Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Van der Lee over de Fiscale Monitor

Antwoord van Staatssecretaris Van Rij (Financiën – Fiscaliteit en Belastingdienst)
en van Staatssecretaris De Vries (Financiën – Toeslagen en Douane) (ontvangen 6 september
2022).

Vraag 1

Kunt u de volledige lijst van stellingen en vragen die dit jaar aan respondenten in
de fiscale monitor wordt voorgelegd, aan de Kamer doen toekomen?

Antwoord 1

De volledige vragenlijst is bijgevoegd (bijlage 1 a t/m c).1

Vraag 2

Kunt bevestigen dat er in de fiscale monitor stellingen zijn zoals «Het is lastig
om het land te regeren als mensen sjoemelen met toeslagen?» en «Het is spijtig dat
de samenleving schade ondervindt van mensen die oneerlijk omgaan met toeslagen»?

Antwoord 2

Ja. Er worden in de Fiscale Monitor zeven doelgroepen bevraagd, twee van deze doelgroepen
krijgen deze stellingen voorgelegd (toeslaggerechtigden en maatschappelijk dienstverleners).
De stellingen zijn onderdeel van een reeks stellingen die tezamen de toeslagenmoraal
meten, en zijn in 2021 voor het eerst uitgevraagd.

Voor zowel Toeslagen als de Belastingdienst wordt zicht gehouden op de mate waarin
burgers intrinsiek gemotiveerd zijn om zich aan de geldende regels te houden. Dit
is de belasting- en toeslagenmoraal. De toeslagenmoraal is afgeleid van de belastingmoraal,
een concept waar (internationaal) veel onderzoek naar wordt gedaan en dat een bepalende
factor is voor bereidwillige naleving van belastingverplichtingen2. De Belastingdienst en Toeslagen meten de belastingmoraal en toeslagenmoraal via
de Fiscale Monitor. Voor de belastingmoraal wordt een wetenschappelijk, internationaal
gevalideerd meetinstrument3 gebruikt dat uit acht stellingen bestaat, die vertaald zijn naar het Nederlands.
Er is een vertaalslag gemaakt naar de Toeslagencontext om ook de toeslagenmoraal te
kunnen meten. Omdat de belastingmoraal rechtstreeks raakt aan de bereidwillige naleving
van belastingverplichtingen is het belangrijk deze zo objectief mogelijk, consequent
en langjarig te meten, dit geldt ook voor de toeslagenmoraal.

Vraag 3

Kunt u bevestigen dat er in de fiscale monitor geenstellingen zijn opgenomen met een strekking dat «bestrijding van fraude nooit ten
koste mag gaan van het met de menselijke maat behandelen van burgers», de Belastingdienst
«in principe uit moet gaan van vertrouwen» en «het onterecht terugvorderen van toeslagen
en discrimineren schadelijk is»?

Antwoord 3

De vragen en stellingen in de Fiscale Monitor raken diverse elementen en onderwerpen.
Daartoe behoren ook de ervaren rechtvaardigheid van het handelen van de Belastingdienst,
het vertrouwen in de Belastingdienst en de tevredenheid met de dienstverlening door
de Belastingdienst. De vragenlijst bevat daarmee ook stellingen die qua strekking
overeenkomen met de in de vraag genoemde voorbeelden.

Voorbeelden van dergelijke stellingen zijn:

Ik denk dat de Belastingdienst gelijke gevallen gelijk behandelt

De Belastingdienst gaat uit van de eerlijkheid van mensen tenzij hun gedrag het tegendeel
bewijst

De Belastingdienst behandelt mensen met respect

Vraag 4

Bent u het eens met het standpunt van de heer Lugtig (Universiteit Utrecht), dat het
feit dat er geen stellingen over coulance richting toeslagenouders bijzitten, «scheef»
is?4 Zo nee, waarom niet?

Antwoord 4

Zie ook het antwoord op vraag 3. De Fiscale Monitor bevat een reeks aan vragen en
stellingen waarin mensen kunnen aangeven hoe ze vinden dat de Belastingdienst en Toeslagen
de taken uitvoert. De vragenlijst beoogt daarmee tot een evenwichtig beeld van de
beleving van burgers en bedrijven te komen. De toegevoegde waarde van het instrument
zit vooral in het kunnen volgen van ontwikkelingen in de tijd. De Fiscale Monitor
kenmerkt zich daarom ook door een hoge mate van continuïteit in de vragen. In de Fiscale
Monitor zijn geen specifieke vragen opgenomen over coulance richting toeslagenouders.

