Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van het lid Eppink naar aanleiding van de technische toelichting op 12 mei 2021 aan de vaste commissie voor Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit over de aanpak van de stikstofproblematiek

Antwoord van Minister Schouten (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) (ontvangen 6 september
2021). Zie ook Aanhangsel Handelingen, vergaderjaar 2020–2021, nr. 3163).

Vraag 1

Hoe groot is het aandeel stikstofdepositie uit het buitenland, na nadere berekeningen
van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) volgend op het advies
van de commissie-Hordijk die tot een bijstelling heeft moeten leiden van de te hoog
ingeschatte aanname van 35%?

Antwoord 1

De bijdrage uit het buitenland waaraan gerefereerd wordt betreft die in AERIUS Monitor
2018 (35,4%). Inmiddels is de bijdrage uit het buitenland berekend met de actuele
versie van de emissiedata en modellen in AERIUS Monitor 2020. Hierin is de bijdrage
in 2018 vanuit het buitenland 35,3%.

Vraag 2

Wat is het toenemend effect op de depositie van stikstof uit het buitenland op Nederlandse
natuurgebieden nu de daling over de grenzen aanzienlijk minder snel verloopt dan de
stevige reductie van 64% die Nederland in de afgelopen dertig jaar zelf heeft verwezenlijkt?

Antwoord 2

De gemiddelde depositie in Nederland is 1500 mol/ha/jaar in 2018, waarvan 500 mol/ha/jaar
uit buitenlandse bronnen. De verwachte binnenlandse depositiereductie op basis van
autonome ontwikkelingen, staand beleid (inclusief Klimaatakkoord) en het pakket bronmaatregelen
van de structurele aanpak is 255 mol/ha/jaar in 2030. Dat is ongeveer een kwart depositiereductie
in het Nederlandse aandeel. De verwachte reductie afkomstig van buitenlandse bronnen
in dezelfde periode is 100 mol/ha/jaar (ongeveer 20% reductie op het aandeel uit het
buitenland). Dat betekent dat het depositieaandeel afkomstig uit het buitenland in
de komende jaren bij een gelijkblijvende situatie enkele procentpunten zou toenemen.
Echter ook in het buitenland is er in het kader van het nationaal emissieplafond (National
Emission Ceiling (NEC) recent aanvullend beleid aangekondigd, waarin bijvoorbeeld
Duitsland aangeeft een forse emissiereductie richting 2030 te gaan bewerkstelligen.

Vraag 3

Hoeveel kilogram stikstofdepositie per hectare is afkomstig uit welke bron (landbouw,
industrie, verkeer, scheepvaart, buitenland, overige) en wat is de verdeling van deze
neerslag uitgesplitst naar vermelde bronnen over natuur, landbouwgronden en stedelijk
gebied?

Antwoord 3

De stikstofdepositie wordt uitgedrukt in mol/ha/jaar. 1 mol stikstof staat gelijk
aan 14 gram. AERIUS rekent alleen de depositie uit voor de stikstofgevoelige natuur.
Het RIVM heeft geen aparte cijfers voor landbouwgronden en stedelijk gebied beschikbaar.
In onderstaande tabel staat de depositie onderverdeeld per bron (sectoren).

Tabel 1 Gemiddelde depositie op natuur in Nederland in 2018 en 2030 in mol N/ha/jaar
en kg/ha/jaar zonder aanvullende stikstofreducerende maatregelen, gemiddeld gewogen
over het relevante oppervlak van stikstofgevoelige habitattypen en leefgebieden. (bron:
AERIUS Monitor 2020)

 

2018

2030

Sectorgroep

Depositie

(mol N/ha/jaar)

Depositie

(kg N/ha/jaar)

Depositie

(mol N/ha/jaar)

Depositie

(kg N/ha/jaar)

Industrie, Energie, Afval en Raffinaderijen

34

0,5

30

0,4

Wegverkeer

104

1,5

79

1,1

Verkeer overig

20

0,3

13

0,2

Scheepvaart

55

0,8

43

0,6

Landbouw

668

9,3

587

8,2

Handel, diensten, overheid, bouw en consumenten

109

1,5

101

1,4

Buitenland

579

8,1

450

6,3

Ammoniak van zee

72

1,0

72

1,0

Meetcorrectie

– 147

– 2,1

– 123

– 1,7

Totaal

1.494

20,9

1.251

17,5

Het is belangrijk om te realiseren dat de cijfers 2030 in AERIUS Monitor 2020 nog
geen rekening houden met het pakket bronmaatregelen van de structurele aanpak. Ditzelfde
geldt voor het recent aangekondigde beleid vanuit het buitenland in het kader van
de NEC.

