit onderzoek hebben ABN AMRO, ING, Rabobank en de Volksbank een versterkt commitment
uitgesproken om de toegankelijkheid van het betalingsverkeer te verbeteren en zijn
zij het programma «Toegankelijk Bankieren» gestart. Het laagdrempeliger maken van
het contact met de bank, door de telefonische dienstverlening te verbeteren en informatiepunten
in bijvoorbeeld bibliotheken in te richten, is hier onderdeel van.

De NVB heeft desgevraagd aangegeven dat banken niet kunnen aangeven welk deel van
de rekeningblokkades voortkomt uit het feit dat mensen niet reageren op onderzoeksvragen
vanuit de bank. Ik vind het in zijn algemeenheid belangrijk dat banken in het kader
van hun verplichtingen en de maatregelen die zij nemen helder, in begrijpelijke taal
en duidelijk communiceren met hun klanten. De NVB geeft aan dat de vragen die banken
stellen in het kader van een klantenonderzoek variëren en afhankelijk zijn van de
individuele situatie en omstandigheden van de klant en dat communicatie over de uitkomsten
over het algemeen schriftelijk plaatsvindt. Ik vind het belangrijk dat de klant altijd
schriftelijk geïnformeerd wordt en dat een bank na mondelinge communicatie, dit ook
schriftelijk vastlegt. De klant is verder zelf verantwoordelijk voor het actueel houden
van diens informatie, zoals telefoonnummer, e-mailadres en adresgegevens.

Vraag 12 en 13

Hebt u een kwantitatief beeld bij de in de vorige vraag genoemde problematiek? Vindt
u dat dat dit iets is wat met spoed verbeterd moet worden door banken? Welke taak
ziet u voor uzelf om dit aan te jagen?

Is hierbij volgens u ook een taak voor de toezichthouder weggelegd? Kunt u, mede in
acht nemende de lessen uit het rapportOngekend Onrecht, bewerkstelligen dat De Nederlandsche Bank (DNB), de banken en de betrokken ministeries
met elkaar om de tafel gaan om de problemen te bespreken en met een advies te komen
wat in dezen gelet op alle belangen en de complexiteit een verstandige benadering
van de problematiek kan zijn?

Antwoord 12 en 13

In het kader van fraude zijn mij signalen bekend dat jongeren vaker misbruikt worden
als geldezel, en dat daardoor de betaalrekening kan worden geblokkeerd. Zoals ik in
mijn antwoord op vraag 6 aangeef is het hebben van een betaalrekening essentieel om
deel te kunnen nemen aan het maatschappelijk verkeer, ook voor jongeren. Ik zet mij
daarom samen met de Minister van Justitie en Veiligheid in om te voorkomen dat jongeren
slachtoffer worden van bijvoorbeeld fraude en zet ik via de integrale aanpak van online
fraude samen met publiek-private partners uit de fraudeketen in op bewustwording,
fraudepreventie en -detectie. Momenteel is er geen kwantitatief beeld van de genoemde
problematiek, maar zoals ik in mijn antwoord op vraag 2 schrijf, zal ik de NVB en
de Betaalvereniging Nederland vragen om cijfers en de redenen van blokkeringen, weigeringen,
beperkingen en opzeggingen van betaalrekeningen beter bij te houden.

Vraag 14

Vindt u de hierboven genoemde signalen over rekeningblokkades zorgelijk? Zo ja, wat
wilt u verder doen om dit probleem aan te pakken en ervoor te zorgen dat burgers niet
worden uitgesloten van het maatschappelijk verkeer?

Antwoord 14

Ik vind het belangrijk dat iedereen toegang heeft tot een betaalrekening. Een betaalrekening
is nodig om mee te kunnen doen aan het maatschappelijk verkeer. Graag verwijs ik naar
de beantwoording in vraag 6 over de basisbetaalrekening en een betaalrekening onder
het Convenant Basisbankrekening voor consumenten waarvan de reguliere betaalrekening
is opgezegd of die geen reguliere betaalrekening kunnen openen.

Verder bespreek ik op regelmatige basis de werking en de toegankelijkheid van het
betalingsverkeer in het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer. Daarnaast ben ik
in gesprek met de Betaalvereniging Nederland over de verbeteringen die zij doorvoeren
in de route die mensen moeten afleggen voor het openen van een basisbetaalrekening
of rekening onder het Convenant Basisbankrekening nadat een betaalrekening eerder
is gesloten. Volgens de Betaalvereniging Nederland is de verwachting dat deze verbeteringen
in het eerste kwartaal van 2024 zichtbaar worden.