Initiatiefnota : Initiatiefnota

Nr. 2 INITIATIEFNOTA

Inleiding

Het was 13 oktober. Met 7.400 nieuwe coronabesmettingen werd een nieuw dagrecord door
het RIVM gemeld.1 En daar zou het niet bij blijven. De verspreiding van het coronavirus (SARS-CoV-2)
was niet meer onder controle. Het kabinet werd voor een voldongen feit gesteld: er
moesten opnieuw maatregelen komen «om het virus er weer onder te krijgen», aldus premier
Rutte. De «gedeeltelijke
lockdown» was een feit.

De maatschappelijke consequenties van een lockdown zijn amper te overzien. Bezoek
wordt gelimiteerd, horeca sluiten, sportwedstrijden worden afgelast. Eenzaamheid in
de samenleving neemt snel toe, jongeren lopen onderwijsachterstanden op en de economie
komt tot stilstand. Een zogenoemde «milde lockdown» kost de Nederlandse economie naar
benadering 7 miljard euro per week.2 Ongeveer één miljard per dag.

Het kabinet had geen andere opties om het aantal coronabesmettingen drastisch terug
te brengen. Maar een lockdown is geen houdbaar instrument om keer op keer de verspreiding
van het coronavirus tegen te gaan.

«Voorkomen dat we van lockdown naar lockdown sukkelen»

Nederland is twee keer geraakt door een golf van het virus. Twee keer zijn er verregaande
maatregelen genomen om de verspreiding van het virus terug te dringen. Twee keer is
de spreekwoordelijke hamer succesvol ingezet om de stijgende grafieken neer te slaan.
Maar met forse maatschappelijke en economische impact tot gevolg. Het is een politieke
keuze hoe we de komende tijd onze samenleving inrichten totdat we de pandemie met
een vaccin onder controle hebben. We moeten proberen te voorkomen dat we van de huidige
lockdown naar een volgende lockdown sukkelen. Voorkomen dat we in een derde golf belanden.

Het kabinet streeft ernaar om terug te gaan naar fase één («waakzaam») van de coronaroutekaart.
De politieke vraag is hoe we in fase één komen met zo min mogelijk restricties, én
minstens zo belangrijk, hoe we houdbaar in fase één blijven. Momenteel lijkt de daling
van het aantal coronabesmettingen te stagneren waardoor fase één nog ver in het vooruitzicht
is.

We kunnen het ons ook niet veroorloven om te wachten tot de dag dat nagenoeg iedere
Nederlander is ingeënt tegen het coronavirus. Het is de vraag of een vaccin de pandemie
op korte termijn oplost. De beursgenoteerde farmaceuten Pfizer en Moderna claimen
een vaccin te hebben ontwikkeld dat in meer dan negentig procent van de gevallen effectief
is. Ook het vaccin van Oxford en AstraZeneca klinkt veelbelovend. Maar of er ook sprake
is van duurzame immuniteit is nog de vraag, net als de vraag hoe frequent het vaccin
moet worden toegepast en of het vaccin de verspreiding van het virus ook tegengaat.3 Kate Bingham, de voorzitter van de Britse vaccinatie taskforce waarschuwt voor te
veel optimisme: «De eerste generatie vaccins zijn waarschijnlijk imperfect.»4

Er gaat bovendien veel tijd overheen voordat de meeste Nederlanders gevaccineerd zijn.
De oplage van coronavaccins blijft de komende tijd beperkt. «Voor ons land geldt dat
we in de eerste maanden maar 10.000 mensen per maand zouden kunnen helpen [met het
Pfizer-vaccin] (..) Dan zijn we er nog niet», ligt Diederik Gommers, voorzitter van
de NVIC, toe.5 Mutaties van het virus blijven bovendien een potentieel risico vormen voor mens en
dier.

«Op naar een tijdelijke testsamenleving»

Op 17 november zette het kabinet een eerste goede stap naar een hogere testcapaciteit.
Zo moet in maart 2021 de sneltestcapaciteit zijn uitgebreid naar tien miljoen testen
per maand. Maar deze teststrategie gaat nu nog uit van enige «Hollandse zuinigheid».
Als we het virus onder controle willen krijgen is meer ambitie en urgentie nodig.

De indieners zien een belangrijk deel van de oplossing in de inzet van grootschalige
populatietests en vervolgens grootschalig frequent sneltesten. Ook wel, een ambitieuze
tijdelijke testsamenleving in de woorden van de indieners. Op deze manier kunnen we het coronavirus effectief
indammen en er aan bijdragen dat we samen vrijheden terugveroveren.

We moeten realistisch zijn: het virus blijft de komende tijd helaas nog onder ons.
De toekomst is met onzekerheid omgeven. Daarom moet het kabinet nu alles in werking
zetten om een nieuwe opleving van het virus en een derde golf te voorkomen. Daar kan
grootschalig inzetten op een tijdelijke testsamenleving een belangrijke bijdrage aan
leveren.

De indieners vinden het tegelijkertijd belangrijk te benadrukken dat het coronabeleid
een ingewikkelde interdisciplinaire kwestie betreft waarbij politieke besluitvorming,
wetenschappelijke kennis en uitvoeringsvraagstukken kriskras door elkaar lopen. Er
zijn geen gemakkelijke keuzes en geen eenvoudige antwoorden. Zodoende hebben de indieners
zich tijdens de totstandkoming van de initiatiefnota laten leiden door vooraanstaand
wetenschappelijk onderzoek. Tevens hebben de indieners gesprekken gevoerd met (arts-)microbiologen,
epidemiologen, virologen, economen, wiskundigen, zorgverleners, gedragswetenschappers
en privacy-deskundigen. Ook hebben de indieners bijdrages ontvangen van een onafhankelijke
expertgroep en een kennisinstelling. Tot slot is informatief contact opgenomen met
een vertegenwoordiger van een farmaceut.

Op basis van de opgedane inzichten beoogt deze initiatiefnota een bijdrage te leveren
aan het politieke debat en de besluitvorming rondom een tijdelijke testsamenleving.

1 – Strategie: de hamer en de dans

In maart 2020 kon het kabinet niet anders. Het reproductiegetal schommelde tussen
de 2 à 3, de intensive care units stroomden vol met coronapatiënten en het bron- en
contactonderzoek was al gauw onderbemand. Er moest snel en rigoureus worden ingegrepen:
de zogenoemde hamer werd met de «intelligente lockdown» ingezet. Met succes. Op 6 mei
was Nederland ruim beneden de gestelde signaalwaarden. Het reproductiegetal lag toen
op 0.83 en het aantal positieve geteste mensen per 100.000 mensen per dag was slechts
1.8.

De hamer moet echter géén terugkerend fenomeen worden, betoogt Tomas Pueyo, ingenieur
en de bedenker van «de hamer en de dans».6 De hamer leverde ons tijdens de eerste golf kostbare tijd op om toe te werken naar
een samenleving die in staat is om spreekwoordelijk te leren «dansen». Dat wil zeggen:
om effectieve maatregelen te nemen om het virus in te dammen en controlemechanismes
te implementeren, zodat er grip op een potentiële nieuwe uitbraak is. Hierdoor wordt
een tweede hamer overbodig.7 Pueyo ziet dat verschillende landen, waaronder Nederland, wel de inzet van de hamer
onder de knie hebben gekregen, maar in de tussentijd hebben verzaakt om te leren «dansen».
«De bevolking moet de regering verantwoordelijk houden en erop toezien dat de regering
leert dansen. Anders is de hamer voor niets geweest en is er hamer na hamer na hamer
nodig», aldus Pueyo.

