Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Van Haga over stemmen via DigiD

Antwoord van Minister Bruins Slot (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) (ontvangen
4 april 2023).

Vraag 1

Bent u bekend met het feit dat we tegenwoordig gewend zijn om álles digitaal te doen:
werken, vergaderen, het aanvragen van vergunningen en het doen van onze belastingaangifte?
Zo ja, waarom zouden we het kiezers dan niet makkelijk maken om te stemmen via DigiD?
Graag een gedetailleerd antwoord.

Antwoord 1

Ja, ik ben hiermee bekend. Of een nieuwe manier van stemmen in Nederland kan worden
ingevoerd wordt beoordeeld in het licht van de waarborgen die gelden voor het verkiezingsproces,
te weten transparantie, controleerbaarheid, integriteit, kiesgerechtigheid, stemvrijheid,
stemgeheim, uniciteit en toegankelijkheid.1 Het introduceren van internetstemmen maakt het verkiezingsproces kwetsbaar voor cyberrisico’s.
Deze cyberrisico’s zijn een bedreiging voor waarborgen, zoals het stemgeheim, de stemvrijheid
en de integriteit van het verkiezingsproces. Deze waarborgen wegen zwaar. Omdat bij
het uitbrengen van de stem nu geen digitale middelen worden gebruikt, is er geen kwetsbaarheid
voor digitale dreigingen en digitale risico’s. Bovendien is het stemproces achteraf
controleerbaar. De papieren stembiljetten kunnen immers steeds opnieuw worden geteld.
Het kabinet wil, gelet op de dreigingen die worden onderkend, geen kwetsbaarheiden
in het stemproces introduceren.

DigiD is een authenticatiemiddel dat gebruikt wordt om toegang te krijgen tot digitale
overheidsdiensten. Dit staat los van de dienstverlening zelf die vervolgens geleverd
wordt. Over de vergelijking met andere overheidsdienstverlening stelde de commissie
Korthals-Altes dat verkiezingen wezenlijk verschillen van andere processen in die
zin, dat een kiezer niet alleen op de juiste verwerking van de eigen stem, maar ook
op die van alle andere kiezers moet kunnen vertrouwen. De commissie Korthals-Altes
noemt hierbij ook het voorbeeld van internetbankieren, wat niet vergelijkbaar is met
verkiezingen omdat daar een uitgebreide log wordt bijgehouden en identificatie van
de gebruiker plaatsvindt. Bij internetstemmen zou dit in strijd zijn met het stemgeheim.2

Vraag 2

Bent u bekend met het feit dat de opkomst bij de laatste verkiezingen laag en in sommige
gevallen zelfs historisch laag was? Zo ja, deelt u de mening dat online stemmen het
gemak van het stemmen aanzienlijk vergroot en daarmee een middel kan zijn om een hogere
opkomst bij verkiezingen te realiseren? Graag een gedetailleerd antwoord.

Antwoord 2

Ja, hiermee ben ik bekend. Naar aanleiding van de lage opkomsten bij de gemeenteraadsverkiezingen
in maart 2022 heb ik onderzoek uit laten voeren om inzichtelijk te maken wat de redenen
voor de lage opkomst waren.3 Uit het onderzoek4 komt naar voren dat de lage opkomst en het niet-stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen
vooral bepaald wordt door structurele factoren. Daarbij valt op dat een groot deel
van de kiesgerechtigden bij sommige verkiezingen wel stemt, en bij sommige verkiezingen
niet. Structurele factoren die een invloed hebben in de redenen voor het niet-stemmen
zijn: de mate van politieke interesse, kennis over de verkiezing, het belang dat kiezers
hechten aan een verkiezing, vertrouwen in de politiek, in combinatie met dat veel
mensen het moeilijk vinden om een keuze te maken tussen partijen.5

De onderzoekers gaan in het rapport ook in op inzet van internetstemmen. Zij plaatsen
hier ook direct kanttekeningen bij, zoals dat uit onderzoek niet blijkt dat dit persé
opkomstverhogend werkt. Over internetstemmen merken de onderzoekers op dat uit verschillende
onderzoeken blijkt dat internetstemmen grotendeels de «wel-stemmers» aantrekt. Hiervoor
verwijzen zij naar onderzoek uit Estland waar door de mogelijkheid van digitaal stemmen
het aantal internetstemmers toenam tot wel dertig procent, maar de opkomst van de
nationale verkiezingen in dezelfde periode slechts enkele procentpunten steeg. Ook
benoemen zij de risico’s van internetstemmen voor de integriteit en stemvrijheid bij
verkiezingen.6 Deze bevindingen over de opkomst komen overeen met het onderzoek dat door verschillende
universiteiten, in opdracht van de Belgische overheid, is uitgevoerd in het voorjaar
van 2020.7 Uit dit onderzoek blijkt dat internetstemmen in Estland, Frankrijk, Noorwegen en
Zwitserland – landen waar recentelijk online stemmingen hebben plaatsgevonden – geen
positieve of noemenswaardige impact heeft gehad op de opkomst.8

Vraag 3

Deelt u de mening dat het feit dat zogenaamde critici vrezen voor onveiligheid en
onbetrouwbaarheid grote lariekoek is? Zo nee, houdt dit in dat er bijvoorbeeld grote
veiligheidsrisico’s zitten bij het doen van onze belastingaangifte, hetgeen immers
via DigiD gaat? Graag een gedetailleerd antwoord.