Vraag 4

Tot welke afstand van de bron bij verschillende emissievormen van stikstof (landbouw,
industrie, verkeer, scheepvaart, buitenland, overige) zal stikstofuitstoot leiden
tot meetbare stikstofdepositie?

Antwoord 4

In navolging van de kabinetsreactie op het eindrapport «Meer meten, robuuster berekenen»
van het Adviescollege Meten en Berekenen Stikstof van 13 oktober 2020 heeft het Ministerie
van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit in samenwerking met andere departementen
en provincies het RIVM en TNO gevraagd onderzoek te doen naar de vraag of er wetenschappelijk
gezien aanknopingspunten zijn voor een maximale afstandsgrens tot waar de depositie
van stikstof is toe te rekenen aan verschillende emissiebronnen.

Zowel RIVM als TNO hebben in hun onderzoeken daarbij de meetbaarheid van stikstofbijdragen
van individuele emissiebronnen in ogenschouw genomen. De afstand tot waar de stikstofuitstoot
leidt tot een meetbare stikstofdepositie is van dicht bij de bron tot maximaal ongeveer
een kilometer. Echter, bij dit antwoord moeten twee belangrijke nuanceringen worden
geplaatst. Ten eerste heeft deze globale schatting betrekking op het meten van concentraties
in de lucht, en niet van deposities op de grond. Voor het bepalen van deposities zijn
altijd modelberekeningen nodig. Het bepalen van projectbijdragen door directe depositiemetingen
is hierom praktisch onmogelijk. De tweede is dat de afstand in een concreet geval
sterk afhankelijk is van de bronsterkte en -karakteristieken (zoals uitstoothoogte
en warmte-inhoud van de bron), van de stofeigenschappen van NOx of NH3 en meteorologische en omgevingsfactoren (zoals terreinruwheid).

Vraag 5

Welke percentages aan onzekerheden zijn er bij de berekende emissies en de herkomst
van deze emissies?

Antwoord 5

Het RIVM stelt jaarlijks het zogeheten «Informative Inventory Report» op. Dit rapport
wordt onder meer gebruikt om in internationaal verband te rapporteren over de ontwikkeling
van de emissies en in hoeverre de emissies onder de afgesproken maximale hoeveelheden
(emissieplafonds) blijven. Hierin wordt ook gerapporteerd over de onzekerheden omtrent
stikstofemissie. Voor NH3 is de onzekerheid van het nationale totaal 28%. Dit is een gewogen gemiddelde van
de onzekerheden per onderscheiden categorie: Energie en vervoer 132%, Industriële
processen 55%, landbouw 29%, afval 63% en overig 286%. Voor NOx bedraagt de onzekerheid van het nationale totaal 17%. Dit is een gewogen gemiddelde
van categorieën energie en verkeer 14%, Industriële processen 75%, landbouw 107%,
afval 98% en overig (geen gegevens).1

Vraag 6

Welke percentages aan onzekerheden zijn er bij de berekende deposities en de herkomst
van de deposities?

Antwoord 6

De onzekerheid in de stikstofdepositie op landelijke schaal bedraagt ca. 15%. Op een
schaalniveau van 1 km2 wordt dit geschat op 35%.2

Vraag 7

In welke natuurgebieden wordt de stikstofdepositie op een andere wijze gemeten dan
met behulp van de luchtconcentratiemetingen en modelleringen van het Meetnet Ammoniak
in Natuurgebieden (MAN) en de Conditional Time Averaged Gradient (COTAG)-metingen
van het RIVM?

Antwoord 7

Voor zover bekend bij het RIVM wordt in geen enkel natuurgebied de stikstofdepositie
op een andere wijze gemeten dan in de vraag beschreven.

Vraag 8

In welke natuurgebieden is de afgelopen dertig jaar zowel de droge als de natte stikstofdepositie
met behulp van welke methoden daadwerkelijk gemeten en is een herkomstbepaling gedaan
van deze gemeten stikstofdepositie?