Ook dokter David Nabarro, verbonden aan de Wereldgezondheidsorganisatie, waarschuwt
voor een terugkeer van de hamer. «We roepen wereldleiders op: stop het gebruik van
de lockdown als primaire methode om het virus onder controle te krijgen (..) Het enige
moment dat een lockdown is gerechtvaardigd, is om tijd te kopen om je testcapaciteit
te vergroten, je bron- en contactonderzoek te verbeteren, je lokaal te reorganiseren.»8

Leren dansen is niet alleen voor de volksgezondheid van miljoenen Nederlanders van
groot belang, maar ook voor onze vrijheid en economie. Pueyo: «De vraag is niet alleen
of [de hamer] effect heeft, maar ook of het efficiënt is. Het probleem is dat de lockdown
het virus afremt, maar tegelijkertijd ook de economie.»9

1.1 – Buitenlandse aanpak

Verschillende landen hebben afgelopen tijd leren dansen, zoals Japan, China, Zuid-Korea
en Taiwan. De succesvolle Oost-Aziatische aanpak is voor een deel te wijten aan eerdere
ervaringen met een ander coronavirus: SARS. Dit heeft een langdurige opschaling in
onder meer de diagnostische lab-capaciteit tot gevolg gehad en uitvoeringsinstanties
deden ervaring op met een epidemie. Sommigen schrijven dit succes toe aan essentialistisch
denken. Dat het eenmaal in de aard ligt van een dergelijk land of cultuur om grip
te krijgen op het virus en dat dit op gespannen voet staat met een democratische rechtsstaat.
Dat is een te gemakkelijke verklaring. Democratische natiestaten als Zuid-Korea en
Taiwan rapporteerden in februari 2020 nog de meeste nieuwe coronabesmettingen.10

Ook Europese landen lijken grip te krijgen op het virus, zoals Duitsland en Denemarken.
Vanaf september tot november van dit jaar verdubbelde het aantal verrichtte coronatesten
in Denemarken ruimschoots.11 In totaal waren op 2 november circa 5,4 miljoen coronatesten verricht op een inwonersaantal
van 5,8 miljoen.12 Terwijl bij Nederlandse GGD-teststraten circa 17% van de coronatesten een positieve
corona-uitslag opleverde, was dat bij de Deense Noorderburen begin november nog geen
2%.13 Dat is ruimschoots onder de Nederlandse signaalwaarde. Hoewel ook de Denen social
distancing maatregelen hanteren zijn de maatregelen minder verregaand. Zo zijn de
lokale horecagelegenheden bijvoorbeeld tot tien uur ‘s avonds open. De verspreiding
van het virus lijkt, vooralsnog, onder controle zonder het gebruik van een zware hamer.
De Denen leren dansen.

1.2 – Politieke keuzes

Wat is de beste strategie om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan? Dat
is de hamvraag in de bestrijding van dit virus. Grofweg bestaan de keuzes uit niets
doen (1), mitigatie (2), indammen (3) en uitroeien (4). Waarbij niets doen geen optie
is, al was het maar vanwege de beperkte zorgcapaciteit.

Na de eerste golf heeft het kabinet de corona routekaart ontwikkeld en uitgesproken
dat er gestreefd wordt naar risiconiveau één. De beoogde signaalwaarde betreft maximaal
35 positieve testen per 100.000 inwoners per week.14 Deze signaalwaarde correspondeert het beste met een indamstrategie. In deze strategie
streeft een land ernaar om het aantal besmettingen zo laag mogelijk te houden, waarbij
iedere infectie moet kunnen worden opgevolgd door bron- en contactonderzoek.15 Bij dit risiconiveau is het virus niet volledig weg – maar kan bij iedere uitbraak
snel een interventie plaatsvinden. Wanneer het virus zich toch sneller verspreidt
dan de gestelde signaalwaarden, volgen nieuwe maatregelen. Dat was onder meer te zien
op 28 oktober in Duitsland. De Duitse bondskanselier Merkel kondigde een pakket met
strenge maatregelen aan die destijds verder gingen dan de Nederlandse maatregelen.
De Duitse overheid ging daartoe over, terwijl het aantal besmettingen per miljoen
inwoners ruim drie keer lager lag dan in Nederland.16

Een indamstrategie geniet de voorkeur boven een mitigatiestrategie. Mitigatie is een
klassieke strategie uit de epidemiologische wetenschap waarbij wordt geaccepteerd
dat het virus circuleert, maar waarbij de verspreiding van het virus wordt ingeperkt
zodat de zorgcapaciteit het aankan. In de volksmond: sturen op zorgcapaciteit. De
onderlinge aanname bestaat dat de bevolking, bij afwezigheid van een effectief vaccin,
groepsimmuniteit opbouwt. Echter, hard bewijs voor deze aanname ontbreekt. De voorlopige
wetenschappelijke consensus stelt dat corona-groepsimmuniteit alleen bereikt kan worden
met een vaccin.17 Het opbouwen van groepsimmuniteit kan derhalve geen doel zijn. Tevens stellen wetenschappers
dat op basis van modelleringen een mitigatiestrategie moeilijk houdbaar is: «We hebben
aangetoond dat de marge van R [reproductiegetal] waarbij mitigatie succesvol wordt
toegepast om onder de kritische intensive care capaciteit te blijven extreem smal
is, hetgeen impliceert dat deze strategie grote kans heeft om te falen».18 Een variant van de migratiestrategie die vooral is gericht op kwetsbaren (>50 jaar
en ouder) roept ondertussen meer vragen dan antwoorden op. Zo bestaat ~43% tot ~34%
van het zorgpersoneel, politiepersoneel en onderwijzend personeel uit vijftigplussers.19 Geen enkel land heeft een dergelijke variant succesvol geïmplementeerd.

Een uitroeistrategie is voorlopig een utopie. Het coronavirus is dusdanig wereldwijd
verspreid dat het zeer onwaarschijnlijk is dat we het virus kunnen uitroeien zonder
algehele beschikbaarheid van goede vaccins. De laatste menselijke infectieziekte die
wereldwijd endemisch is uitgeroeid betrof de pokken (variola).20 In 1980 verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie de wereld pokkenvrij na decennia
van internationale samenwerking en solidariteit.

Het is een politieke keuze welke koers een land vaart tijdens deze pandemie. In het
begin van de eerste golf leek het kabinet te kiezen voor een mitigatiestrategie. Met
de kennis van toen was dat een betwistbare maar tevens navolgbare keuze. De Minister-President
zei het treffend op 12 maart 2020: «In crises als deze moet je met 50 procent van
de kennis 100 procent van de besluiten nemen».21 Nu bevinden we ons niet meer in het voorjaar van 2020. Inzichten over het coronavirus
zijn rap toegenomen, de technologische ontwikkelingen gaan in sneltreinvaart en we
kunnen wereldwijd leren van elkaars fouten en successen. Ook de vraagstukken zijn
veranderd. Terwijl we steeds meer over het coronavirus zelf weten, worden de maatregels
minder nageleefd. Er is meer behoefte aan inzichten vanuit onder meer gedragswetenschappers.
Deze kunnen ook de effectiviteit bevorderen van social-distancing maatregelen. Zo
blijkt uit recent wetenschappelijk onderzoek dat bezoekers van evenementen het beste
afstand houden wanneer er sprake is van éénrichtingsverkeer gecombineerd met het gebruik
van een buzzer.22 Dergelijke inzichten kunnen effectief bijdragen aan het verminderen van de verspreiding
van het virus.

