Home
Kamerstukken

Lijst van vragen : Lijst van vragen over onderzoeken in het kader van de Rijkscoördinatieregeling voor de radar in Herwijnen (Kamerstuk 31936-718)

2020D38021

Lijst van vragen

De vaste commissie voor Defensie heeft een aantal vragen voorgelegd aan de Staatssecretaris
van Defensie over de Onderzoeken in het kader van de Rijkscoördinatieregeling voor
de radar in Herwijnen (Kamerstuk 31 936, nr. 718).

De voorzitter van de commissie, Aukje de Vries

De griffier van de commissie, Mittendorff

Nr.

Vraag

Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch dat de hoogte van de antennes van de
radar boven de grond in grote mate mee zal bepalen wat het profiel is van de exposure
op de begane grond is?

Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch dat het aanbeveling verdient om te
onderzoeken of de mogelijkheid bestaat om voor huizen die het dichtste bij de radar
staan te kijken of een zogenaamde «afscherming» aangebracht kan worden, zodat binnen
de huizen zelf de blootstelling drastisch omlaag kan gaan? Zijn dit soort oplossingen
mogelijk en effectief?

Hoe beoordeelt u het op 2 september jl. verschenen advies van de Gezondheidsraad over
5G en gezondheid1, waarin de commissie stelt: «Omdat niet uitgesloten kan worden dat ook blootstelling
onder de nieuwste ICNIRP-normen de potentie heeft de gezondheid te schaden, adviseert
de commissie om voorzorg toe te passen en blootstellingen zo laag als redelijkerwijs
mogelijk te houden.»

In hoeverre wordt aan dit advies invulling gegeven bij de voorgenomen plaatsing van
de SMART-L-radar in Herwijnen? Ligt het niet in de rede om, mede op basis van dit
advies, te kiezen voor een andere locatie?

Klopt het dat er al een tweede locatie is waar een SMART-L radar staat, namelijk in
Hengelo, bij Thales? Is het mogelijk om afspraken te maken met Thales, zodat er meer
tijd is om een andere locatie dan Herwijnen goed voor te bereiden? Zo nee, waarom
niet? Zo ja, bent u daartoe bereid?

Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch dat het niet zo is dat het voldoen
aan de ICNIRP normen automatisch betekent dat er geen enkel mogelijk gezondheidseffect
is, vooral op lange termijn (40, 50, 60 jaar)? Erkent u dat Herwijnen al sinds 1971
langdurig straling heeft gehad met twee radars die daar stonden te stralen en dat
de gezondheidsrisico's met de plaatsing van de SMART-L radar nog verder toenemen,
juist in het licht van de lange termijn blootstelling?

Klopt het dat In de buurt van de locatie Broekgraaf 1 in Herwijnen, waar de SMART-L
radar geplaatst moet gaan worden, windmolens staan met een tiphoogte van 208 meter
en dat de SMART-L-radar hier kennelijk goed kan functioneren? Waarom zou het windmolenpark
in Flevoland er dan niet kunnen komen, op 21 kilometer van de radar in Nieuw Milligen,
als die wat langer zou moeten blijven functioneren?

Klopt het dat er in de oude radars in Herwijnen gewerkt werd met Tritium en Prometium-147?
Wordt er in de nieuwe SMART-L radar ook gewerkt met radioactieve stoffen?

Zijn de berekeningen van de radardekking in het locatieonderzoek in Nieuw Milligen
gedaan op basis van de specificaties van de (huidige) MRP radar? Zo nee, waarop zijn
ze dan gebaseerd?

Kan de radar wel voldoen aan de wijziging van de ICNIRP-norm die in maart 2020 is
vastgesteld? Hoe gaat de nieuwe ICNIRP norm om met de gemiddelde stralingsniveaus
en de piekniveaus?

Waarom durft Defensie enerzijds wel af te wijken van de minimale richtafstand van
1.500 meter (volgens VNG indeling milieuklasse 6), maar durft Defensie anderzijds
NIET uit te sluiten dat de radar negatieve gezondheidseffecten heeft2?

Kunt u een TNO Perseus onderzoek naar de Kamer sturen dat gedaan is naar de 11 Windmolens
van 208 meter hoog, in windpark Deil, op 4,5 km afstand van de te plaatsen radar in
Herwijnen?

Wat zijn de gevolgen van een mogelijk uitstel van de radarplaatsing voor de windprojecten
in Flevoland?

Wanneer zouden de windprojecten in Flevoland uiterlijk duidelijkheid moeten hebben?

Wat is uw schatting van de vertraging indien toch zou worden besloten een alternatieve
locatie voor de radar te zoeken? Zou dit betekenen dat de huidige radar in Nieuw-Milligen
gedurende die vertraging operationeel blijft?

Is een significante reductie van de blootstelling aan straling voor bewoners van Herwijnen
te realiseren door het slim afstellen van de radar? Zo ja, hoeveel blootstelling is
hiermee te voorkomen?

