Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Eerdmans over dwang richting gemeenten om asielzoekers op te vangen

Antwoord van Staatssecretaris Van der Burg (Justitie en Veiligheid), mede namens de
Minister van Justitie en Veiligheid (ontvangen 3 juni 2022). Zie ook Aanhangsel Handelingen,
vergaderjaar 2021–2022, nr. 1647.

Vraag 1

Is er volgens het kabinet sprake van een asielcrisis? Zo ja, sinds wanneer en waarom
heeft u dit tot nu toe consequent ontkend richting de Kamer? Zo nee, waarom sprak
het kabinet in haar brief van 14 december, waarin gemeenten zonder juridische basis
met een «aanwijzing» werden gedwongen asielzoekers op te vangen, dan wél van een crisis?1

Antwoord 1

Ten aanzien van de opvang van ontheemden uit Oekraïne is er nu sprake van een crisissituatie.
De toestroom van ontheemden uit Oekraïne is inmiddels dermate hoog dat Nederland niet
in staat is aan hen binnen de bestaande structuren (nood)opvang te bieden. Daarom
is de structuur voor nationale crisisbesluitvorming, die wordt gecoördineerd vanuit
de NCTV, geactiveerd. Deze structuur bestaat uit het Interdepartementaal Afstemmingsoverleg
(IAO) een Interdepartementale Commissie Crisis Beheersing (ICCB) en Ministeriele Commissie
Crisisbeheersing (MCCB), alsmede het Nationaal Kernteam Communicatie (NKC). Binnen
deze structuur wordt nauw samengewerkt met de veiligheidsregio’s, gemeenten en andere
crisispartners vooruitlopend op een programmatische aanpak.

De situatie ten aanzien van het gebrek aan opvangplekken voor asielzoekers uit andere
landen dan Oekraïne is – hoe onwenselijk ook – geen crisissituatie. Hier is er met
name een gebrek aan mogelijkheden om asielzoekers door te plaatsen vanuit het aanmeldcentrum
Ter Apel, onder andere veroorzaakt door een beperkte uitstroom uit de opvanglocaties.

De maatregelen die 14 december jl. zijn genomen met betrekking tot de realisatie van
acute noodopvang en waren nodig om een mogelijke crisis, waarin niet alle asielzoekers
meer van opvang konden worden voorzien, te voorkomen. Onder andere door de realisatie
van acute noodopvanglocaties is dit scenario niet uitgekomen. Het kabinet is de betrokken
gemeenten zeer erkentelijk voor de inzet die zij hiertoe hebben gepleegd.

Vraag 2

Als er inmiddels ook volgens het kabinet sprake is van een crisis, wanneer is deze
dan weer ten einde? Welke criteria hanteert u hiervoor?

Antwoord 2

Ten aanzien van de opvang van ontheemden uit Oekraïne is er nu sprake van een crisissituatie,
omdat de toestroom van ontheemden uit Oekraïne inmiddels dermate hoog is dat Nederland
niet in staat is aan hen binnen de bestaande structuren (nood)opvang te bieden. Om
uit deze crisissituatie te geraken wordt nu binnen het Rijk gewerkt aan een meer programmatische
aanpak om deze groep op te vangen.

Vraag 3

Als de crisis in uw ogen verband houdt met de hoge asielinstroom, waarom gaf het kabinet
in antwoord op eerdere Kamervragen dan aan dat er geen grens is aan wat Nederland
aankan qua asielinstroom?2

Antwoord 3

De druk op de asielopvang voor asielzoekers uit andere landen dan Oekraïne heeft meerdere
oorzaken. Een deel is te verklaren door de toegenomen asielinstroom sinds de zomer
van 2021 na het wegvallen van een groot deel van de mondiale reisbeperkingen als gevolg
van de COVID-19 pandemie. Daarnaast is een belangrijk aantal van de nieuwe bewoners
bij het COA nareizigers die in het kader van gezinshereniging naar Nederland komen.
Door reisbeperkingen als gevolg van de pandemie konden zij eerder niet naar Nederland
komen. Ook blijft de uitstroom uit de asielopvang achter. Zo is ongeveer een derde
van de bewoners bij het COA vergunninghouder. Deze groep moet doorstromen naar huisvesting
in gemeenten. Door het woningtekort hebben gemeenten hier een achterstand opgebouwd.
Ook is terugkeer van asielzoekers zonder recht op verblijf in Nederland nu lastig
als gevolg van vaccinatie- en testvereisten van andere landen.

