Antwoord schriftelijke vragen : Antwoord op vragen van de leden Omtzigt en Ronnes over ING, dat de balans met 180 miljard euro bijstelde, de accountant die niet weet wat onder die post valt, de bank die zo bankenbelasting bespaarde en vervroegd staatssteun afloste in 2014 en begon met het uitbetalen van bonussen

Antwoord van Minister Hoekstra (Financiën), mede namens de Staatssecretaris van Financiën
(ontvangen 3 december 2018).

Vraag 1

Herinnert u zich de antwoorden op Kamervragen over het bericht dat ING dat haar balans
over 2014 en 2015 aanpaste met meer dan 180 miljard euro?1

Antwoord 1

Ja.

Vraag 2

Heeft u kennisgenomen van het stuk «Fiscus liep 153 miljoen mis doordat ING haar balans
oppoetste – foutje bedankt!»2

Antwoord 2

Ja.

Vraag 3

Herinnert u zich dat u geen voorbeeld kon noemen van enig ander bedrijf in Nederland
dat ooit zijn balans heeft moeten bijstellen voor 180 miljard euro en heeft u ondertussen
al een ander bedrijf kunnen vinden dat ooit zo’n gigantische balanscorrectie heeft
doorgevoerd?

Antwoord 3

In mijn brief d.d. 16 oktober jl. ben ik ingegaan op de presentatie van cash pooling
in de verslaglegging van banken.3 De internationale verslaggevingsstandaarden staan toe dat bedrijven, zoals ING, cijfers
op netto basis presenteren indien naar de mening van het bedrijf en haar accountant
aan de door de International Accounting Standards Board (IASB) gestelde voorwaarden wordt voldaan. Mijn begrip van de openbare verslaglegging
was toen – en is nu nog steeds – als volgt. In de verslaglegging van ING over de jaren
2014, 2015 en 2016 is cash pooling op netto basis gepresenteerd. Deze verslaglegging
is voor zover bekend op dit onderwerp niet bijgesteld of gecorrigeerd. In de verslaglegging
over 2016 zijn vergelijkende cijfers voor de jaren 2014 en 2015 op bruto basis gepresenteerd.

Vraag 4

Herinnert u zich dat u ABN Amro en Rabobank noemde als andere voorbeelden van banken
die hun balans hebben bijgesteld en kunt u aangeven voor hoeveel zij hun balans over
die jaren hebben bijgesteld?

Antwoord 4

De verwijzing zag op het feit dat meerdere banken, ten aanzien van cash pooling, in de verslaglegging zowel bruto als netto bedragen presenteren. Ik heb in die beantwoording
niet gesteld dat de verslaglegging bij deze banken is «bijgesteld». Voor het verschil
in omvang tussen de bruto en netto posities verwijs ik u naar de openbare verslaglegging
van de desbetreffende banken.

Vraag 5

Is het dus waar dat de correctie op de balans bij ING, die in een summiere voetnoot
werd toegelicht, uniek was in omvang?

Antwoord 5

In het algemeen leidt het netteren van cash pooling activiteiten in de geconsolideerde
balans tot een lager balanstotaal. Ik beschik niet over informatie dat hier sprake
zou zijn van een unieke situatie.

Vraag 6

Heeft u gehoord dat op de hoorzitting in de Kamer van de zijde van Ernst & Young (EY),
medeverantwoordelijk voor de accountantscontrole bij ING, door prof. De Bos op vragen
van Kamerlid Ronnes over deze 180 miljard euro correctie is geantwoord: «U moet me
niet vragen wat de onderliggende posten zijn»?4

Antwoord 6

Ja.

Vraag 7

Wat is de waarde van een jaarrekening, als je die voor 180 miljard euro mag corrigeren
en als de accountant niet weet wat de onderliggende posten zijn?

Antwoord 7

Op basis van internationale verslaggevingsstandaarden mogen bedrijven het nettobedrag
opnemen indien de onderneming: (a) een in rechte afdwingbaar recht heeft om de opgenomen
bedragen te salderen; en (b) voornemens is om de verplichting op nettobasis af te
wikkelen of om de vordering te realiseren op hetzelfde moment dat de verplichting
wordt afgewikkeld.5 Met andere woorden, zowel in juridische zin als in economische zin moet er een rechtvaardiging
zijn om te netteren. Ik hecht aan een goede vergelijkbaarheid van de financiële positie
van beursgenoteerde ondernemingen door aan te sluiten bij deze internationale verslaggevingsstandaarden.6

Vraag 8

Weet u wat de onderliggende posten van de correctie van 180 miljard euro zijn? Zo
ja, wat zijn die dan?