We moeten niet koersen op ziekenhuisopnames, maar deze voorkomen. Daarvoor is veel
testen onontbeerlijk zodat het virus in kaart wordt gebracht en besmette personen
vervolgens in isolatie gaan om verdere besmettingen te voorkopen. Sturen op de dag
dat iedereen gevaccineerd is tegen het coronavirus, zou ook niet de enige strategie
moeten zijn. Veel kostbare tijd gaat dan verloren en er bestaat een potentieel risico
dat het huidige coronavirus zich verder muteert. In Denemarken zijn zeker 214 inwoners
besmet geraakt door een gemuteerde variant van het coronavirus vanwege een overdracht
van de nerts op de mens.23 De Deense Minister van Volksgezondheid, Magnus Heunicke, waarschuwt dat de transmissie
van de nerts op de mens «een gevaar vormt in de ontwikkeling van een vaccin.»24

De indieners constateren dat het van groot belang is dat er duidelijkheid is over
de strategie die gevolgd wordt in de omgang met het virus.

2 – Transitie van de testmethodiek

«Preventief testen is niet doelmatig» en «zonder klachten heeft het geen zin een test
af te nemen» was het adagium tijdens de eerste coronagolf in het voorjaar.25, 26 De pandemie overrompelde de samenleving en het kabinet reserveerde alleen testcapaciteit
om burgers met klachten te laten testen op het coronavirus. Het doel was om «verspreiding
van het virus te controleren» en zodoende «beschermen mensen elkaar».27 Dat beleid is tot op heden niet genoeg succesvol gebleken.

Uit cijfers van het RIVM blijkt dat in de week van 19 tot en met 25 oktober in totaal
59.091 mensen positief zijn getest op corona. Intussen waren in diezelfde week circa
166.000 mensen besmettelijk met het coronavirus in Nederland, volgens schattingen
van het RIVM.28 Daaruit blijkt dat een minderheid van de Nederlanders met een coronabesmetting zich
laat testen. Het is klip- en klaar dat juist de mensen die niet zijn getest significant
bijdragen aan de verspreiding van het coronavirus. Zij gaan niet in thuisisolatie
en infecteren daardoor anderen.

Dit gebeurt niet uit onwil. Ruim negen op de tien Nederlanders geeft aan «het (heel)
erg te vinden als ze iemand zouden besmetten».29 Maar uit Nederlands onderzoek ervaart 11% van de coronapositieve mensen geen klachten
en nog eens 27% ervaart slechts milde klachten.30 De zogenoemde asymptomatische en presymptomatische besmettingen. Het indammen van
het virus zal alleen lukken wanneer zo veel mogelijk mensen in isolatie gaan die besmettelijk
zijn met het coronavirus. Daarbij is het van belang om onderscheid te maken tussen
een corona infectie enerzijds en transmissiegevaar anderzijds. Enkel mensen die besmettelijk
zijn, kunnen het virus overdragen op een ander.

We moeten ernaar streven dat veel meer burgers weet hebben dat zij een besmettingsgevaar
vormen. In combinatie met zelfisolatie en bron- en contactonderzoek kan het coronavirus
dan snel in tempo omlaag worden gebracht waardoor we op verantwoorde wijze delen van
onze samenleving langzaam kunnen openen, vrijheden vergaren, de druk op de reguliere
zorg verlagen en de economie lucht geven om zich weer te herstellen. De hamvraag is:
hoe gaan we dit doel duurzaam bereiken?

2.1 – Verschillende testmethoden

Wetenschappers buigen zich in grote getalen over de vraag hoe het testbeleid kan bijdragen
aan het onder controle brengen van het coronavirus.31 Uit deze wetenschappelijke publicaties en op basis van gesprekken met deskundigen
komt naar voren dat het huidige Nederlandse testbeleid andere methodes moet gebruiken.

De primaire testmethodiek om in Nederland te testen op het coronavirus vinden nog
steeds plaats via moleculaire PCR-testen. Studies tonen aan dat deze testvorm hypersensitief
is. Wanneer het testmonster per neusswab wordt afgenomen heeft de PCR-test een sensitiviteit
van 98–99%.32 Dat wil zeggen: tenminste 98 van de 100 mensen met een besmetting met SARS-CoV-2
ontvangt terecht een positieve uitslag. Het is echter de vraag of de PCR-test wel
het juiste diagnostische instrument betreft voor grootschalig gebruik. De PCR-methode
toont niet alleen aan of iemand besmettelijk is en vervolgens hoeveel virusdeeltjes
iemand met zich meedraagt, het detecteert ook mensen die het coronavirus met zich
meedragen maar niet besmettelijk zijn.33 In andere woorden: de PCR-test is niet ontworpen voor preventieve epidemiologische
doeleinden om verdere verspreiding van het virus tegen te gaan. Het is ontworpen voor
klinische diagnostiek om mensen met het virus medisch te behandelen. Een groot deel
van de mensen met een coronabesmetting vertonen echter milde klachten of géén klachten.

Dit is niet het enige nadeel dat kleeft aan de PCR-testen. Het afnemen van een PCR-test
vraagt om deskundig personeel, het testmonster moet verwerkt worden in een geavanceerd
laboratorium met wederom deskundig personeel, en het verwerken van het testmonster
neemt uren en soms zelfs dagen in beslag. Al met al is de PCR-testmethodiek kostbaar,
tijdrovend en daardoor maar matig schaalbaar.

Er is een alternatief. Antigeensneltesten – kortweg sneltesten – geven binnen 15 tot
30 minuten een uitslag, zijn betaalbaar en toegankelijk. Er zijn geen grote laboratoria
vereist, de daadwerkelijke testafname vraagt om minder geavanceerde handelingen en
de kostprijs ligt reeds op 4 á 5 euro per test. Weliswaar is de antigeentest minder
sensitief ten opzichte van de PCR-test, maar de vraag is: hoe erg is dat daadwerkelijk?
Hoewel we nog niet alles weten over de kinetiek bij aanvang, weten we wel dat het
coronavirus zich in de beginfase van de infectie snel vermenigvuldigt in het lichaam.
Vanaf het moment dat het coronavirus detecteerbaar is bij een PCR-test duurt het waarschijnlijk
«eerder uren, niet dagen» voordat het virus ook gedetecteerd wordt door een gevalideerde
sneltest (zie afbeelding 1).34, 35

Afbeelding 1: hoogfrequent testen met lage sensitiviteit versus laagfrequent testen
met hoge sensitiviteit (Mina, 2020)

De uitslag van een antigeen sneltest is minder geschikt om definitief vast te stellen
of de burger in kwestie wél of geen coronabesmetting heeft – een PCR-test is hierin
meer accuraat. Met name als de Ct-afkapwaarde van de PCR-test hoog ligt (~30) is de
test hypersensitief. Een sneltest is minder gevoelig, maar geeft goed aan of de burger
wel of niet besmettelijk is om het virus te verspreiden. De uitslag van een sneltest is onvoldoende voor een
klinische setting waarbij een arts moet bepalen wat de verdere behandeling is van
de patiënt bij ernstige klachten. De sneltest is wel een effectief middel om de epidemiologische
verspreiding van het virus in kaart te brengen en verdere verspreiding tegen te gaan,
mits mensen met een positieve uitslag in isolatie blijven gaan. Bij veelvoudig gebruik ondervangt de sneltest de lagere sensitiviteit en vormt het een effectief
middel om virusverspreiding tegen te gaan. De sensitiviteit van antigeen(snel)testen
van BD Veritor, Roche, Abbott Panbio variëren tussen een magere 73% tot een goede
90% en 94% testsensitiviteit.36 Daarentegen faalt de PCR-test als epidemiologisch middel om de verspreiding van het
virus te stoppen: «De testen die noodzakelijk zijn, zijn fundamenteel anders dan de
huidige klinische testdiagnostiek (..) Volgens verschillende criteria faalt de toonaangevende
industriestandaard PCR-test wanneer het gebruikt wordt om controle te houden op de
uitbraak», concluderen wetenschappers.37