Vraag 4

Klopt het dat u na uw beëdiging contact heeft gezocht met burgemeesters en/of voorzitters
van veiligheidsregio’s om aan te geven dat «een aanwijzing in deze vorm niet meer
zal voorkomen» en tevens te verzoeken om desondanks alsnog uitvoering te geven aan
de brief van 14 december 2021?

Antwoord 4

Ja, dat klopt. In de week van mijn beëdiging heb ik alle betrokken gemeenten en de
regio gesproken.

Vraag 5

Heeft u in het gesprek de mogelijkheid open gehouden dat in de toekomst in een andere
vorm alsnog aanwijzingen kunnen volgen? Zo ja, op welke wijze?

Antwoord 5

In de gesprekken heb ik aangegeven dat het kabinet niet voornemens is om in de toekomst
nogmaals de term «aanwijzing» op een dergelijke wijze te gebruiken. Daarbij heb ik
ook aangegeven dat ik eraan hecht om in de toekomst met gemeenten het goede gesprek
te blijven voeren over de realisatie van (nood)opvanglocaties voor asielzoekers.

Echter, is door medeoverheden en het Veiligheidsberaad de afgelopen periode de wens
geuit voor een meer dwingend juridisch instrumentarium ten aanzien van de opvang van
asielzoekers. In dat licht gaat het kabinet aan de slag met het opstellen van een
voorstel om dat te realiseren, in aanvulling op de huidige politiek-bestuurlijke samenwerking.

Vraag 6

Wat is de laatste stand van zaken met betrekking tot de asielopvang naar aanleiding
van de «aanwijzing» van 14 december 2021? Hoeveel burgemeesters en/of voorzitters
van veiligheidsregio’s hebben u inmiddels laten weten op dit moment geen opvolging
meer te willen geven aan de brief van 14 december 2021 nu gebleken is dat de juridische
basis ontbreekt? Om welke gemeenten en/of veiligheidsregio’s gaat dit en heeft u hen
gegarandeerd dat u dat besluit respecteert?

Antwoord 6

Naar aanleiding van de brief van 14 december jl. zijn afgelopen december en januari
in twee gemeenten en een regio noodopvanglocaties gerealiseerd. Het gaat om locaties
in Enschede, Gorinchem en de regio Rotterdam. In de regio Rotterdam zijn hiertoe in
meerdere gemeenten meer kleinschaligere locaties gerealiseerd, waarvan de locatie
in Vlaardingen inmiddels is gesloten. In totaal zijn ruim 1.000 opvangplekken op acute
noodopvanglocaties gerealiseerd. In de gemeente Venray opent medio april een noodopvanglocatie
met 350 opvangplekken.

Vraag 7

Erkent u dat de landelijke overheid op dit moment geen enkel wettelijk middel tot
haar beschikking heeft om decentrale overheden te dwingen asielopvang te realiseren?
Zo nee, welk wettelijk middel heeft u dan wel?

Antwoord 7

Er bestaan opties op het terrein van ruimtelijke ordening om asielopvang te realiseren.
Deze opties zijn ook in het najaar van 2021 verkend en toegezonden aan de Tweede Kamer
bij de beantwoording van de Kamervragen van de leden Omtzigt (Omtzigt) en Van Dijk
(SP).3 Buiten deze opties bestaat op dit moment geen juridisch kader om dwingend richting
gemeenten op te kunnen treden om asielopvang te realiseren. De opvang van asielzoekers
is een wettelijke taak van het COA. Wel kunnen veiligheidsregio’s ter ondersteuning,
en niet als verplichting, in geval van een crisis zoals de huidige een rol vervullen
in het kader van de opvang van asielzoekers, of kunnen de gremia van de veiligheidsregio´s
worden gebruikt voor het nodige bestuurlijke overleg, zoals dat ook ten tijde van
de hoge asielinstroom in 2015 en 2016 is gebeurd. Momenteel vindt een verkenning plaats
naar de mogelijkheden om tot een dwingend juridisch instrumentarium te komen om asielopvang
te realiseren. Uw Kamer is hierover nader geïnformeerd per brief van 25 mei jl4. De uitkomsten van de verkenning worden voor de zomer aan uw Kamer toegezonden.

Ten aanzien van de opvang van ontheemden uit Oekraïne is door de inwerkingtreding
van noodrecht een wettelijke taak belegd bij burgemeesters ten aanzien van de opvang
van deze groep. Burgemeesters hebben sinds 1 april de wettelijke taak om te voorzien
in de opvang van ontheemden uit Oekraïne. Burgemeesters ontvangen hiervoor de benodigde
financiële middelen.