Antwoord 8

Cash pooling wordt met name gebruikt door bedrijven met meerdere rekeningen en activiteiten
in verschillende landen. Bij het poolen van meerdere rekeningen van één klant kunnen
positieve en negatieve standen van de klant worden gesaldeerd. Die saldering kan ertoe
leiden dat cijfers op grond van internationale verslagleggingstandaarden ook op netto
basis gepresenteerd mogen worden.

Vraag 9

Kunt u specificeren waar de post «other» onder customer deposits op pagina's 228 en
229 van de jaarrekening 2016 uit bestaat? Bevat die post uitsluitend cash of ook andere
financiële instrumenten? Betreft de volledige correctie uitsluitend «notional cash
pooling» producten?

Antwoord 9

Zie het Antwoord 8. Hierover heb ik niet meer informatie dan beschikbaar in de openbare
verslaglegging.

Vraag 10

Indien u niet met absolute zekerheid kunt zeggen wat die onderliggende posten zijn,
wilt u dan bij ING en/of de accountant en/of de toezichthouder opheldering vragen?

Antwoord 10

Het is niet aan mij om «met absolute zekerheid» uitspraken te doen over onderliggende
posten van individuele banken. Het ministerie is niet verantwoordelijk voor de inhoud
van de verslaglegging van individuele banken. Het is aan de accountant om de jaarrekening
te controleren op basis van de standaarden. De AFM houdt toezicht op de financiële
verslaggeving van effectenuitgevende instellingen.

Vraag 11

Weet De Nederlandsche Bank (DNB) als toezichthouder wat de onderliggende posten van
de correctie van 180 miljard euro zijn? Zo ja, wat zijn die dan?

Antwoord 11

Het is aan de prudentiële toezichthouder om – los van de jaarlijkse verslaggeving –
te controleren of de prudentiële rapportage door banken volgens de daarvoor geldende
regels geschiedt. De prudentiële toezichthouder doet geen mededelingen over het toezicht
op individuele banken. Het is aan de accountant om de jaarrekening te controleren
op basis van de standaarden. De AFM houdt vervolgens toezicht op de financiële verslaggeving
van effectenuitgevende instellingen.

Vraag 12

Herinnert u zich dat u via een grafiek in bedekte termen meedeelde dat de leverage
ratio van ING eind 2015 3,6% bedroeg, na de balanscorrectie?

Antwoord 12

Uit publieke jaarverslagen valt af te leiden dat ING over de jaren 2014 en 2015, de
leverage ratio, met cash pooling zowel op netto basis als bruto basis rapporteerde.
Met cash pooling op netto basis bedroeg de leverage ratio van ING 3,6% over 2014.
Op bruto basis was dit 4,1%. Het is aan de prudentiële toezichthouder om – los van
de jaarlijkse verslaggeving – te controleren of de prudentiële rapportage door banken
volgens de daarvoor geldende regels geschiedt.

Vraag 13

Is het waar dat de minimaal vereiste leverage ratio van ING 4% bedroeg in die tijd
en dat ING met een leverage ratio van 3,6% helemaal niet de laatste staatssteun had
mogen aflossen?

Antwoord 13

In 2014 heeft de toenmalige Minister van Financiën aangegeven dat de Nederlandse systeembanken
tot en met 2018 moesten streven naar een leverage ratio van minimaal 4%. Dit was geen
wettelijke ondergrens. DNB heeft toen aangegeven dat alle banken een leverage ratio
doelstelling hebben opgenomen in hun meerjarige kapitaalplanning.7 In de toekomst zullen consequenties gelden bij het niet voldoen aan een wettelijke
minimum leverage ratio eis.8

Vraag 14

Indien de kapitaal ratio 3,6% was, had ING dan toestemming gekregen om de laatste
tranche staatssteun terug te betalen?

Antwoord 14

Zoals ik ook onder vraag 13 heb aangegeven, speelde deze situatie niet bij de terugbetaling
van de staatssteun. In 2008 nam Nederland een maatregel waarbij de Nederlandse Staat
10 mld euro aan effecten, uitgegeven door ING, in handen nam. Met de Europese Commissie
zijn afspraken gemaakt over de terugbetaling. De laatste terugbetaling is in 2014
voldaan.

