Verslag van een werkbezoek : Verslag van een werkbezoek aan Moldavië van een delegatie van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken aan Moldavië

Nr. 1 VERSLAG VAN EEN WERKBEZOEK VAN EEN DELEGATIE VAN DE VASTE COMMISSIE VOOR BUITENLANDSE
ZAKEN AAN MOLDAVIЁ VAN 19 TOT EN MET 20 MEI 2022

Vastgesteld 2 september 2022

Een delegatie van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken heeft op 19 en 20 mei
2022 een bezoek gebracht aan Moldavië. De delegatie brengt hierbij beknopt verslag
uit van dit werkbezoek. Het doel van het bezoek was om beter inzicht te krijgen in
de actuele ontwikkelingen in deze voormalige republiek van de Sovjetunie, mede tegen
het licht van de oorlog in Oekraïne en de recente aanvraag van Moldavië voor het kandidaat-lidmaatschap
van de Europese Unie. De delegatie werd in de aanloop naar en tijdens het werkbezoek
uitstekend ondersteund en begeleid door de Nederlandse ambassadeur in Roemenië, tevens
geaccrediteerd in Moldavië, Roelof van Ees, en de tijdelijk zaakgelastige a.i. in
Chisinau, Floris van Eijk. De delegatie is hen, en hun ambassadestaf, zeer erkentelijk
voor deze goede ondersteuning.

De delegatie bestond uit de leden Mulder (delegatieleider, CDA), Brekelmans (VVD), Podt (D66), Piri (PvdA), Jasper van Dijk (SP), Van der Lee (GL) en Dassen (Volt).

Donderdag 19 mei 2022

Direct na aankomst in de hoofdstad Chisinau had de delegatie een gesprek met de premier
van Moldavië, Natalia Gavrilita, en vicepremier Iuri Turcani, tevens verantwoordelijk
voor digitalisering. Zij schetsen een beeld van een land dat continu crises het hoofd
moet bieden met een inflatie van 27%, de noodzakelijk heroriëntatie van handelsstromen
– die tot voor de oorlog vooral liepen via de haven van Odessa – en met een grote
vluchtelingenstroom uit het zuiden van Oekraïne. De vorig jaar met overgrote meerderheid
gekozen regering van premier Gavrilita en president Maia Sandu van de Partij van Actie
en Solidariteit (PAS) heeft, conform de wens van de kiezers, een duidelijk keuze gemaakt
voor Europese integratie en realiseert zich dat de realisatie daarvan voor een belangrijk
deel valt of staat met noodzakelijke interne hervormingen. De premier vertelde daarbij
met name over de grootschalige hervorming van de justitiële sector, die wordt gesteund
en mede wordt gefinancierd door Nederland. De hervorming is vooral gericht op een
complete doorlichting van de rechterlijke macht en het openbaar ministerie om corruptie
te bestrijden.

Ten aanzien van de oorlog in Oekraïne zei premier Gavrilita geen Russische militaire
aanval op haar land te verwachten, maar andersoortige hybride dreigingen op het terrein
van cyber, desinformatie en het financieren van pro-Russische partijen. De recente
aanslagen in de afvallige regio Transnistrië waren volgens de premier waarschuwingssignalen
geweest van de Russen om iedereen in Transnistrië en Moldavië eraan te herinneren
֞waar de beslissingen worden genomen֞. De beste manier voor het buitenland om te helpen
de stabiliteit in Moldavië te vergroten is door middel van handelsinvesteringen. Het
land kampt met een zeer onevenwichtige handelsbalans en heeft problemen met de aanvoer
en het prijsniveau, waarbij de voedselveiligheid serieus bedreigd wordt. Volgens de
premier wordt de wens tot EU-integratie zeer breed gedragen door het lokale bestuur,
dat dicht op de burgers staat en goed de wens van de bevolking verwoordt. Veel groepen
in de Moldavische samenleving, waaronder ook pro-Russische elementen, realiseren zich
dat hun economische belangen nu in de Europese Unie liggen. Moldavië begrijpt dat
de weg naar volledige EU-integratie lang zal zijn, maar dat is niet erg, zo lang er
maar perspectief is, aldus premier Gavrilita. De oriëntatie op het Westen richt zich
alleen op de EU, niet op de NAVO. Neutraliteit is altijd een goed schild geweest voor
Moldavië om de vrede te bewaren, aldus de premier. In de huidige oorlog tussen Rusland
en Oekraïne betekent dat dan ook dat het land geen van beide strijdende partijen militaire
steun kan geven.