Vraag 8, 9, 10, 14 en 15

Bent u ermee bekend dat de Rotterdamse burgemeester Aboutaleb, tevens de voorzitter
van de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond, in een brief uit hoofde van laatstgenoemde
functie aan gemeenten binnen de veiligheidsregio meldt dat het besluit om mee te werken
aan het realiseren van opvanglocaties in gemeenten «normaliter een college- c.q. raadsverantwoordelijkheid»
is, maar dat «in een crisissituatie en ter voorkoming van een dergelijke situatie
de burgemeester bijzondere en verregaande bevoegdheden heeft»?

Op welke burgemeestersbevoegdheden wordt in dit kader gedoeld? Welke definitie van
crisissituatie is op deze bevoegdheden van toepassing? Zijn deze bevoegdheden tevens
van toepassing op crisissituaties die geen gemeentelijk maar een landelijk karakter
hebben, zoals het geval is bij een hoge asielinstroom? Waar zijn de genoemde bevoegdheden
en criteria wettelijk vastgelegd?

Wordt hierbij gedoeld op niveau GRIP-3; de situatie binnen de GRIP-structuur waarbij
de burgmeester in actie komt omdat er sprake is van de bedreiging van het welzijn
van de bevolking binnen de gemeente? Zo ja, deelt u de conclusie dat hiervan geen
sprake is wanneer de landelijke overheid te maken krijgt met een hoge asielinstroom
en dat in dat kader derhalve geen beroep kan worden gedaan op GRIP-3? Zo nee, waarom
niet?

Bent u ermee bekend dat de voorzitter van de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond in
dezelfde brief aangeeft dat hij, indien gemeenten «blijvend geen uitvoering geven
aan de vordering tot medewerking», als voorzitter van de veiligheidsregio overweegt
zijn «verantwoordelijkheid op basis van de Wet Veiligheidsregio’s te nemen»?

Op welke vordering tot medewerking doelt de voorzitter van de veiligheidsregio? Wie
heeft gemeenten binnen de context van asielopvang waartoe gevorderd en op basis van
welke wettelijke bevoegdheid?

Antwoord 8, 9, 10, 14 en 15

Ik ben bekend met de brief van de voorzitter van de veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond
aan de burgemeesters in de genoemde veiligheidsregio van 14 januari jl. waarin de
in deze vragen geciteerde zinssneden voorkomen. Het is echter niet aan mij om hetgeen
in deze brief is gesteld te duiden.

Vraag 11

Welke conclusie trekt u uit het feit dat zelfs bínnen de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond
zeer verschillend wordt gedacht over de rol van gemeenten in de voorliggende casus,
getuige het feit dat de burgemeester van Albrandswaard heeft laten weten de noodopvang
te schrappen terwijl de burgemeesters van bijvoorbeeld Rotterdam en Barendrecht deze
wél conform de «aanwijzing» van 14 december 2021 uitvoeren?

Antwoord 11

Zoals eerder ook aan uw Kamer is aangegeven, is inmiddels duidelijk geworden dat de
term aanwijzing in deze situatie voor onduidelijkheid en onrust heeft gezorgd. Het
kabinet betreurt dat. Het kabinet wil de term «aanwijzing» daarom in een situatie
zoals deze niet meer op deze wijze gebruiken.

Vraag 12

Hoe kan een hoge landelijke asielinstroom in Barendrecht en Rotterdam wél een crisissituatie
zijn (met bijbehorende vermeende bevoegdheden voor de burgemeesters om opvangplekken
te creëren), maar in Albrandswaard, waar de burgemeester het vraagstuk teruglegt bij
college en gemeenteraad, niet?

Antwoord 12

Het inzetten van specifieke bevoegdheden van een burgemeester is een lokale aangelegenheid.
De afwegingen die daarvoor worden gemaakt door lokale bestuurders kunnen daarbij anders
zijn. Over die afwegingen wordt dan ook lokaal verantwoording afgelegd.

Vraag 13

Erkent u dat alleen dit grote verschil van inzicht al aantoont hoe arbitrair de veronderstelde
«bijzondere en verregaande bevoegdheden» voor burgemeesters in geval van een asielgerelateerde
«crisissituatie» zijn?