Vraag 15

Is het waar dat alleen omdat ING de staatssteun had afgelost in november 2014, in
maart 2015 kon worden overgegaan tot forse salarisverhogingen voor de top, zoals voor
de heren Hamers, Nagel en Flynn en de uitkering van bonussen?9

Antwoord 15

Met de Europese Commissie zijn, naast het vragen van een redelijke vergoeding voor
de steun, ook afspraken gemaakt over beloningen. Naast deze afspraken gold sinds 2011
voor ING in verband met de staatssteun onder meer een verbod op salarisverhoging en
uitkering van variabele beloningen voor de top ingevolge de voorloper van de Wet beloningsbeleid
financiële ondernemingen (Wbfo).

Vanaf terugbetaling van de staatssteun gelden deze beloningsregels en afspraken niet
meer, maar gelden onverkort de regels van de Wbfo, waaronder een bonusplafond van
20% van de vaste beloning en de mogelijkheid tot terugvordering en aanpassing van
variabele beloningen (claw back en malus). Daarnaast moet de beloning voldoen aan de vereisten voor een «beheerst
beloningsbeleid». Hierbij blijft het van belang dat de raad van commissarissen van
banken zich steeds rekenschap geeft van de maatschappelijke context en de huidige
situatie in ogenschouw neemt.

Vraag 16

Herinnert u zich dat u schreef: «het ministerie is in 2015 door ING op de hoogte gesteld
van het feit dat het wel of niet netteren van «cash pooling» van invloed kan zijn
op de totale blootstelling van een bank en daarmee ook de leverage ratio»?

Antwoord 16

Ja.

Vraag 17

Kunt u de datum noemen waarop het ministerie op de hoogte gesteld is en het desbetreffende
document (brief, memo, e-mail of dergelijke) waarin dat staat, aan de Kamer doen toekomen?

Antwoord 17

Op 29 januari 2015 heeft ING tijdens een bijpraatgesprek op het ministerie aangekaart
dat het wel of niet netteren van cash pooling van invloed kan zijn op de leverage
ratio. Naar aanleiding hiervan heeft mijn ambtsvoorganger intern gevraagd om meer
informatie over de nettering van cash pooling binnen de berekening van de leverage
ratio. Daarna is mijn ambtsvoorganger geïnformeerd dat het aan de prudentiële toezichthouder
is om – los van de jaarlijkse verslaggeving – te controleren of de prudentiële rapportage
door banken volgens de daarvoor geldende regels geschiedt. Zoals aangegeven in eerdere
beantwoording, eist het voorstel van de Europese Commissie ten aanzien van de kapitaaleisen
dat fysieke saldering van cash pools dagelijks – of naar mening van de toezichthouder
frequent genoeg – plaatsvindt. De onderhandelingen over dit voorstel zijn nog niet
afgerond.

Vraag 18

Waarom heeft uw ambtsvoorganger toen hij dit hoorde geen actie ondernomen op het gebied
van terugbetaling van staatssteun en terugvorderen van de bonussen?

Antwoord 18

Dit was toen niet aan de orde. Zie de antwoorden op vragen 13, 14 en 17.

Vraag 19

Heeft ING een foutherstel doorgevoerd of een stelselwijziging, aangezien dit niet
staat in het jaarverslag?

Antwoord 19

Voor zover ik op basis van openbare stukken kan zien heeft ING geen «foutherstel»
doorgevoerd ten aanzien van de verslaglegging over de jaren 2014, 2015 of 2016. Of
dit nodig was is overigens niet aan mij maar aan ING en de controlerend accountant.
In de verslaglegging van ING over 2016 wordt uitgelegd dat ING in de loop van 2016
haar beleid heeft gewijzigd waardoor saldering aan het einde van elke verslaggevingsperiode
plaatsvindt. Dit wordt toegelicht op pagina’s 121 en 122 van de verslaglegging van
ING over 2016 en leidt tot een wijziging van de vergelijkende bedragen. Zie voor de
juiste terminologie mijn Antwoord 20.