2.2 – Grote schaal testen

«Wanneer we op gepaste wijze en op grote schaal kunnen testen, kunnen we het virus
verslaan», stelt Michael Mina, epidemioloog en immunoloog aan de Harvard Public Health
& Medical School.38 Mina stelt dat een mix van testmethodieken helpt om het virus te stoppen met verspreiden.
In deze teststrategie dienen zowel de moleculaire PCR-test als de antigeensneltest
een doel. Frequent gebruik van antigeentesten helpt het virus te stoppen met verspreiden.
De PCR-test biedt zorgverleners de benodigde klinische informatie bij klachten en
kan als second-opinion worden toegepast bij mensen met typische coronaklachten en
toch een negatieve sneltestuitslag. Op deze manier werken we aan actieve opsporing
om de verspreiding van het virus in te dammen en dragen we er aan bij om in fase één
van de coronaroutekaart te komen en vervolgens er in te blijven.

In de internationale wetenschap ontstaat steeds meer consensus dat een dergelijke
strategie het virus kan indammen. We moeten daarvoor wel de transitie maken van zogenoemd
«doelmatig»-testen naar frequent testen op grote schaal. Wat de indieners betreft
zijn hiervoor twee fases noodzakelijk: een alternatief voor de hamer (fase 1) en een
aanvulling op de dans (fase 2).

3 – Fase één: populatietest als alternatief voor de hamer

Een reset van de coronaverspreiding klinkt utopisch, maar de Slowaakse regering zet
in op deze hernieuwde hamer. In oktober kondigde premier Igor Matovič aan dat hij
de gehele populatie wilde (snel)testen. Door de bevolking twee keer te testen in opeenvolgende
weekenden ondervangt de Slowaakse regering de beperkingen van de sneltest met betrekking
tot de lagere sensitiviteit. In het weekend van 31 oktober 1 november vond het eerste
weekend van de «actieve opsporing» plaats. Ruim 3,6 miljoen Slowaken ondergingen de
sneltest. Kinderen onder de 10-jaar, zwakkeren en ouderen werden van deze oproep uitgezonderd.
De opkomst was hoog. Ruim 90% van de bevolking die ervoor in aanmerking kwam, liet
zich daadwerkelijk testen. De landelijke resultaten uit de Slowaakse populatietests
zijn hoopgevend. Zo was de besmettingsgraad in de Tvrdošín-regio tijdens het eerste
weekend 4,85% en daalde dit aandeel naar 2% tijdens het tweede weekend. De besmettingsgraad
in alle vier de pilotregio’s nam tenminste met de helft af.39

Naar aanleiding van de goede testresultaten uit Slowakije heeft inmiddels ook Oostenrijk
besloten om de populatie grootschalig te testen. Daarbij zal de overheid gebruik maken
van antigeentesten en wordt hulp ingeroepen van Defensie. Doel is dus om tegen kerstmis
zo veel mogelijk inwoners getest te hebben. In de Britse stad Liverpool werden begin
november zo’n 200.000 inwoners getest op de besmettelijkheid van het COVID-19 virus
middels een sneltest.40 De resultaten overstijgen de verwachtingen van de Britse Minister van Volksgezondheid,
Matt Hancock: «Ze hebben veel meer mensen met asymptomatische klachten gevonden die
niet van zichzelf wisten dat ze het virus met zich meedroegen (..) De combinatie van
populatietesten en de coronamaatregelen hebben het aantal besmettingen opmerkelijk
omlaag gebracht, veel sneller dan ik dacht dat mogelijk was.»41

3.1 – Een verkorte lockdown

Wat zou het effect zijn van een populatietest op de Nederlandse samenleving? Dat is
ingewikkeld te voorspellen vanwege de veelvoud aan variabelen. Op verzoek van de indieners
hebben enkele leden verbonden aan de onafhankelijk expertgroep Red Team een inschatting
gemaakt. De mogelijke effecten van een grootschalige populatietest op het reproductiegetal
zijn hoopgevend. Grofweg zou daarmee twee keer zo snel niveau één op de coronaroutekaart
kunnen worden bereikt dan zonder populatietesten.42 Ofwel, geen 96 dagen om uit de gedeeltelijke lockdown te komen, maar de helft. Dit
model gaat uit van twee weekenden achtereenvolgende populatietesten, met dagelijkse
opvolging voor hoogrisicocontacten.43 Een éénmalige populatietest is wezenlijk minder effectief. (zie afbeelding 2).

Afbeelding 2: vergelijken testscenario’s van basisscenario, naar één interventie,
naar twee interventies en opvolging (Slagter, 2020)

Uit de modellering van de populatietest komt naar voren dat een hoge testcapaciteit
in combinatie met naleving van de quarantaine- en isolatieregels het reproductiegetal
sneller omlaag zou kunnen brengen dan nu het geval is. Actieve opsporing lijkt een
succesvol alternatief voor de inzet van een lockdown, er vanuit gaande dat alle basisregels
blijvend worden toegepast.

3.2 – Kosten en baten

Een populatietest is kostbaar, maar valt in het niet bij de kosten van een «gedeeltelijke»
of «intelligente» lockdown. Het Slowaakse landelijke experiment komt naar schatting
uit op 100 miljoen euro voor het hele land. Ongeveer 60 miljoen daarvan ging op aan
de aankoop van voldoende testcapaciteit.44 Bij een soortgelijke besmettings- en participatiegraad zouden de totale kosten in
Nederland uitkomen op circa 320 miljoen euro. Hoewel de populatietest in Slowakije
op vrijwillige basis gebeurde, werden mensen die er van afzien verplicht om 10 dagen
in quarantaine te verblijven op straffe van een forse boete. In Nederland zouden we
testbereidheid positief kunnen stimuleren door het verschaffen van een testvergoeding.
Een dergelijke onkostenvergoeding zou kunnen neerkomen op eenmalig € 50 voor twee
testen. Tevens zouden Nederlanders met een positieve corona-uitslag in aanmerking
kunnen komen voor een isolatievergoeding van € 250,– per week voor de gederfde inkomsten.
Het totaalpakket van een populatietest in twee rondes en positieve stimulatiemaatregelen,
onder een vergelijkbare participatie- en besmettingsgraad als in Slowakije, zou dan
éénmalig neerkomen op 940 mln.45 Afgezet tegen een economische schade van circa 1 miljard per dag die een «milde lockdown»
(R0,85) kost, volgens publicaties in het vakblad voor economie en beleid ESB, is dit
een economisch rationele investering.46 Ook wanneer een 10-daagse populatietest plaatsvindt in een periode van lockdown-maatregelen
die een R1 nastreven (zogenoemde stabiliserende lockdown) lijken de baten nog steeds
hoger dan de kosten (zie afbeelding 3).

Afbeelding 3: kosten lockdown versus populatietest (ESB.nu, 2020)

4 – Fase twee: frequent testen als aanvulling op de dans

Grootschalige populatietesten kunnen een lockdown verkorten of überhaupt een alternatief
bieden voor de spreekwoordelijke hamer. Maar de ervaring leert dat het virus na een
klap van de hamer weer snel oplaait. Een populatietest biedt geen garantie voor de
toekomst. Om succesvol te leren dansen moeten we deze fase opvolgen met zeer frequent
testen. Dit roept echter nieuwe maatschappelijke vragen op.