Antwoord 13

Burgemeesters hebben geen specifieke bevoegdheden inzake asielgerelateerde problematiek,
maar wel bevoegdheden ter handhaving van de openbare orde en veiligheid. De specifieke
bevoegdheden die de burgemeester op grond van de Gemeentewet heeft ten aanzien van
de handhaving van de openbare orde, laten bewust de nodige ruimte voor lokale afwegingen.
Situaties die de openbare orde raken, zijn immers te zeer uiteenlopend in verschijningsvorm
en omvang om uitputtend te regelen. Een vergelijkbaar probleem kan op verschillende
plekken tot verschillende gevolgen leiden. Juist hierom is het van belang dat deze
bevoegdheden weloverwogen worden ingezet, dat de rechter hierop kan toetsen en dat
over de inzet van bevoegdheden achteraf verantwoording wordt afgelegd.

Vraag 16 en 17

Welke bevoegdheden op basis van de Wet Veiligheidsregio’s heeft de voorzitter van
een veiligheidsregio om gemeenten de plicht tot asielopvang op te leggen? Om welke
wetsartikelen gaat dit?

Hoe ziet dit er in de praktijk uit? Wanneer treden deze bevoegdheden in werking, wie
bepaalt aan de hand van welke criteria dat dit punt is aangebroken en welke concrete
stappen onderneemt de voorzitter van de veiligheidsregio in dat geval richting gemeenten?

Antwoord 16 en 17

Een crisis is volgens de Wet veiligheidsregio’s een situatie waarin een vitaal belang
van de samenleving is aangetast of dreigt te worden aangetast. Het is aan het bevoegd
gezag (in het algemeen de burgemeesters of de voorzitters veiligheidsregio) om te
bepalen of hiervan in een bepaalde situatie sprake is. Indien de voorzitter van oordeel
is dat er sprake is van een ramp of crisis van bovenplaatselijke aard, wordt direct
een regionaal beleidsteam bijeengeroepen, waar ook de overige betrokken burgemeesters
in deelnemen. Hoewel er geen wettelijke criteria zijn, moet de voorzitter hierover
na afloop van de ramp of crisis wel verantwoording afleggen aan de raden van de betreffende
gemeenten.

De bevoegdheden van een voorzitter van een veiligheidsregio op grond van de Wet veiligheidsregio’s
zien primair op de inzet van degenen die betrokken zijn bij de bestrijding van de
ramp of crisis en het nemen van maatregelen ten behoeve van de rampenbestrijding en
crisisbeheersing. Deze bevoegdheden zijn niet bruikbaar voor het inrichten van een
(tijdelijke) opvang of het geven van opdrachten of aanwijzingen aan gemeentelijke
bestuursorganen vanuit het Rijk.

Vraag 18

Deelt u de conclusie dat een hoge landelijke asielinstroom geen crisis is waar de
Wet Veiligheidsregio’s betrekking op heeft? Zo nee, welke definitie van crisis binnen
de Wet Veiligheidsregio’s heeft hier dan betrekking op?

Antwoord 18

Op dit moment is ten aanzien van de toestroom van ontheemden uit Oekraïne aangegeven
dat de huidige structuren niet langer toereikend zijn. Nu er sprake is van een landelijke
crisis (en daarmee ook een crisis van meer dan plaatselijke betekenis), vervullen
de voorzitters van de veiligheidsregio’s hierin op grond van de Wet veiligheidsregio’s
(artikel 39 Wvr) een coördinerende rol binnen hun veiligheidsregio ten aanzien van
de realisatie van opvangplekken voor ontheemden uit Oekraïne.

Vraag 19

Doelt de voorzitter van de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond in zijn brief op niveau
GRIP-4 wanneer hij het heeft over het nemen van zijn verantwoordelijkheid indien gemeenten
blijvend geen uitvoering geven aan de vordering tot medewerking? Zo ja, deelt u de
conclusie dat niveau GRIP-4 betrekking heeft op ramp- of crisissituaties die de gemeentegrenzen
bínnen een specifieke veiligheidsregio overstijgen -en dus niet op een situatie waarbij
de landelijke overheid wordt geconfronteerd met een crisis die geen betrekking heeft
op een specifieke veiligheidsregio? Deelt u tevens de conclusie dat in dit kader geen
beroep kan worden gedaan op niveau GRIP-4? Zo nee, waarom niet?

Antwoord 19

Zoals eerder is aangegeven, is het niet aan mij om te duiden wat de voorzitter van
de veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond heeft geschreven aan de burgemeesters in deze
veiligheidsregio.

Vraag 20

Wilt u deze vragen afzonderlijk en binnen de gebruikelijke termijn beantwoorden?

Antwoord 20

Waar het dienstig was voor de beantwoording, zijn enkele vragen in de beantwoording
samengevoegd.