Vraag 20

Indien ING voor de wijziging een vrijwillige stelselwijziging heeft doorgevoerd, heeft
u dan in de jaarrekening kunnen aantreffen (conform International Accounting Standards
8.29): «de aard van de stelselwijziging; de redenen waarom het nieuwe stelsel betrouwbare
en meer relevante informatie geeft; het bedrag van de aanpassing voor de huidige periode
en voor elke voorafgaande periode; het bedrag van de aanpassingen met betrekking tot
perioden voorafgaand aan de perioden die in de vergelijkende cijfers worden gerapporteerd;
indien van toepassing, de omstandigheden die ertoe hebben geleid dat het praktisch
niet mogelijk is om de stelselwijziging geheel of gedeeltelijk met terugwerkende kracht
toe te passen en een beschrijving van hoe en vanaf wanneer de stelselwijziging wel
is doorgevoerd.» Zo, ja waar heeft u die kunnen aantreffen?

Antwoord 20

Officiële vertalingen van IAS-standaarden treft u aan in het Publicatieblad van de
Europese Unie.10 Daar wordt niet gesproken over een «stelselwijziging». Wel wordt gesproken over «wijzigingen
in de grondslagen voor financiële verslaggeving» (ook wel: «changes in accounting policies»). In de verslaglegging van ING over 2016 wordt uitgelegd dat ING in de loop van 2016
haar beleid heeft gewijzigd waardoor saldering aan het einde van elke verslaggevingsperiode
plaatsvindt. Dit wordt toegelicht op pagina’s 121 en 122 van de verslaglegging van
ING over 2016 en leidt tot een wijziging van de vergelijkende bedragen. Het is aan
de accountant om de jaarrekening te controleren op basis van de standaarden. De AFM
houdt vervolgens toezicht op de financiële verslaggeving van effectenuitgevende instellingen.

Vraag 21

Indien het een verplichte stelstelwijziging betrof, heeft u dan kunnen ontdekken welke
wijziging inging?

Antwoord 21

Ik verwijs naar mijn antwoorden op vraag 19 en 20.

Vraag 22

Ben u op de hoogte dat de International Swaps and Derivatives Association (ISDA) master
netting agreement/Credit Support Annex niet voldeed aan de verrekeningscriteria onder
de International Financial Reporting Standards (IFRS) en daarom een probleem opleverde
toen in 2013 IFRS 7 werd ingevoerd, omdat derivatenposities niet genetteerd mochten
worden?

Antwoord 22

Nee, deze specifieke casus is mij niet bekend. Wel zijn er onder de internationale
standaarden eveneens strikte regels verbonden aan het netteren van derivaten, net
als dat geldt voor cash pooling. Zo mogen er bijvoorbeeld geen verschillende tegenpartijrisico’s
tegen elkaar weggestreept worden. In beginsel is netteren alleen toegestaan op het
moment dat dit economisch en juridisch gerechtvaardigd is. Het is aan de accountant
om de jaarrekening te controleren op basis van de standaarden die voor verslaggeving
gelden. De AFM houdt vervolgens toezicht op de financiële verslaggeving van effectenuitgevende
instellingen.

Vraag 23

Kunt u melden, nu banken zoals Deutsche Bank melding maken van het feit dat deze master
netting agreements niet voldeden, hoe ING Bank dat sinds 2013 (presentatie IFRS 7)
heeft opgelost?

Antwoord 23

Nee. Het ministerie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de verslaglegging
van individuele banken. Indien het netteren van bepaalde derivaten op grond van de
internationale standaarden niet zou zijn toegestaan, worden ze bruto getoond op de
balans.

Vraag 24

Is er tussen ING en uw ambtsvoorgangers en/of het ministerie in de jaren 2011 tot
het einde van de staatssteun gesproken over de problematiek met betrekking tot de
master netting agreements? Zo ja, kunt u daarover details geven?

Antwoord 24

Zie mijn antwoorden op vragen 22 en 23.

Vraag 25

Hoe beoordeelt u het feit dat ING gewacht heeft tot begin 2017 met een megacorrectie,
terwijl de bank al bij brief van accountant EY van 29 februari 2016 erover was ingelicht
dat een correctie nodig was?11

Antwoord 25

In de bron («brief van accountant EY van 29 februari 2016») wordt niet gezegd dat
een correctie van eerdere jaarverslaglegging nodig is noch was. Zie o.a. ook het Antwoord
8.