Antwoord 3

Nee, de veiligheid en betrouwbaarheid van verkiezingen wegen zwaar. Cyberrisico’s
als DDoS-aanvallen, hacking en verspreiding van malware zijn serieuze dreigingen met
grote risico’s voor het verkiezingsproces. Risico’s waar het kabinet de stemming niet
aan wil blootstellen. Zo blijkt uit het Cybersecuritybeeld Nederland 2022 dat cyberaanvallen
door andere landen toenemen, evenals de inzet van ransomware en het hacken van clouddiensten.9

In mijn antwoord op vraag 2 verwees ik reeds naar het rapport dat door verschillende
universiteiten, in opdracht van de Belgische overheid, is opgesteld. Uit dit rapport
wordt geconcludeerd dat de komende jaren de stap naar internetstemmen niet moet worden
gezet omdat10:

• De veiligheidsgaranties niet voldoende zijn;

•
De transparantie en de controleerbaarheid van de procedure niet gewaarborgd kunnen
worden;

•
De kosten, hoewel het moeilijk is deze precies in te schatten, hoog zullen zijn.

Zoals in mijn antwoord op vraag 1 gememoreerd is DigiD een authenticatiemiddel en
kan hooguit een onderdeel zijn in een groter geheel van voorzieningen. DigiD is daarom
niet vergelijkbaar met de benodigde digitale infrastructuur die nodig zou zijn om
een verkiezing te organiseren. Dat geheel zou aan strenge veiligheidsgaranties moeten
voldoen. De huidige gedetailleerde logging van handelingen die gebruikelijk is in
systemen voor beveiliging, in combinatie met het vastleggen van iemands identiteit
is niet verenigbaar met de borging van het stemgeheim bij verkiezingen.

Vraag 4

Kunt u garanderen dat er geen andere grondslagen te vinden zijn voor het tegenhouden
van digitaal stemmen? Immers, als je stemmen via DigiD makkelijker maakt, zullen grote
groepen kiezers die het vertrouwen in de politiek allang verloren zijn wel eens massaal
gaan stemmen, en dat zou de gevestigde macht natuurlijk niet goed uitkomen. Graag
een gedetailleerd antwoord.

Antwoord 4

Ik vind het van groot belang dat iedereen zo zelfstandig mogelijk kan stemmen en dat
dit eerlijk verloopt. Het verkiezingsproces is daarom zo toegankelijk, transparant
en controleerbaar mogelijk ingericht.

In mijn antwoord op vraag 2 ging ik reeds in op de redenen waarom kiezers wel of niet
stemmen, zoals bleek uit het onderzoek naar de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen
in maart 2022. De onderzoekers merkten hierbij op dat uit onderzoek niet blijkt dat
internetstemmen opkomstverhogend werkt. In het onderzoek worden verschillende structurele
oorzaken van niet-stemmen benoemd. De motieven om niet te stemmen zijn volgens de
onderzoekers heel gelaagd en gevarieerd. In algemene zin wordt geconcludeerd dat de
kosten in termen van tijd en moeite om te kiezen en te stemmen voor veel mensen bij
lokale verkiezingen te hoog zijn. De belangrijkste aanbevelingen om de opkomst te
bevorderen zijn:

1. Laat als (lokale) politicus je gezicht vaker zien en luister écht naar bewoners;

2. Maak als (lokale) politicus je beloftes concreet en kom ze na;

3.
Benut de rol van intermediairs (lokale omroepen, kranten, sleutelfiguren);

4.
Investeer in het politieke bewustzijn en vertrouwen van de jeugd.

Vraag 5

Deelt u de mening dat digitaal stemmen anno 2023 in een veilige digitale omgeving
kan verlopen, waarbij het stemgeheim is gewaarborgd en de uitslag is versleuteld?
Zo ja, wilt u stemmen via DigiD voor de Tweede Kamerverkiezingen van 19 maart 2025
mogelijk maken? Graag een gedetailleerd antwoord.

Antwoord 5

Nee, gelet op het kabinetsstandpunt omtrent stemmen per internet zoals verwoord in
de bovenstaande antwoorden, ben ik niet voornemens om stappen te nemen om internetstemmen
mogelijk te maken. Evenwel is in de Verkiezingsagenda 2030 vastgelegd dat het Ministerie
van BZK in afstemming met de VNG, NVVB en de Kiesraad technologische ontwikkelingen
zal monitoren. Nieuwe technologieën kunnen mogelijk bijdragen aan verbetering van
het verkiezingsproces. Doorlopend is daarom aandacht en onderzoek nodig naar hoe deze
ontwikkelingen kunnen bijdragen aan de verbetering van verkiezingen en tegelijkertijd
hoe deze ontwikkelingen zich verhouden tot de waarborgen in het verkiezingsproces.