De Fiscale Monitor is echter niet het enige onderzoek dat wordt uitgevoerd onder toeslaggerechtigden.
Zo wordt door Toeslagen een continu onderzoek uitgevoerd naar de beleving onder (mogelijk)
gedupeerden, door een ander onafhankelijk onderzoeksbureau. Periodiek onderzoekt de
Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen (UHT) de tevredenheid van het contact met
het Serviceteam en de integrale beoordeling en het contact met de Persoonlijk Zaak
Behandelaar. Ouders worden hiervoor telefonisch benaderd door het onderzoeksbureau,
waarbij de resultaten anoniem binnen UHT worden gedeeld met desbetreffende teams.
Zodoende wordt het lerend vermogen van de organisatie gefaciliteerd. Daarnaast meet
UHT met pilots wat het effect is van bijvoorbeeld mediation bij bezwaar.

Vraag 5

Bent u bereid (een) onafhankelijk expert(s) op het gebied van vragenlijsten een analyse
te laten opstellen van de mate waarin de fiscale monitor 2022, alsmede eerdere jaren,
sturend is ten aanzien van bepaalde uitkomsten? Bent u het ermee eens dat dit zowel
nuttig zou zijn om te kunnen bevestigen dat de stellingen uit de fiscale monitor niet
sturend zijn, als dit het geval is, als nuttig zou zijn om inzicht te krijgen in hoe
deze stellingen wel sturend zouden zijn?

Antwoord 5

Het belang van zowel interne als externe reflectie op de kwaliteit van onderzoek,
en vragenlijsten als onderdeel hiervan, onderschrijven wij. De Belastingdienst en
Toeslagen laten de Fiscale Monitor uitvoeren door een extern onderzoeksbureau dat
werkt volgens normeringen en kwaliteitseisen die voor dit type onderzoek gelden. De
vragen en stellingen in de vragenlijst van de Fiscale Monitor worden opgesteld door
de Belastingdienst en Toeslagen. Na controle op de vragenlijst maakt het onderzoeksbureau
de vragenlijst geschikt voor online ondervraging. Als door het onderzoeksbureau onvolkomenheden
worden geconstateerd in de vragenlijst wordt dit in overleg opgelost. De stellingen
die de moraal meten zijn in 2020 eerst getest voordat deze in de vragenlijst zijn
opgenomen.

De Belastingdienst en Toeslagen zullen met het onderzoeksbureau de checks die op de
vragenlijst worden gedaan tegen het licht houden en waar nodig aanpassen. Wij zijn
daarnaast voornemens om met een onafhankelijk expert in gesprek te gaan om te reflecteren
op de vragenlijst, en zullen dit meenemen in de geplande evaluatie.

Vraag 6

Bent u het ermee eens dat stellingen als «het is teleurstellend dat sommige mensen
sjoemelen met toeslagen» en «burgerschap brengt de verplichting met zich mee eerlijk
te zijn als het gaat om toeslagen», in combinatie met het uitblijven van stellingen
over de hardvochtigheid van de Belastingdienst, allicht in de strikte zin van het
woord niets suggereert over de «eerlijkheid» van gedupeerden van de toeslagenaffaire,
maar het feitelijk wel op slachtoffers kan overkomen alsof hun eigen eerlijkheid het
probleem is geweest? Wat vindt u daarvan?

Antwoord 6

Met de genoemde stellingen houden de Belastingdienst en Toeslagen zicht op de mate
waarin burgers intrinsiek gemotiveerd zijn om zich aan de geldende regels te houden
als het gaat om respectievelijk belasting betalen en aanvragen en wijzigen van toeslagen.
Dit is onderdeel van dit jaarlijks terugkerende onderzoek en is gericht op het meten
van de bereidheid om aan wet- en regelgeving te voldoen. Het is niet bedoeld om de
eerlijkheid van mensen in twijfel te trekken of te toetsen met deze vragenlijst.

De stellingen in de Fiscale Monitor zijn zorgvuldig tot stand gekomen. Desondanks
kunnen wij ons voorstellen dat bepaalde formuleringen vragen kunnen oproepen en anders
kunnen overkomen dan bedoeld is. De bewoordingen van de gebruikte stellingen waarmee
moraal wordt gemeten, zullen worden geëvalueerd en waar nodig worden aangepast. Alternatieve
formuleringen zullen worden verkend, rekening houdend met wat de stellingen beogen
te meten. Dit krijgt een plaats in de reguliere herziening van het Toeslagendeel van
de Fiscale Monitor, die voor dit najaar gepland staat.

Vraag 7

Hoe kan het dat bij onderzoek naar de ontwikkeling van de «belastingmoraal» geen onderzoek
gedaan wordt naar de invloed van belastingontwijking op de belastingmoraal en wel
naar de invloed van bijvoorbeeld fraude hierop? Bent u het ermee eens dat het relevant
is om te onderzoeken of het feit dat bepaalde belastingplichtigen nauwelijks belasting
betalen door ontwijkingsconstructies, invloed heeft op de moraal waarmee alle andere
belastingplichtigen wel «gewoon» eerlijk belasting afdragen? Hoe gaat u hieraan opvolging
geven?

