Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Bontenbal over speculatie op de gasbeurs

Antwoord van Minister Jetten (Klimaat en Energie) (ontvangen 9 december 2022)

Vraag 1

Bent u bekend met het artikel «Nederlandse gasbeurs onder vuur vanwege speculanten»?1

Antwoord 1

Ja.

Vraag 2

Welke signalen van speculatie op de gasmarkt heeft u ontvangen en wat is daarop uw
reactie geweest?

Antwoord 2

Op financiële markten worden derivaten(contracten), zoals futures en opties, met als
onderliggende waarde aardgas (gasderivaten) verhandeld.

Voor haar toezicht op de handel in TTF-gasderivaten maakt de AFM onder meer gebruik
van eigen data-analyses en meldingen van verdachte of afwijkende transacties, die
marktpartijen en exploitanten en handelsplatformen verplicht zijn om te melden bij
de toezichthouder. De AFM onderzoekt die meldingen, waaruit kan blijken of er al dan
niet daadwerkelijk sprake is van marktmanipulatie of een andere vorm van marktmisbruik.
In dat geval kan de AFM handhavend optreden. De AFM heeft vooralsnog geen indicaties
dat er bij de handel in gasderivaten recentelijk sprake is (geweest) van enige vorm
van marktmanipulatie of andere vormen van marktmisbruik.

Bij de handel in gasderivaten zijn naast energiebedrijven – die posities in dergelijke
derivaten aanhouden om hun bedrijfsrisico’s af te dekken –, ook financiële ondernemingen
betrokken. Tot die financiële ondernemingen behoren zogenoemde market makers die op de handelsplatformen waarop gasderivaten worden verhandeld voortdurend bied-
en laatprijzen afgeven. Daarmee zorgen zij voor liquiditeit op die handelsplatformen,
zodat energiebedrijven, maar ook financiële ondernemingen, hun risico’s kunnen beheren
door te handelen in die derivaten en de omvang van hun posities in gasderivaten aan
te passen. Door die liquiditeit kan de spread (het verschil tussen de bied- en laatprijzen)
worden verkleind, wat tot lagere transactiekosten leidt.

Naast market makers zijn op de handelsplatformen waarop gasderivaten worden verhandeld ook financiële
ondernemingen actief, die in opdracht van hun klanten transacties in gasderivaten
uitvoeren. Tot de klanten van dergelijke brokers behoren zowel energiebedrijven als financiële ondernemingen. Market makers en brokers zijn altijd aanwezig op de markt, maar juist in een situatie waarin een markt erg
volatiel is, zoals recentelijk de markt voor aardgas, is het van belang dat zij op
deze handelsplatformen liquiditeit verschaffen, zodat marktpartijen die posities in
gasderivaten aanhouden hun bedrijfsrisico’s kunnen afdekken.

Vraag 3

Heeft u in beeld in hoeverre de gasprijs op de Title Transfer Facility (TTF) wordt
beïnvloed door speculatie en wat daarvan de effecten zijn op de gasprijzen voor bedrijven
en huishoudens?

Antwoord 3

De TTF is een virtuele marktplaats waar gas in het Nederlandse gassysteem door marktpartijen
aan elkaar kan worden overgedragen. Partijen kunnen de TTF voor dit doel gebruiken
in bilaterale contracten, maar ook de handel op verschillende gasbeurzen, zoals ICE
Endex, vindt plaats via de TTF. De handel via gasbeurzen betreft slechts een deel
van het totaal aantal transacties via de TTF. Bovendien zijn er verschillende korte-
en lange termijn producten die via de TTF verhandeld worden, zoals de daghandel en
de termijnmarkt. Er is bijgevolg geen sprake van één «TTF prijs». Vaak zit er bijvoorbeeld
een prijsverschil tussen de daghandel (spotmarkt) via de TTF en de termijnhandel via
de TTF.

Zoals toegelicht in het antwoord op vraag 2, heeft de AFM, die toezicht houdt op handel
via de gasbeurzen, vooralsnog geen indicaties dat er bij deze handel sprake is van
enige mate van marktmanipulatie of andere vormen van marktmisbruik. Op de financiële
markten zijn financiële ondernemingen en niet-financiële ondernemingen, zoals energiebedrijven,
actief die transacties in gasderivaten uitvoeren of laten uitvoeren. De TTF Futures
derivatenmarkt is een van de meest liquide financiële markten voor aardgas. Het meest
verhandelde gascontract is het maandcontract voor de volgende maand (front-month).
De prijs hiervan wordt veelal als referentieprijs gehanteerd. Omdat de TTF gebaseerd
is op gas dat daadwerkelijk in het fysieke netwerk wordt geïnjecteerd (via gasvelden,
LNG-terminals en pijpleidingen uit het buitenland) is het de meest betrouwbare maatstaf
voor vraag en aanbod binnen het grootste marksegment van de EU (Noordwest-Europa).
Om die reden is de front-month TTF-prijs de belangrijkste referentieprijs in Europa
en zijn veel leveringscontracten voor de lange termijn gebaseerd op deze referentieprijs,
ook buiten Europa.