Immers, niet alles wat kan, moet en hoeft. Bij nieuwe coronamaatregelen dient de politiek
de proportionaliteit van de maatregelen te wegen en zichzelf af te vragen: scheppen
maatregelen die nu genomen worden geen precedent voor de toekomst? Deze vraag vinden
de indieners in het bijzonder relevant wanneer we toewerken naar een tijdelijke testsamenleving
van frequent testen.

Omdat het SARS-CoV-2 virus op de A-lijst is geplaatst van infectieziekten is destijds
de Wet Publieke Gezondheid van kracht gegaan. Dit legde de juridische basis om niet
alleen de openbare gezondheidszorg te organiseren en de infectie te bestrijden, maar
ook de basis om de quarantaine-, lockdown- en socialdistancing-maatregelen op te leggen
en te handhaven. Eventueel ter straffe van een boete. De justificatie van deze maatregelen
ligt in het gegeven dat de vrije bewegingsruimte van het individu niet alleen zichzelf
in gevaar brengt, maar ook anderen. Meer vrijheid voor het individu betekent niet
alleen een hoger eigen besmettingsgevaar, maar ook een verhoogt risico dat het individu
onopzettelijk het coronavirus overdraagt op anderen.

Door de coronamaatregelen zijn verschillende grondrechten ingeperkt zoals de vrijheid
van vergadering en betoging, het recht op privéleven en het recht op onderwijs. De
regering mag dergelijke maatregelen nemen omdat de overheid ook grondwettelijke verplichtingen
heeft om maatregelen te treffen ter bescherming van de volksgezondheid. Ook als deze
maatregelen een beperking van de vrijheid van burgers opleveren.

Maar wat nu als het individu nauwelijks risico loopt om het virus over te dragen op
anderen doordat hij, zij of hen, zojuist per sneltest op besmettelijkheid is getest?
Mag een negatieve testuitslag in de hand (tijdelijk) als criterium gelden om meer
vrijheden te vergaren of toegang tot een ruimte te verkrijgen? De indieners zijn van
mening dat een negatieve uitslag van een (non-invasieve) coronatest onder bepaalde
voorwaarden als criterium mag gelden om toegang tot een ruimte te verkrijgen.

Het is immers onrechtvaardig om onnodig grondwettelijke vrijheden te beperken van
burgers wanneer zij op dat moment epidemiologisch nauwelijks een besmettingsgevaar
vormen voor anderen. Daar heeft niet alleen het individu baat bij, ook het collectief.

Stapsgewijs is het kabinet van plan de teststraten op te schalen en het testinstrumentarium
uit te breiden van huidige PCR-testen naar antigeen sneltesten, ademtesten en de LAMP-test.
Op den duur moeten ook mensen zonder klachten zich kunnen laten testen bij een teststraat.
Tevens is het kabinet voornemens om bedrijven en instellingen te assisteren om mobiele
teststraten op te zetten. Via deze locaties kunnen burgers in korte tijd testen of
ze op dat specifieke moment besmettelijk zijn of niet. Met een negatieve testuitslag
in de hand, kan toegang worden verleend aan grootschalige publieke-, culturele,- en
commerciële ruimtes.

De indieners vragen zich echter af: zijn de huidige ambities en inspanningen voldoende
om de verwachtingen waar te maken? Welke sectoren verdienen een preferente aanpak?

4.1 – Noodzakelijke testcapaciteit per sector

De coronacrisis doet iets met het welzijn van de gehele samenleving, maar niet in
de laatste plaats doet het iets met jongeren. Ruim 700.000 studenten in het hoger
onderwijs, en nog eens 500.000 mbo-studenten, volgen in mindere of meerdere mate afstandsonderwijs.
Het sociale contact verdwijnt, lesstof wordt minder actief opgenomen en veel jongeren
raken in een isolement. Terwijl we weten dat het coronavirus voor veel jongeren geen
groot gezondheidsrisico vormt. De indieners roepen daarom het kabinet op om allereerst
toe te werken naar sneltest-locaties voor studenten én docenten. Deze sneltest-check-points
dienen niet door onderwijsinstellingen maar door het Rijk te worden gefinancierd.
Een negatieve testuitslag biedt wat de indieners betreft voldoende waarborging om
collegezalen en praktijkleslokalen weer te kunnen openen. Daarbij zijn twee criteria
voor de indieners belangrijk: (1) een negatieve testuitslag is drie dragen geldig
(screeninginterval van drie dagen), (2) waar mogelijk blijven vormen van afstandsonderwijs
(b.v. stream van hoorcolleges) behouden voor thuiszitters. Het frequent sneltesten
van studenten zorgt er niet alleen voor dat weer vrijheden kunnen worden herwonnen,
maar kan ook gericht bijdragen aan het terugdringen van de verspreiding van het coronavirus.
Uit gegevens van de GGD weten we dat jongvolwassenen en studenten oververtegenwoordigd
zijn onder het aantal positieve coronabesmettingen.47 De benodigde testcapaciteit48 om alle studenten én personeel twee keer per week te laten testen komt uit op circa
385.000 testen per dag.

4.1.1 – Voortgezet onderwijs

Niet alleen het middelbaar beroepsonderwijs en het hoger onderwijs zijn gebaat bij
frequent sneltesten. In het funderend onderwijs vindt een stille ramp plaats. Uit
een enquête van de Algemene Onderwijsbond (AOb) blijkt dat de onderwijskwaliteit sterk
is gedaald in coronatijd, ondanks de tomeloze inzet van leerkrachten. Met name het
voortgezet is hard getroffen: volgens driekwart van de leraren is de onderwijskwaliteit
slechter geworden.49 Klassen worden naar huis gestuurd vanwege zieke leraren, scholen sluiten de deuren
vanwege brandhaarden. Het recht op onderwijs is in het geding. Bovendien ligt het
aandeel positief geteste scholieren boven het landelijk gemiddelde.50 Ook hier, vinden de indieners, moet snel werk gemaakt worden van frequent testen.
De indieners hebben vernomen dat de Minister van Basis- en Voortgezet Onderwijs en
Media reeds aan een pilot werkt om sneltesten onder leerlingen in het voortgezet onderwijs
mogelijk te maken. De indieners roepen het kabinet op om alvast de voorbereidingen
te treffen om frequent testen landelijk op te schalen in het voortgezet onderwijs
mits gefinancierd door het Rijk en in samenspraak met de sector. De benodigde testcapaciteit51 om alle leerlingen en personeel twee keer per week te laten testen komt neer op 285.000
testen per dag.

4.1.2 – Sport

Vanwege de coronamaatregelen zijn alle amateurcompetities stilgelegd en er gelden
strikte restricties voor binnensporten. Terwijl beweging uitermate gezond is voor
lichaam én geest. Ook voor deze sector roepen de indieners het kabinet op om sneltest-locaties
mogelijk te maken en een negatieve testuitslag verplicht te stellen. De benodigde
testcapaciteit52 om wekelijks alle Nederlanders die een groepsport of binnensport beoefenen te laten
testen komt neer op een kleine 90.000 testen per dag.