Vervolgens sprak de delegatie met de Minister van Justitie, Sergiu Litvinenco, verder
over de grootschalige hervorming van de justitiesector. Het gaat om een doorlichting
van ongeveer 400 rechters en 700 honderd officieren van justitie. De Minister gaf
aan te beschikken over een reservelijst van zo’n honderd rechters die al door dit
«vetting process» zijn gekomen en dat er veel goede professionals klaar staan, die
met een training ook als rechter kunnen worden ingezet. Dit «vetting process» is grondig
en zorgvuldig, aldus de Minister, en wordt begeleid door buitenlandse deskundigen.
Niet alleen de rechters zelf worden doorgelicht, maar ook hun naaste familie om te
beoordelen of de opbrengsten van corruptie daar niet zijn ondergebracht. Minister
Litvinenco gaf voorts een toelichting op de grootschalige bankfraude waar de vorige
regering bij betrokken was en waarbij 1 miljard dollar uit drie Moldavische banken
is onttrokken, gelijk aan 12% van het BBP van Moldavië. Het is een grote frustratie
voor de huidige regering dat de verantwoordelijken, waaronder de zakenman Ilan Shor,
naar het buitenland gevlucht zijn en vooralsnog niet uitgeleverd kunnen worden voor
berechting in Moldavië. De Minister erkende dat, naast deze grootschalige corruptiezaak,
zijn land ook systematische kleinschalige corruptie kent, die moet worden aangepakt.
Gevraagd naar de grootste uitdagingen waar Moldavië voor staat op de weg naar EU-integratie
noemde Minister Litvinenco 1) de hervorming van de rechtstaat en 2) de situatie in
Transnistrië. Het eerste probleem kan Moldavië zelf aanpakken, zei hij, het tweede
niet. Want Moskou controleert wat er gebeurt in deze afvallige provincie.

In het parlement volgde daarna een gesprek met de fractievoorzitter van de grootste
oppositiepartij, het Electorale Blok van Communisten en Socialisten, Vlad Batrincea.
Hij noemde de discussie over de vraag of Moldavië wel of geen lid moet worden van
de EU «politiek symbolisme». Er zou een referendum over moeten plaatsvinden, meende
hij. En lidmaatschap van de EU is voor Moldavië niet mogelijk zonder Transnistrië.
Ten aanzien van de oorlog in Oekraïne meende hij dat de Moldavische bevolking overladen
wordt met informatie en daar eigenlijk niet goed een eigenstandig standpunt over zou
kunnen innemen. Hij noemde de oorlog tragisch en vond dat de neutraliteit van zijn
land gerespecteerd moest worden. Moldavië moet streven naar goede bilaterale relaties
met alle landen en niet worden gezien als onderdeel van een blok van landen. Politieke
prioriteit moet worden gegeven aan het verbeteren van het economisch leven van de
Moldaviërs, niet aan EU-integratie, aldus deze oppositiepoliticus.

Vervolgens stond een rondetafelgesprek op het programma met verschillende maatschappelijke
organisaties in Moldavië. De gespreksthema’s waren: mensenrechten, goed bestuur, democratisering,
energie, impact van de oorlog in Oekraïne, hybride dreigingen en de hervormingsagenda
van het kabinet. De verschillende sprekers daar karakteriseerden hun land als een
onzeker land met een verdeelde maatschappij. Verdeeld over zowel het verleden als
over de toekomst. Slechts de armoede verenigt mensen. Er werd gesproken over de positie
van LGTBI in Moldavië en het recente verbod op discriminatie op basis van geslacht
en seksuele geaardheid. 56% van de bevolking heeft een positieve of neutrale houding
ten opzicht van LGTBI, waarbij de komende «pride march» in juni in Chisinau echter
alleen nog kan plaatsvinden onder politiebescherming en in afgezette straten, zodat
de parade grotendeels aan het zicht onttrokken zal worden. Neutraliteit werkt voor
Moldavië zolang het vrede is in deze regio van Europa, stelden de sprekers, maar niet
als er oorlog is, zoals nu. De huidige status quo ten aanzien van Transnistrië zou
volgens hen geen stand kunnen houden op lange termijn; Moldavië heeft nieuwe veiligheidsarrangementen
nodig. Verschillende sprekers toonden zich positief over de mogelijkheid deze kwestie
op te lossen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Oekraïense Donbass of het Georgische
Zuid-Ossetië heeft Transnistrië geen grens met Rusland en is deze regio economisch
al sterk geïntegreerd met Moldavië. Sprekers suggereerden dat de oplossing dan wellicht
ook zou kunnen worden gevonden in een autonome status vergelijkbaar met die van de
regio Gagaoezië in het zuiden van Moldavië.