De laatste tijd is de prijs die op de TTF tot stand is gekomen erg volatiel, en worden
TTF-contracten tegen een relatief hoge prijs verhandeld in vergelijking met afgelopen
jaren (figuur 1). Of huishoudens en bedrijven hiervan iets merken is afhankelijk van
het energiecontract dat een huishouden of bedrijf heeft afgesloten, van het type contract
waarmee de energieleverancier het gas heeft ingekocht (via een gasbeurs of bijvoorbeeld
bilateraal), het moment waarop de energieleverancier zijn gas heeft ingekocht en tegen
welke prijs. De voornaamste oorzaak van de prijsstijging is de geopolitieke situatie
en de daaropvolgende afgenomen invoer van gas (met name uit Rusland) naar Europa,
terwijl gelijktijdig grote inspanningen zijn verricht om de Europese gasvoorraden
te vullen (waardoor de vraag toenam).

Figuur 1. TTF-gasprijs (van het meest liquide contract (fronth-month). Bron: AFM Trendzicht
2023 (figuur 11).

Vraag 4 en 5

Welke mate van volatiliteit op de TTF kan worden toegeschreven aan speculanten? Is
daar een inschatting van te maken?

In hoeverre is speculatie met de gasprijs op de TTF toegenomen tijdens de huidige
energiecrisis ten opzichte van de marktsituatie voor de energiecrisis?

Antwoord 4 en 5

Het aantal partijen dat actief is op de TTF en op het handelsplatform van ICE Endex,
waar TTF-futures en -opties worden verhandeld, is gelijk gebleven. Het aandeel financiële
partijen ten opzichte van niet-financiële partijen met openstaande posities is eveneens
stabiel.2 Tijdens de huidige energiecrisis is de liquiditeit op de gasderivatenmarkt van ICE
Endex echter afgenomen. Waar in januari 2021 nog ongeveer 1,5 miljard MWh aan posities
op de futuresmarkt openstond is dit sinds het voorjaar met ruim 50% afgenomen en sindsdien
stabiel gebleven (figuur 2). Deze afname had volgens experts vooral te maken met de
hogere gasprijzen die eveneens tot hogere onderpandverplichtingen bij centrale tegenpartijen
leidden (waardoor het simpelweg duurder is om grote posities aan te houden). De beperktere
liquiditeit, in combinatie met de spanningen op de gasmarkt, heeft geleid tot een
hogere volatiliteit.

Figuur 2. Aantal openstaande contracten en het handelsvolume van TTF-gascontracten.
Bron: AFM Trendzicht 2023 (figuur 13).

Daarnaast kan ik opmerken dat op grond van Europese en nationale wet- en regelgeving
positiebeheercontroles en positielimieten zijn vastgesteld voor de belangrijkste grondstoffenderivaten.
Daaronder vallen ook de in Nederland verhandelde TTF-gasderivaten. Deze positiebeheercontroles
en positielimieten moeten voorkomen dat een marktpartij een zodanig grote positie
in het TTF-gasderivaat kan aanhouden dat hij de prijs van de onderliggende waarde
van het contract (aardgas) kan beïnvloeden. De AFM stelt in Nederland deze positielimieten
vast en houdt toezicht op de naleving van de relevante Europese en nationale wet –
en regelgeving en kan handhavend optreden indien die wet- en regelgeving niet wordt
nageleefd. Tevens houdt de AFM toezicht op de handel in TTF-gasderivaten om marktmanipulatie
of andere vormen van marktmisbruik te voorkomen. De AFM kan tevens handhavend optreden
indien zich bij de handel in TTF-gasderivaten een situatie voordoet (of dreigt voor
te doen) die als marktmanipulatie of een andere vorm van marktmisbruik kunnen worden
gekwalificeerd. In verband met de recente volatiliteit op de markt voor aardgas heeft
zich een dergelijke situatie niet voorgedaan.

Vraag 6

Is het juist dat er afgelopen jaar bijna 113 keer meer gas op de TTF werd verhandeld
dan Nederland in een jaar gebruikt en dat er op de gasbeurs meer dan 160 partijen
actief zijn? Hoe verhouden deze aantallen qua volume verhandeld gas en actieve partijen
zich tot eerdere jaren?