Antwoord 8

Metingen van droge en natte depositie van zowel ammoniak als stikstofoxiden worden
vrijwel nooit allemaal tegelijkertijd gedaan. Dit heeft te maken met de complexiteit
van dit type metingen. De droge depositie van ammoniak levert de grootste bijdrage
aan de totale stikstofdepositie. Daarom zijn de meeste metingen in het verleden campagne-wijs
(tijdelijke metingen) gedaan naar de droge depositie van ammoniak op deze locaties:

– Naaldbos – Speuld – Duyzer et al. 1992. (https://doi.org/10.1016/0269-7491(92)90050-K)

– Heide – Leender Heide en Espeetse veld – Erisman en Wyers, 1993 (https://doi.org/10.1016/0960-1686(93)90266-2)

– Naaldbos – Speuld – Wyers en Erisman, 1998 (https://doi.org/10.1016/S1352-2310(97)00275-6)

– Naaldbos – Speuld – Vonk et al., 2001 (https://www.rivm.nl/publicaties/towards-development-of-a-deposition-mon…)

– Natuurlijk grasland – Oostvaardersplassen Mosquera et al., 2001 (https://doi.org/10.1023/A:1013159207205)

– Heide – Elspeet – Nemitz et al., 2004 (https://doi.org/10.5194/acp-4-989-2004)

– Gemengd bos – Brasschaat – Neyrinck and Ceulemans, 2008 (http://doi.org/10.1016/j.envpol.2007.11.030)

– Duinen – Solleveld – Artikel in voorbereiding.

Momenteel wordt op drie locaties permanente metingen gedaan van de droge depositie
van ammoniak:

– Heide – Vanaf 2018 Hoge Veluwe (zie RIVM-website: https://www.rivm.nl/stikstof/meten/drogedepositieNH3/HogeVeluwe)

– Laagveen – Vanaf 2015 Oostelijke Vechtplassen (zie RIVM-website: https://www.rivm.nl/stikstof/meten/drogedepositieNH3/OostelijkeVechtpla…)

– Hoogveen – Vanaf 2012 Bargerveen (zie RIVM-website: https://www.rivm.nl/stikstof/meten/drogedepositieNH3/Bargerveen)

Er zijn voorbereidingen in gang gezet om de droge depositie van ammoniak op nog eens
7 nieuwe locaties te gaan monitoren.

De droge depositie van NO2/HNO3 is in het verleden eveneens in een aantal meetcampagnes gemeten:

– Naaldbos – Speuld – Mennen et al., 1996, 1997. (https://doi.org/10.1016/S0079-1946(97)81132-9; https://www.rivm.nl/publicaties/dry-deposition-monitoring-over-speulder…)

– Heide – Elspeet – Nemitz et al., 2004 (https://doi.org/10.5194/acp-4-989-2004)

– Duinen – Solleveld – metingen door ECN/TNO

En ook hier vinden er voorbereidingen plaats om campagnegewijs de NOx depositie opnieuw te gaan meten.

De natte depositie van NOy en NHx zijn ruimtelijk minder variabel dan de droge depositie.
Daarom worden deze metingen meestal niet op dezelfde locatie uitgevoerd als de droge
depositiemetingen. De natte depositie wordt al sinds de jaren »70 van de vorige eeuw
gemeten op een aantal stations van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit (LML). Op
dit moment vinden dit type metingen (wet-only metingen met Eigenbrodt NSA 181 KHT)
plaats op 8 LML stations verspreid over het land. Ook hier wordt een uitbreiding voorzien
met 2 meetlocaties.

Tot slot worden herkomstbepalingen altijd gedaan met behulp van modelberekeningen.
In AERIUS Monitor wordt per natuurgebied de herkomst van de stikstofdepositie weergegeven.

Vraag 9

In welke natuurgebieden zijn de afgelopen dertig jaar regelmatig bodemonderzoeken
gedaan naar de samenstelling van de grond, waarbij stikstof en andere mogelijke verzurende
stoffen zoals zwavel zijn geanalyseerd?

Antwoord 9

Er is geen databank waaruit blijkt in welke natuurgebieden (waaronder Natura 2000-gebieden)
de afgelopen dertig jaar regelmatig bodemonderzoeken zijn gedaan.

Vraag 10

Kunt u een overzicht sturen van het verloop van de bodemonderzoeken van de 161 Natura
2000-gebieden van de afgelopen dertig jaar?

Antwoord 10

Voor de beantwoording van deze vraag verwijs ik naar mijn antwoord op vraag 9.

Vraag 11

Kunt u een rapportage sturen over het verloop van alle verzurende stoffen in het bovenste
grondwater in de natuurgebieden en in welke mate deze bijdragen aan de verzuring op
een schaal van 1 tot 10?