4.1.3 – Cultuur en horeca

De culturele sector en horeca hebben ongelooflijk zware klappen gekregen door de coronacrisis.
Velen snakken weer naar het zien van een mooie voorstelling, of een avondje tafelen
in een restaurant. Tegelijkertijd kunnen dergelijke binnenruimtes worden aangemerkt
als hoog-risico aangelegenheden, omdat grote hoeveelheden mensen bijeenkomen.53 De indieners streven er naar dat na het onderwijs en de sport, óók de deuren van
deze sectoren weer langzaam kunnen openen op voorwaarde van een negatieve testuitslag
in de hand. Daarbij is het van belang dat alsnog de basismaatregelen (anderhalve meter,
beperkte groepsgrootte) zo goed mogelijk worden nageleefd omdat niet volledig is uit
te sluiten dat personen met een negatieve testuitslag alsnog besmettelijk zijn. Op
basis van berekeningen van VNO-NCW zou de benodigde testcapaciteit om horeca, bioscopen
en theaters, weer te openen mét een «groene» testuitslag van die dag, neerkomen op
circa 320.000 testen per dag.54

De benodigde testcapaciteit om de voornoemde vier sectoren deels te openen legt bloot
dat de huidige ambities van het kabinet tekort schieten. Voor maart 2021 stuurt het
kabinet in de routekaart aan op een testcapaciteit van 175.000 testen per dag, terwijl
uit ramingen van de indieners zes tot tien keer zo veel noodzakelijk is. Uit recent
wetenschappelijk Amerikaans onderzoek blijkt dat een hoge testfrequentie de effectiviteit
van het testbeleid bevordert. «De resultaten demonstreren dat effectieve screening
voornamelijk afhankelijk is van de frequentie van testen en de snelheid, het wordt
slechts marginaal effectiever bij hogere testsensitiviteit».55 Daarnaast benadrukt recent Nederlands onderzoek het belang om het testbeleid aan
te passen op «hoog risico»-groepen en «hoog risico»-evenementen.56

 

Dagelijkse testcapaciteit

Frequentie

Mbo, Hbo, Wo

385.000

2x per week

Voortgezet onderwijs

285.000

2x per week

Sporten

90.000

Per entree

Cultuur + horeca

320.000

Per entree

Totaal

1.080.000

 

Kabinetsbeleid

175.000

 

Enkele leden van de onafhankelijke expertgroep Red Team hebben, vanuit hun expertise,
ook gekeken naar de gewenste dagelijkse testcapaciteit en de effecten op het reproductiegetal.
Bij dagelijkse willekeurige tests van 10% van de bevolking zou dit een reductie van
R0,2 op het reproductiegetal kunnen opleveren (afbeelding 4). Dit zou grofweg uitkomen
op een tienvoud van de benodigde testcapaciteit dan waar het kabinet op stuurt.

Afbeelding 4: effecten van reductie R0,2. Dat kan worden bereikt door 10% van de bevolking
willekeurig te selecteren met een effectiviteit van 50%. Onderliggende aannames betreffen
80% van de totaalpopulatie komt in aanmerking voor test, 90% testbereidheid, 80% testsensitiviteit
en 90% van de positieve test gaat in isolatie – compliance.

De indieners willen zo snel mogelijk het coronavirus indammen met behoud van zo veel
als mogelijk vrijheden. Er is geen tijd te verliezen. Half januari zou wat de indieners
betreft het maatregelenpakket voor frequent testen in vergevorderd stadium moeten
zitten.

4.2 – Beperkingen en uitdagingen

Om frequent testen per antigeensneltest te laten slagen, is een goed begrip van de
testuitslag van cruciaal belang. Immers betekent een negatieve testuitslag niet dat
de persoon geen infectie heeft van het coronavirus, maar dat de persoon op dat specifieke
moment waarschijnlijk niet besmettelijk is. De betekenis van een positieve of negatieve
testuitslag moet glashelder zijn anders ontstaat er «schijnveiligheid». Daarnaast
moet duidelijk zijn dat de uitslag slechts van tijdelijke aard is. Een negatieve testuitslag
zou bij zogenoemde «hoog-risico» situaties zoals sportcentra, culturele instellingen
of horeca, niet lang toegang moeten verschaffen. Bijvoorbeeld 8-uur lang of per entree.
De indieners kunnen zich voorstellen dat zowel fysieke als digitale tools kunnen helpen
met het verduidelijken van de testuitslag en het benadrukken van de tijdelijkheid
van de testuitslag. Het non-profit project CommonPass werkt aan een digitaal framework
voor de luchtvaartindustrie die de uitslag van een coronatest in de juiste context
voorziet.

Hoewel frequent testen bijdraagt aan het verlagen van het reproductiegetal, is het
géén vervanging van alle coronamaatregelen. Dat werd wederom benadrukt door Nederlandse
onderzoekers aan (onder meer) de Universiteit Utrecht.57 De hygiëne maatregelen en social-distancing zijn óók bij een tijdelijke testsamenleving
belangrijk om het transmissierisico van onder meer personen met een fout-negatieve
testuitslag te ondervangen. Omdat op grote schaal frequent testen wel, naar alle waarschijnlijkheid,
significant bijdraagt aan het verlagen van het reproductiegetal kunnen enkele maatregelen
op den duur wel worden versoepeld. Het is in de communicatie belangrijk om helder
te communiceren waarom we testen en wat een testuitslag betekent.

Tevens dient de overheid inclusieve randvoorwaarden te scheppen in de transitie naar
een tijdelijke testsamenleving. Voor de indieners zijn de volgende randvoorwaarden
essentieel in de besluitvorming om over te gaan op een frequent testbeleid:

• Er mogen géén financiële (noch anderszins) belemmeringen zijn om wel of niet te testen.
De overheid dient collectieve middelen te investeren zodat de tijdelijke testsamenleving
de ongelijkheid in de samenleving niet vergroot.

• Positief geteste personen dienen in aanmerking te komen voor een isolatievergoeding.

• Essentiele publieke dienstverlening (detailhandel, politie, gemeenteloket, onderwijs,
en patiëntenzorg) dienen fysiek en/of digitaal toegankelijk te zijn met of zonder
test.

• Alle maatregelen voor een duurzame testsamenleving moeten zéér tijdelijk van aard
zijn.

• Het parlement heeft het laatste woord over de transitie naar een tijdelijke testsamenleving.

• Bij de totstandkoming van beleid is artikel 10 in Grondwet (privacy) geen bijzaak,
maar hoofdzaak (privacy first).

De overheid dient ook een toezichthoudende rol in te nemen bij private testlocaties
of anderszins testlocaties buiten de GGD om. Zo is het van belang dat tijdens de testafname
te alle tijde 1,5 meter afstand wordt nageleefd en er voldoende beschermingsmaterialen
aanwezig zijn tijdens de bemonstering. Het risico bestaat immers dat de testlocaties
zelfs een brandhaard worden. Bovendien moeten de testresultaten gedeeld worden met
het RIVM zodat epidemiologisch zicht blijft op het virus.

Tot slot vraagt een tijdelijke testsamenleving om zéér toegankelijke testen qua prijs
en infrastructuur. Deze uitdaging vraagt om actief politiek beleid ter bevordering
van de productie van betaalbare sneltesten. Nederlandse bedrijven in de chemie-, technologie-
en de levensmiddelenbranche hebben ervaring met het optimaliseren van processen en
het opzetten van een grootschalige infrastructuur. De indieners stellen voor dat de
publiekrechtelijke organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek, TNO,
een publiek-private samenwerking aangaat om deze infrastructuur op te stellen.

Dit moet half januari in vergevorderd stadium zijn.