Antwoord 6

De TTF is sinds de liberalisatie van de energiemarkten uitgegroeid tot de grootste
gasbeurs van Europa. Dit betekent dat bijna al het gas in Noordwest-Europa – en dus
niet alleen gas dat voor Nederlands gebruik is bestemd – op de TTF is of wordt verhandeld.
Volgens het jaarverslag van Gasunie werd er in 2021 voor 47.705 TWh aan gas verhandeld
op de TTF en waren er maximaal 175 partijen op één dag actief.3 Dit was een toename van respectievelijk 5% en 3% ten opzichte van het vorige jaar.

In hetzelfde jaar werd in Nederland ongeveer 40 miljoen kubieke meter aardgas gebruikt4, wat met het laagcalorische gas in Nederland overeenkomt met 390 TWh. Op basis van
deze indicatieve berekening kan worden aangenomen dat het klopt dat er ruim honderd
keer zoveel gas op de TTF werd verhandeld als in Nederland werd gebruikt in dat jaar.
Een kanttekening hierbij is dat de handel in TTF op basis van energie (in MWh) plaatsvindt
en niet volume in kubieke meters. De calorische waarde van het verhandelde gas op
de TTF ligt niet vast.

Vraag 7

Acht u het wenselijk dat partijen zoals zakenbanken, hedgefondsen, durfinvesteerders
en private-equitybedrijven gas inkopen en doorverkopen met als doel om daarmee zoveel
mogelijk geld te verdienen, waardoor gas voor het bij de eindverbruiker beland soms
wel honderd keer van eigenaar wisselt?

Antwoord 7

Het kabinet staat voor de leveringszekerheid van gas en een goed werkende gasmarkt.
De markt is tot nu toe – ook in de ongewone omstandigheden van dit jaar – in staat
gebleken om voldoende gas aan te trekken om in de leveringszekerheid te voorzien.
Op de gasmarkt moeten alle deelnemers zich aan regels houden, waar de AFM en de Autoriteit
Consument en Markt (ACM) als toezichthouders op toezien. Op het moment dat er signalen
zijn dat er partijen zijn die zich niet aan de regels houden, kunnen de toezichthouders
daarop acteren. Zoals ik in de antwoorden hierboven heb beschreven, is de activiteit
van financiële ondernemingen op de gasmarkt bevorderlijk voor de marktwerking, doordat
zij liquiditeit bieden en marktpartijen daarmee de mogelijkheid bieden risico’s af
te dekken.

Tevens is de TTF-termijnmarkt een fysieke markt. Alle partijen hebben door deelname
een leveringsverplichting richting Gasunie Transport Services en zijn daarmee verplicht
te leveren aan de infrastructuur na afloop van het termijncontract. Dit weerhoudt
in principe partijen met een puur speculatief karakter van deelname, omdat zij niet
in staat zijn daadwerkelijk aan een potentiële leveringsverplichting te voldoen.

Vraag 8

Deelt u de mening dat de stelling dat meer handel efficiëntere prijzen oplevert in
de huidige situatie puur theoretisch is en dat speculatie en het veelvoudig in- en
doorverkopen van gas derhalve geen maatschappelijke meerwaarde hebben? Zo nee, waarom
niet?

Antwoord 8

Nee, zoals hierboven beschreven leidt een hoge liquiditeit op een termijnmarkt juist
tot stabiele en betrouwbare prijsvorming. Mede daarom is de TTF uitgegroeid tot de
toonaangevende gasbeurs in Europa en zelfs in de wereld. Handelaren in gas zullen
alleen gebruik willen maken van een termijnmarkt wanneer deze betrouwbaar en stabiel
is en niet beïnvloed kan worden door één of enkele partijen.

Vraag 9

Welke mogelijkheden ziet u om speculatie met de gasprijs op de TTF in te perken, zodanig
dat prijsopdrijvende effecten worden voorkomen? Bent u bereid om hiervoor op korte
termijn een aanpak uit te werken?

Antwoord 9

Het inperken van handel op de TTF evenals van de handel op financiële markten waar
gasderivaten(contracten) worden verhandeld, heeft op de langere termijn negatieve
gevolgen voor de prijsstabiliteit en leveringszekerheid van gas. In een normale marktsituatie
zorgt de handel op de spotmarkt voor efficiënte allocatie van gas in het TTF-pijpleidingennetwerk.
Contracten voor de langere termijn zorgen juist voor meer zekerheid en stabiliteit
op de markt.

Zoals in mijn antwoord op de vragen 4 en 5 beschreven, is er Europese en nationale
wet- en regelgeving om excessieve speculatie en marktmanipulatie tegen te gaan.