De eerste dag van het werkbezoek werd besloten met een diner met vertegenwoordigers
van de private sector in Moldavië, waaronder ook enkele buitenlandse ondernemers uit
Nederland en Roemenië. Daar werd onder meer duidelijk dat 40% van de Moldavische bevolking
al beschikt over een EU-paspoort en dus gemakkelijk in de EU kan werken. Met name
Moldavische ingenieurs zijn geliefd in de EU, wat leidt tot een tekort aan deze professionals
in Moldavië zelf. De buitenlandse ondernemers gaven aan dat de EU-kandidaatstatus
vooral belangrijk is voor Moldavische burgers en het lokale bedrijfsleven, niet zozeer
voor buitenlandse bedrijven in Moldavië.

Vrijdag 20 mei 2022

De volgende dag begon de delegatie met een gesprek met drie zogenaamde «Young Leaders»,
Moldavische jongeren die in het buitenland hadden gestudeerd (waaronder in Nederland)
en die waren teruggekeerd naar hun land om bij te dragen aan de vernieuwing van het
medialandschap en de politiek. Gespreksonderwerpen waren onder meer: arbeidsmigratie,
onderwijs, ondernemerschap, perspectieven op de arbeidsmarkt en meer in het algemeen
de toekomst van Moldavië. Zij gaven aan dat de huidige regering de rol van civil society respecteert. Ook wezen zij op de grote verschillen in de onderwijssystemen van Nederland
en Moldavië. Het kwalitatief hogere niveau in het buitenland maakt het aantrekkelijk
voor ambitieuze studenten om weg te gaan. Het gebrek aan hoogopgeleide professionals
in Moldavië kan het later voor deze in het buitenland opgeleide studenten ook weer
aantrekkelijk maken om terug te keren; de binnenlandse concurrentie is immers niet
zo groot. De jongeren benadrukten dat, naast de noodzakelijke hervorming van de justitiesector,
ook de onderwijssector in hun land grondig op de schop diende te worden genomen.

Hierna volgde een gesprek met de Voorzitter van het unicamerale parlement van Moldavië,
Igor Grosu. Hij behoort tot de partij van president Sandu en premier Gavrilita, de
PAS. Hij vertelde uitgebreid over de opvang van Oekraïense vluchtelingen in zijn land.
Op een totale bevolking van 2,5 miljoen inwoners heeft Moldavië de afgelopen maanden
80.000 vluchtelingen ondergebracht, voornamelijk bij particulieren, omdat het land
niet over een grootschalige infrastructuur van vluchtelingenopvangcentra beschikt.
De vluchtelingen komen vooral uit de regio Odessa, waar Moldavië historisch gezien
de sterkste banden mee heeft. Ter toelichting op de situatie in Transnistrië vertelde
Grosu dat 80% van de «Russische» troepen in deze provincie feitelijk Moldavische staatsburgers
zijn die op contractbasis zijn ingehuurd door het Russische leger. Zij waarderen hun
baanzekerheid, maar willen niet betrokken worden bij een Russische oorlog in Oekraïne.
Volgens hem zien de burgers in Transnistrië goed het verschil tussen de regering in
Chisisnau en de «gang» in Tiraspol. Nu de Oekraïense export niet langer via Odessa
kan verlopen, verloopt veel op het Westen gerichte export via Moldavië, wat de logistieke
infrastructuur van dit land onder druk zet. Grosu stond stil bij een wetsvoorstel
dat het parlement recent had aangenomen in eerste lezing om de parlementaire onschendbaarheid
in corruptiezaken op te heffen. Ook sprak hij over de positie van Russischtalige media
in zijn land, een belangrijke bron van desinformatie. Hij stelde dat het niet helpt
deze Russische media te verbieden; beter is het om er kwalitatief goede Russischtalige
contra-informatie tegenover te stellen. Ook sprak Grosu over de positie van twee pro-Russische
partijen in het parlement. Volgens hem bedienen deze zich niet zozeer van complottheorieën
of desinformatie, maar proberen zij onvrede te uiten over de economische crisis.