4.3 – Toekomst van testen

Een volgende stap in het testbeleid is de brede beschikbaarheid van thuistesten. Het
Amerikaanse agentschap Food and Drug Administration (FDA) heeft al een poos thuistest gevalideerd.58 De huidige thuistesten kennen echter twee forse obstakels: snelheid en prijs. De
desbetreffende farmaceuten vragen woekerprijzen en vrijwel alle gevalideerde thuistesten
vergen alsnog een analyse van een laboratorium. In tegenstelling tot sneltesten geeft
de thuistest (nog) niet binnen 15 á 30 minuten uitsluitsel. Ook de inkoopprijs van
een sneltest circa 4 a 5 euro is beduidend lager dan de inkoopprijs van een thuistest
circa 100 euro. Het moet worden opgemerkt dat de sneltest naar verwachting nog voordeliger
wordt.

Echter, de technologie voor een snelle thuistest is daar. Op 17 november heeft de
Amerikaanse FDA de eerste thuis(snel)test geautoriseerd, de zogenoemde Lucira COVID-19
All-In-One Test Kit.59 Met een testspecificiteit van 94% lijken de testresultaten zeer gunstig. De beschikbaarheid
van snelle thuistesten verlaagt de logistieke drempels aanzienlijk om frequent te
kunnen testen. Ook de Duitse farmaceut farmaceut Pharmact staat op het punt om een
antigeen thuistest op de markt te brengen, de zogenoemde BELMONITOR-COV-2, die snel
een uitslag geeft.60 De indieners roepen het kabinet op om zo snel mogelijk antigeen thuistesten te valideren.

5 – Conclusie

Er is geen tijd te verliezen. Wat de indieners betreft moet de testcapaciteit op korte
termijn veel verder worden opgeschaald. We moeten een nieuwe lockdown voor ons welzijn
en onze welvaart voorkomen. Een hogere testcapaciteit, in combinatie met naleving
van de basisregels, draagt bij aan het indammen van het coronavirus en het op den
duur (her)openen van delen van de samenleving. Te beginnen bij het onderwijs. Het
huidige ambitieniveau blijkt simpelweg niet ambitieus genoeg.

Verschillende landen hebben aangetoond dat op korte termijn de testcapaciteit snel
kan worden opgeschaald. Daarvoor is samenwerking tussen publiek én private partners
van belang om dit op korte termijn te realiseren. De indieners verzoeken het kabinet
hier spoedig en intensiever werk van te maken.

De indieners benadrukken dat beleidsmaatregelen en instrumenten ook moeten worden
nageleefd. Ons eigen gedrag is misschien wel het sterkste instrument om het virus
niet verder te laten spreiden. Daarom verzoeken de indieners om gedragswetenschappers
beter bij de besluitvorming te betrekken.

De indieners merken op dat de coronacrisis de ongelijkheid in de samenleving verder
vergroot. We moeten oog blijven houden op de meest kwetsbaren in de samenleving. Het
kabinet moet waarborgen dat snel(thuis)testen voor een ieder, ongeacht inkomen of
persoonlijke omstandigheden, beschikbaar is en blijft.

Tot slot, willen de indieners benadrukken dat de voorgestelde maatregelen allemaal
van tijdelijke aard dienen te zijn. We leven in bijzondere tijden en de indieners
willen ervoor waken dat de maatregelen van nu een precedent scheppen voor maatregelen
later. Uiteindelijk zullen we pas houdbaar deze crisis uitkomen wanneer de mondiale
wereld is beschermd met een vaccin. Inspanningen om een tijdelijke testsamenleving
vorm te geven moeten niet ten koste gaan van de vaccinatiestrategie. Maar tot het
zo ver is, moeten we meer werk maken van testen.

6 – Beslispunten

Al met al vragen de indieners de Kamer ermee in te stemmen het kabinet te verzoeken
de volgende voorstellen over te nemen op basis van de inhoud van deze initiatiefnota:

1. Ga uit van het voorzorgsbeginsel in het te voeren beleid;

2. Evalueer en implementeer nieuwe wetenschappelijke bevindingen van alle relevante vakgebieden
in het te voeren beleid en pas de samenstelling van het OMT hierop aan;

3. Initieer onmiddellijk een grootschalige regionale pilot om actief corona op te sporen
in de vorm van een populatietest in twee rondes;

4. Bereid een landelijke populatietest met twee rondes voor in combinatie met een stimuleringspakket,
met het doel een maximale participatiegraad;

5. Voer industriepolitiek en stel TNO in staat om publiek-private samenwerking aan te
gaan om de productie van goedkope antigeentesten aan te jagen en een testinfrastructuur
op te stellen;

6. Valideer zo snel mogelijk thuis(snel)testen;

7. Intensiveer de ambities voor frequent testen en de bijbehorende testcapaciteit en
maak de preferente sectoren topprioriteit.

8 – Financiële verantwoording

Deze initiatiefnota schetst verschillende maatregelen om het corona- en testbeleid
te verbeteren. De beleidsvoorstellen voor fase één, betreffende de landelijke populatietest
in combinatie met positieve stimuleringsmaatregelen, ramen de indieners op circa 940
mln. Afgezet tegen de baten zijn de indieners van mening dat dit een zeer verstandige
investering betreft. De financiële consequenties van fase 2 zijn op dit moment niet
volledig bekend en we zijn benieuwd naar een dergelijke financiële uitwerking vanuit
de desbetreffende departementen. Ook hier verwachten de indieners dat de kosten lager
zijn dan de baten.

9 – Geraadpleegde bronnen

Adkins, W. (2020, september 18). Liverpool to become first UK city to trial mass coronavirus
testing. Politico. Retrieved from https://www.politico.eu/article/liverpool-first-uk-city-mass-coronaviru…

Aschwanden, C. (2020, oktober 21). The false promise of herd immunity for COVID-19.
Nature. Retrieved from https://www.nature.com/articles/d41586-020-02948-4

BBC. (2020, november 24). Covid: Mass testing in Liverpool sees «remarkable decline»
in cases. BBC. Retrieved from https://www.bbc.com/news/uk-england-merseyside-55044488

Bingham, K. (2020). The UK Government's Vaccine Taskforce: strategy for protecting
the UK and the world. The Lancet. doi:https://doi.org/10.1016/S0140–6736(20)32175–9

Boffey, D. (2020, november 5). Denmark tightens lockdown in north over mink Covid
outbreak. The Guardian. Retrieved from https://www.theguardian.com/world/2020/nov/05/denmark-lockdown-north-mi…

COVID-19 Health System Response Monitor. (2020, november 26). Country page: Denmark.
Retrieved from https://www.covid19healthsystem.org/countries/denmark/livinghit.aspx?Se…

Daniel B. Larremore, B. W. (2020). Test sensitivity is secondary to frequency and
turnaround time for COVID-19 screening. ScienceAdvances. doi:10.1126/sciadv.abd5393

Dool, P. v. (2020, februari 29). «We kunnen niet iedereen volgen». NRC. Retrieved from https://www.nrc.nl/nieuws/2020/02/29/we-kunnen-niet-iedereen-volgen-a39…

Drissen, T. (2020, Oktober 14). Aandeel vijftigplussers in de publieke sector. Retrieved from Twitter: https://twitter.com/thomasdrissen/status/1316401431721713665?s=20

DW. (n.d.). Denmark defends coronavirus measures amid mink mutation. DW. Retrieved from https://www.dw.com/en/denmark-defends-coronavirus-measures-amid-mink-mu…

EO Redactie. (2020, november 13). Gommers bezorgd over versoepeling coronaregels.
NPO Radio 1. Retrieved from https://www.nporadio1.nl/gezondheid/27695-gommers-bezorgd-over-versoepe…