Antwoord 11

In de periode 1989–2014 is door het RIVM het TrendMeetnet Verzuring (TMV) uitgevoerd.
In dat meetnet werd op 150 locaties in natuurgebieden op zandgrond de invloed van
de neerslag van verzurende en vermestende stoffen uit de lucht op de kwaliteit van
het grondwater bepaald. De N- en S-concentraties in het bovenste grondwater in 2010
zijn 56% en 59% lager ten opzichte van 1988. Er was destijds nog steeds sprake van
verzuring, maar minder dan voorheen.3

In 2020 is in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat door het
RIVM gestart met het in een beperkt aantal natuurgebieden in beeld brengen van de
stikstofconcentraties in de verschillende milieucompartimenten (bodem, lucht en water)
en in samenhang te analyseren. Dit tevens om invulling te geven aan de monitoringsverplichting
van de Europese NEC-richtlijn. Van de in dit meetnet uitgevoerd metingen is op dit
moment nog geen rapportage beschikbaar.

Vraag 12

Kunt u de wetenschappelijke onderbouwing van de kritische depositiewaarde (KDW) zenden
en de wetenschappelijke onderbouwing bij welk niveau van stikstofdepositie op de bodem
welke ecologische effecten en significante beïnvloeding van ecosystemen daadwerkelijk
waarneembaar zijn?

Antwoord 12

In het rapport van Van Dobben e.a. (2012) staat de wetenschappelijke onderbouwing
van de kritische depositiewaarden samengevat op basis van de best beschikbare kennis.
De KDW is een signaleringswaarde en geeft voor een habitattype of leefgebied aan welke
mate van stikstofdepositie zorgt voor een mogelijk effect op stikstofgevoelige natuur.
Bij welk precieze niveau van stikstofdepositie de effecten daadwerkelijk waarneembaar
zijn is afhankelijk van locatiespecifieke condities, zoals bijvoorbeeld het bufferend
vermogen van de bodem, de hydrologische condities en eerdere ophoping van stikstof
in de bodem. Wel is op hoofdlijnen geen onzekerheid over de effecten van overbelasting
door stikstofdepositie. Die effecten zijn in de regel groot (met name bij typen met
een lage KDW) en evident. De onderbouwing daarvan is te vinden in de vele (nationale
en internationale) publicaties die ten grondslag hebben gelegen aan het genoemde samenvattende
rapport.

Vraag 13

Kunt u een overzicht sturen van alle oorzaken van de achteruitgang van de biodiversiteit
en deze verschillende oorzaken in een vergelijkend overzicht plaatsen?

Antwoord 13

Hieronder vindt u een overzicht van de gerapporteerde drukfactoren over de periode
2012–2018 zoals die in 2019 gerapporteerd zijn aan de Europese Commissie voor alle
inheemse vogels en de habitattypen en soorten van de bijlagen van de Habitatrichtlijn.
Het belang van drukfactoren verschilt voor vogels, Habitatrichtlijnsoorten en habitattypen.

Over het geheel genomen hebben veruit de meeste gerapporteerde drukfactoren een relatie
met de landbouw (29% van alle gerapporteerde drukfactoren over alle groepen). Vervolgens
zijn waterbeheer (wijziging van hydrologische condities), natuurlijke processen en
stedelijke ontwikkeling de grootste bedreigingen. Natuurlijke processen betreffen
in deze context met name de versnelde successie als gevolg van stikstofdepositie.
Stedelijke ontwikkelingen (met name de energietransitie) speelt vooral bij vleermuizen
en scoort daarom hoog hij de Habitatrichtlijnsoorten.

Drukfactoren

gemiddeld

Broedvogels

HR soorten

Habitattypen

Landbouw

29%

38%

25%

24%

Waterbeheer

13%

16%

9%

16%

Natuurlijke processen

12%

10%

7%

18%

Stedelijke ontwikkeling

11%

9%

19%

6%

Infrastructuur

6%

4%

10%

3%

Invasieve soorten

5%

1%

4%

11%

Visserij en jacht

4%

4%

6%

3%

Klimaatverandering

4%

4%

2%

6%

Bosbouw

4%

1%

4%

5%

Vervuiling

3%

1%

2%

6%

Buiten lidstaat

3%

8%

1%

0%

Defensie en veiligheid

2%

0%

7%

0%

Energie

2%

4%

2%

0%

Grondstofwinning

1%

0%

1%

2%