De delegatie sprak daarna met de ondervoorzitter van het Moldavische parlement, Mihai
Popsoi (ook van de regeringspartij), en met enkele leden van de Nederlandse vriendschapsgroep
in het parlement. Hij verklaarde de verkiezingsoverwinning van zijn partij vorig jaar
uit een sterke wens van de Moldavische bevolking om de justitiesector te hervormen
en om EU-integratie te bevorderen. EU-kandidaatstatus voor Moldavië zou de dynamiek
in deze regio van Europa veranderen, meende hij. Hij en zijn collega-parlementariërs
spraken over de noodzaak tot onderwijshervormingen (vooral om kritisch denken en «media
literacy» te bevorderen), over de vrijheid van de media (drie Russischtalige tv-zenders
worden door Moskou gefinancierd om entertainment met politieke informatie te mengen)
en het risico dat het niet verkrijgen van de EU-kandidaatstatus inhoudt voor de slagingskans
van de hervormingen van de huidige regering.

Tijdens een lunch met journalisten sprak de delegatie verder over persvrijheid en
mediamanipulatie. De Roemeense media en de Russische media zorgen voor twee totaal
verschillende belevingswerelden in het land. De Russischtalige outlets domineren het
medialandschap en beheersen grotendeels de advertentiemarkt. Alle content in deze
media wordt in Rusland geproduceerd.

’s Middags volgde een gesprek met president Maia Sandu in het presidentieel paleis.
Zij beschreef de schok die veel Moldaviërs hadden gevoeld toen Rusland op 24 februari
de oorlog begon en de bommen op Oekraïne in Chisinau te horen waren. Hoewel Moldavië
niet was voorbereid op een grote vluchtelingenstroom in de eerste maanden, was die
situatie nu onder controle, zei zij. President Sandu wilde koste wat kost uit de oorlog
blijven en zei haar handen vol te hebben aan de economische crisis waarin haar land
verkeert. Haar regering had vorig jaar grote plannen om buitenlandse investeerders
aan te trekken, maar door de oorlog is zij nu vooral bezig om de huidige buitenlandse
bedrijven te overtuigen niet te vertrekken. Haar land verkeert in crisis en juist
in deze dramatische omstandigheden had haar regering besloten om de EU-kandidaatstatus
aan te vragen. Haar land moet perspectief hebben, aldus president Sandu. Geef ons
deze kans, zo vroeg zij de delegatie. Ze besprak de situatie in Transnistrië, waar
haar inzet vooral is gericht op het voorkomen van destabilisatie. Zij schetste mogelijke
oplossingsrichtingen voor dit frozen conflict, met als uitgangspunt dat de provincie deel blijft uitmaken van Moldavië. Zij concludeerde
dat het lot van haar ambitieuze hervormingsagenda waarmee zij vorig jaar de verkiezingen
won, bepaald zal worden door de duur en het verloop van de Oekraïneoorlog. Rusland
zal voorlopig een bron van instabiliteit in de regio blijven, hoe die oorlog ook verloopt.
En daarom is het van belang dat Moldavië verankerd wordt in de vrije wereld, aldus
president Sandu.

Tot slot bezocht de delegatie twee vluchtelingenopvangcentra in Cojusna en in Straseni,
even buiten de hoofdstad. De Kamerleden konden daar met eigen ogen zien hoe Moldavië
zich moeite getroost om Oekraïense vluchtelingen – alleen vrouwen en kinderen – uit
Odessa en Mykolajiv op te vangen, in dit geval in twee oude schoolgebouwen. Zoals
eerder al duidelijk was geworden, wordt slechts een zeer klein percentage vluchtelingen
in dit soort centra opgevangen; het merendeel is bij Moldavische gastgezinnen ondergebracht.
De delegatie sprak met een aantal van de vluchtelingen en met medewerkers van UNHCR,
die in deze centra werken. Ook werd duidelijk hoe de lokale bevolking (in Straseni
onder de actieve aanvoering van de burgemeester) zich ervoor inzet om deze opvangcentra
zo aangenaam mogelijk te maken voor de moeders met de vaak jonge kinderen.

De voorzitter van de delegatie, Agnes Mulder

De griffier van de delegatie, Westerhoff