ESB.nu. (2020, november 12). Een eerste kwantiatieve analyse van de Nederlandse coronamaatregelen.
ESB.nu. Retrieved from https://esb.nu/incoming/20061414/een-eerste-kwantitatieve-analyse-van-d…

European Centre for Disease Prevention and Control. (2020). Diagnostic testing and
screening for SARS-CoV-2. Retrieved from https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/latest-evidence/diagnostic-testi…

Guglielmi, G. (2020, september 16). Fast coronavirus tests: what they can and can’t
do. Nature. Retrieved from https://www.nature.com/articles/d41586-020-02661-2

Harvard T.H. Chan School of Public Health. (2020, november 18). Coronavirus (COVID-19):
Press Conference with Michael Mina. Retrieved from https://www.hsph.harvard.edu/news/features/coronavirus-covid-19-press-c…

John, T. (2020, oktober 13). The West is being left behind as it squanders Covid-19
lessons from Asia-Pacific. CNN. Retrieved from https://edition.cnn.com/2020/10/12/europe/coronavirus-asia-pacific-west…

Katja van den Hurk, E.-M. M. (2020, augustus 12). Low awareness of past SARS-CoV-2
infection in healthy adults. MedRxiv. Retrieved from https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.08.10.20171561v1.full.pdf

MCJ Bootsma, M. K. (2020). Regular universal screening for SARS-CoV-2 infection may
not allow reopening of society after controlling a pandemic wave. medRxiv. doi:https://doi.org/10.1101/2020.11.18.20233122

Mercey Livingston, A. C. (2020, oktober 14). Coronavirus home test kits: These are
the tests available now. C|net. Retrieved from https://www.cnet.com/health/how-to-get-tested-for-coronavirus-at-home/

Michael J. Mina, R. P. (2020). Rethinking Covid-19 Test Sensitivity – A Strategy.
The New England Journal of Medicine. Retrieved from https://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJMp2025631?articleTools=true

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2020, Mei 27). Retrieved from https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/05/27/vanaf-1-juni-tes…

Nederlands Huisartsen Genootschap. (2020, november 2). Antigeen(snel)testen COVID-19.
Retrieved from https://www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/2.11.20…

Nieuwsuur. (2020, november 23). «Meer testen op scholen om R onder 1 te houden». NOS . Retrieved from https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2357699-meer-testen-op-scholen-om-r-on…

NOS. (2020, oktober 13). Aantal coronagevallen blijft sterk groeien: 7393 besmettingen,
opnieuw ruim 500 meer. NOS. Retrieved from https://nos.nl/artikel/2352139-aantal-coronagevallen-blijft-sterk-groei…

NOS. (2020, oktober 28). Nederland moet snel leren dansen, zegt de bedenker van «de
hamer en de dans». Retrieved from https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2354159-nederland-moet-snel-leren-dans…

NOS. (2020, maart 12). Rutte: we hebben iedereen nodig, 17 miljoen mensen. NOS. Retrieved from https://nos.nl/video/2326873-rutte-we-hebben-iedereen-nodig-17-miljoen-…

NOS. (2020, oktober 30). «We lopen de kans dat een coronavaccin maar matig effectief
is». NOS. Retrieved from https://nos.nl/artikel/2354548-we-lopen-de-kans-dat-een-coronavaccin-ma…

Our World in Data. (2020, november 26). Coronavirus (COVID-19) Cases. Retrieved from
https://ourworldindata.org/covid-cases?country=NLD~DNK~DEU

Our World in Data. (2020, november 26). Cumulative tests per million people. Our World in Data. Retrieved from https://ourworldindata.org/grapher/covid-19-tests-vs-cases-per-million-…

Our World in Data. (2020, november 26). Denmark: Coronavirus Pandemic Country Profile.
Retrieved from https://ourworldindata.org/coronavirus/country/denmark?country=~DNK

Pueyo, T. (2020, april 20). Coronavirus: Learning How to Dance. Retrieved from https://tomaspueyo.medium.com/coronavirus-learning-how-to-dance-b842017…

Pueyo, T. (2020, maart 29). Coronavirus: The Hammer and the Dance. Retrieved from
https://tomaspueyo.medium.com/about

Rijksoverheid. (2020, november 26). Dashboard coronavirus: Aantal besmettelijke mensen.
Retrieved from https://coronadashboard.rijksoverheid.nl/landelijk/besmettelijke-mensen

Rijksoverheid. (2020, november 4). Routekaart coronamaatregelen (Nederlands). Retrieved
from https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2020/10/13/risiconi…

Rijksoverheid. (n.d.). Testen op corona. Retrieved from https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/coronavirus-covid-19/testen

Rijksoverheid. (n.d.). Testen op corona. Retrieved from https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/coronavirus-covid-19/testen

RIVM. (2020, november 17). Epidemiologische situatie COVID-19 in Nederland. Retrieved
from https://www.rivm.nl/sites/default/files/2020–11/COVID-19_WebSite_rapport_wekelijks_20201117_1237.pdf

RIVM. (2020, november 12). Resultaten onderzoek gedragsregels en welbevinden. Retrieved
from https://www.rivm.nl/gedragsonderzoek/maatregelen-welbevinden

Robin N. Thompson, T. D.-B. (2020). Key questions for modelling COVID-19 exit strategies.
Proceedings of the Royal Society B. doi:https://doi.org/10.1098/rspb.2020.1405

Sheridan, C. (2020, november 5). Coronavirus testing finally gathers speed. Nature. Retrieved from https://www.nature.com/articles/d41587-020-00021-z

Slagter, B. (2020, November 7). Kan onze lockdown een paar weken korter? Waarschijnlijk wel met een nationaal sneltestplan. Retrieved from https://twitter.com/bslagter/status/1325097466614730757/photo/1

The Spectator. (2020, oktober 8). The Week in 60 Minutes #6 – with Andrew Neil and
WHO Covid-19 envoy David Nabarro | SpectatorTV. The Spectator. Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=x8oH7cBxgwE&feature=youtu.be&t=915

This Week in Virology. (2020, juli 16). TWiV 640: Test often, fast turnaround, with
Michael Mina. This Week in Virology. Retrieved from https://www.microbe.tv/twiv/twiv-640/

U.S. Food and Drug Administration. (2020, november 17). Coronavirus (COVID-19) Update:
FDA Authorizes First COVID-19 Test for Self-Testing at Home. Retrieved from https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/coronavirus-covid-1…

Universiteit van Amsterdam. (2020, oktober 28). Gedragsonderzoek ingezet tegen Corona:
Onderzoek naar methoden die het afstand houden maximaal kunnen ondersteunen. Retrieved
from https://www.uva.nl/shared-content/faculteiten/nl/faculteit-der-maatscha…

VNO-NCW. (2020). Geef Nederland weer perspectief: de testsamenleving. VNO-NCW. Retrieved from https://www.vno-ncw.nl/sites/default/files/testsamenleving_infographic…

Voorwinden, R. (2020, november 23). «Onderwijskwaliteit sterk gedaald in coronatijd».
Algemen Onderwijsbond. Retrieved from https://www.aob.nl/nieuws/onderwijskwaliteit-sterk-gedaald-in-coronatij…

Wolfgang Bock, B. A. (2020). Mitigation and herd immunity strategy for COVID-19 is
likely to fail. doi:https://doi.org/10.1101/2020.03.25.20043109

World Health Organization. (2020, november 4). Considerations for implementing and
adjusting public health and social measures in the context of COVID-19. Retrieved
from https://www.who.int/publications/i/item/considerations-in-adjusting-pub…

Klaver
Kröger