Vraag 26

Weet u of de vraag aan het International Financial Reporting Interpretations Committee
(IFRIC) van november 2015 afkomstig is van ING, een van haar accountants (EY of KPMG),
dan wel een van de andere Nederlandse staatsbanken? Zo ja, van wie is deze vraag dan
afkomstig?

Antwoord 26

Nee het is mij niet bekend wie die vraag heeft gesteld. Overigens kan elke «stakeholder»
een vraag stellen aan het IFRIC.

Vraag 27

Heeft ING extra bankenbelasting (rond de 160 miljoen euro) betaald vanwege de aangepaste
jaarrekening?

Antwoord 27

Op grond van artikel 67 AWR kan ik geen uitlatingen doen over de fiscale positie van
een individuele belastingplichtige.

Vraag 28

Moet een bank in zijn algemeenheid bankenbelasting nabetalen als het zijn balans corrigeert
en maakt het daarbij nog uit of het om een foutherstel of om een stelselwijziging
gaat? Kunt u dit toelichten?

Antwoord 28

Bij de heffing van de bankenbelasting is het de verantwoordelijkheid van de belastingplichtige
om tijdig een juiste en volledige aangifte in te dienen en de verschuldigde belasting
te voldoen. Het is de verantwoordelijkheid van de inspecteur om toezicht op deze aangifte
uit te oefenen.

De bankenbelasting wordt geheven over het (geconsolideerde) balanstotaal uit de commerciële
jaarrekening ultimo boekjaar, verminderd met – kort gezegd – het kernkapitaal, de
onder een depositogarantiestelsel gedekte deposito’s en verzekeringspassiva. Een aanpassing
van de balans kan leiden tot een toename van de grondslag en het belastbare bedrag.
Indien dat het geval is, dient de belastingplichtige – voor zover al aangifte is gedaan –
een herziene aangifte in te dienen. Mocht de belastingplichtige dit nalaten, dan bestaat
er voor de Belastingdienst de mogelijkheid om een naheffingsaanslag op te leggen.

Vraag 29

Welk overleg hebben u en uw ambtsvoorganger, dan wel ambtenaren namens u, gehad met
ING en zijn accountants over de jaarrekeningen van 2014, 2015 en 2016? Kun u een lijst
geven van gesprekken en zaken die besproken zijn?

Antwoord 29

De Minister of Staatssecretaris van Financiën zijn niet verantwoordelijk voor de inhoud
van de jaarlijkse verslaglegging van individuele banken. Dat zijn de individuele banken
zelf. De controlerend accountant ziet erop toe dat voldaan wordt aan de internationale
verslaggevingstandaarden. De Minister of de Staatssecretaris voeren dan ook geen overleg
met banken of hun accountants over de toepassing van de internationale verslaggevingstandaarden
in de praktijk.

De inspecteur van de Belastingdienst voert wel gesprekken met individuele belastingplichtigen,
maar niet namens de Staatssecretaris of Minister van Financiën. Het is aan de inspecteur
om te beoordelen of een belastingplichtige aan zijn fiscale verplichtingen heeft voldaan.
Op grond van artikel 67 AWR kan ik echter geen uitlatingen doen over de belastingpositie
van een individuele belastingplichtige.

Vraag 30

Bent u ervan op de hoogte dat de accountantskantoren die ING controleerden (EY en
KPMG) ook feitelijk de asset quality review (AQR) in 2014 bij het beging van de bankenunie
hebben uitgevoerd?

Antwoord 30

In 2014 heeft de toezichthouder ondersteuning gezocht van externen voor het uitvoeren
van audits, taxaties, controles, modellering en procesbegeleiding. De prudentiële
aanpak was echter een andere dan de gangbare verslaglegging op basis van internationale
verslaggevingsstandaarden. DNB heeft mij laten weten dat de selectieprocedure van
externen potentiële belangenconflicten in ogenschouw nam en dat geen accountantskantoor
werk uitvoerde voor een bank waarvoor zij op dat moment ook externe accountant was.

Vraag 31

Zijn bij de AQR alle risico’s van de off balance post van 180 miljard euro ook in
zijn geheel meegenomen en meegewogen?

Antwoord 31

Ik verwijs u hiervoor graag naar de openbare resultaten per individuele bank.12

Vraag 32

Kunt u deze vragen een voor een en binnen drie weken beantwoorden?

Antwoord 32

De vragen worden één voor één beantwoord. Het is niet gelukt de vragen binnen drie
weken te beantwoorden.