Antwoord 7

De Fiscale Monitor meet de belasting- en toeslagenmoraal. In de stellingen waarmee
belastingmoraal wordt gemeten gaat het zowel over het betalen van belasting als het
niet betalen van belasting. Het niet betalen van belasting kan geduid worden als het
niet conform letter en/of geest van de wet voldoen aan fiscale verplichtingen, oftewel
ontduiking en/of ontwijking. Hoewel de termen ontduiking en ontwijking niet expliciet
worden genoemd in de stellingen zijn zowel fraude als belastingontwijking wel onderdeel
van het concept belastingmoraal.

Dat naast het vaststellen van het niveau van belastingmoraal het ook relevant is om
inzicht te hebben in welke factoren van invloed zijn op de (hoogte van de) belastingmoraal
onderschrijf ik. Met de Fiscale Monitor kan dit voor een deel in beeld worden gebracht,
maar niet alle mogelijke factoren die van invloed kunnen zijn maken onderdeel uit
van de vragenlijst. In de Fiscale Monitor komt een groot aantal onderwerpen die raken
aan de uitvoering van de taken van de Belastingdienst en Toeslagen aan bod. Doordat
de Fiscale Monitor een brede scope heeft, is het minder geschikt om verdiepende analyses
uit te voeren op een specifiek onderwerp. Overigens kunnen oorzakelijke verbanden
met dit type onderzoek niet worden aangetoond. Voor inzicht in de bepalende factoren
van belastingmoraal wordt ook de (internationale) wetenschappelijke literatuur op
dit onderwerp geraadpleegd. Die literatuur laat zien dat belastingmoraal wordt bepaald
door zowel contextuele factoren (zoals de omvang van de schaduw- en/of zwarte economie
in een land) als persoonsfactoren5.

Vraag 8

Op welke manier wordt er in algemene zin beleidsmatige opvolging gegeven aan de Fiscale
Monitor?

Antwoord 8

De resultaten van de Fiscale Monitor informeren de Belastingdienst en Toeslagen over
de manier waarop belangrijke doelgroepen het voldoen aan hun belastingplicht en het
handelen van de Belastingdienst en Toeslagen ervaren en beleven. De Fiscale Monitor
wordt sinds 1994 jaarlijks uitgevoerd en meet bij verschillende doelgroepen percepties
met betrekking tot onder meer het functioneren en het imago van de Belastingdienst,
de waardering van de dienstverlening, het aangifteproces en compliance. Daarmee biedt
de Fiscale Monitor in de breedte inzicht in een groot aantal aspecten van het werk
van de Belastingdienst en Toeslagen en hoe burgers en bedrijven dat ervaren. Doordat
de Fiscale Monitor een langlopend onderzoek is, zit de toegevoegde waarde van het
instrument vooral in het kunnen volgen van ontwikkelingen in de tijd. Verschillende
uitkomsten van de Fiscale Monitor worden gerapporteerd als prestatie-indicatoren in
het kader van de Rijksbegroting waarmee verantwoording wordt afgelegd aan politiek
en maatschappij. Daarnaast wordt het instrument gebruikt om te leren en te verbeteren
door (bijvoorbeeld) de tevredenheid te meten over bestaande processen, producten en
diensten. Het gaat daarbij om algemene noties die meegewogen (kunnen) worden in bijvoorbeeld
communicatie en het verbeteren van de kwaliteit van de dienstverlening.

Vraag 9

Gaat u uw aanpak van fraude en het hanteren van de menselijke maat wijzigen als inderdaad
blijkt dat een grote meerderheid van respondenten vindt dat «het lastig is om een
land te regeren als mensen sjoemelen met toeslagen», zonder dat u deze respondenten
ook gevraagd heeft naar het belang van, bijvoorbeeld, het hanteren van de menselijke
maat?

Antwoord 9

Nee. Er is geen relatie tussen fraudeaanpak en de Fiscale Monitor. De Fiscale Monitor
is een belevingsonderzoek, waarmee de Belastingdienst en Toeslagen zicht houden op
hoe de samenleving reageert op ontwikkelingen, zowel binnen als buiten (de invloedsfeer
van) de Belastingdienst en Toeslagen. Daarbij horen ook kengetallen als belastingmoraal/toeslagenmoraal
en vertrouwen.

Belastingmoraal wordt gemeten als het gemiddelde over de antwoorden op acht stellingen.
De maat voor toeslagenmoraal bestaat uit het gemiddelde over negen stellingen. Door
gebruik te maken van een combinatie van stellingen wordt de meting meer betrouwbaar
en valide. Er wordt niet over afzonderlijke stellingen gerapporteerd.