Klopt het dat de ICNIRP-richtlijnen al sinds de invoering in 1998 ter discussie staan
omdat ze, evenals die uit 2020, alleen rekening houden met de schadelijkheid van thermische
effecten waarbij in 6 of 30 minuten een temperatuurverhoging in ons lichaam optreedt
van 10 graden celcius? Klopt het dat in duizenden publicaties van onafhankelijke onderzoekers
niet-thermische biologische effecten overtuigend aangetoond zijn bij RF EMV belastingen
ver onder de ICNIRP richtlijnen, waarbij een aantal

van die effecten schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals de vorming van vrije radicalen,
stresshormonen, enkele en dubbele breuken in DNA, micronuclei en tevens het optreden
van oxidatieve stress en neurologische effecten?

Hoe beoordeelt u het al in 1975 op verzoek van de regering uitgebrachte advies van
de Nederlandse Gezondheidsraad3 over de gevaren van microgolfstraling: «Niet-thermische effecten», beschreven bij
«lage» intensiteiten, zijn o.a. biologische veranderingen in membraanpermeabiliteit,
macromoleculaire veranderingen, gewijzigde elektrische eigenschappen in zenuwcellen,
zenuwvezels en spiervezels. Deze biologische veranderingen kunnen resulteren in activering
van enzymen, beïnvloeding van celdelingscyclus, chromosoomafwijkingen, veranderingen
in de samenstelling van het bloed, vegetatieve-asthenische syndromen, afwijkingen
van het elektro-encephalogram, angiodystonie als gevolg van storingen van de hersenstam,
diencephale syndromen, geleidingsstoornissen in het perifere zenuwstelsel en andere
effecten.»? Klopt het dat er sindsdien duizenden publicaties zijn verschenen over
de niet-thermische biologische effecten veroorzaakt door lage-intensiteit RF EMV (microgolven)?
Bent u bereid de niet-thermische biologische effecten van de radar te laten onderzoeken?
Zo nee, waarom niet?

Er wordt gesproken over de realisatie van windmolenparken in Flevoland dat geen uitstel
kan verdragen en dat daardoor de huidige radar in Nieuw Milligen zo snel mogelijk
moet worden vervangen. Hoe verklaart u dat er al begonnen gaat worden aan het bouwen
van windmolenparken in Flevoland? Heeft u een definitieve verklaring van geen bezwaar
afgegeven? Op welke berekeningen is deze dan gebaseerd?4

Wat vindt u ervan dat de spierziekte ALS in Herwijnen vier keer zoveel is vastgesteld
als in Nederland verwacht zou mogen worden, in het licht van veertig jaar (!) radarstraling
aldaar? Waarom wilt u hier nog eens tientallen jaren extra straling aan toevoegen,
terwijl u niet kan garanderen dat er geen gezondheidsschade optreedt? Waarom hanteert
u het voorzorgsbeginsel niet?

Hoe beoordeelt u het door de Gezondheidsraad genoemde Luna-onderzoek, een epidemiologische
studie in Frankrijk, die een verband toont tussen hoog frequente straling en het vaker
voorkomen van de spierziekte ALS in relatie tot het vier maal vaker voorkomen van
ALS in Herwijnen, na veertig jaar straling5? Bent u bereid het voorzorgsbeginsel te hanteren? Zo nee, waarom niet?

Bent u bereid de werkzaamheden aan de bouw van de SMART-L-radar op te schorten totdat
100% duidelijk is dat het verontrustend hoge aantal ALS patiënten niet veroorzaakt
wordt dat straling?

Hoe beoordeelt u de bewering van de Gezondheidsraad dat gezondheidsschade niet is
uit te sluiten bij blootstelling onder de ICNIRP richtlijnen, reden waarom de commissie
aanbeveelt om, in afwachting van de resultaten van nader onderzoek, naast de nieuwe
ICNIRP-richtlijnen het ALARA-principe toe te passen (As Low As Reasonably Achievable),
hetgeen betekent dat de blootstelling van de algemene bevolking en werknemers niet
onnodig hoog moet zijn, ook als deze onder de limieten blijft, zolang dat redelijkerwijs
haalbaar is? Op welke wijze bent u bereid hieraan invulling te geven?6

Is het juist dat in de oude radars in Herwijnen de radioactieve stoffen Tritium en
Prometium-147 zijn gebruikt? Is het juist dat in de SMART-L-radar ook radioactieve
stoffen worden of zijn verwerkt? Zo ja, welke en hoeveel?

Zijn de berekeningen van de radardekking zoals in het locatieonderzoek in Nieuw Milligen
gedaan op basis van de specificaties van de (huidige) MRP-radar? Zo nee, waarop zijn
ze dan gebaseerd?

Heeft de SMART-L-radar, als deze in Nieuw Milligen wordt geplaatst, meer of minder
last van de geplande windmolens in Flevoland op 21km (en verder), dan wanneer hij
geplaatst zou worden in Herwijnen, waar een windmolenpark op 4,5 km afstand al in
werking is? Kunt u toelichten waarom de locatie Herwijnen om deze reden urgent is?

Bent u bekend met het onderzoek naar de schadelijke effecten van de radar in Potenza
Picena in Italie? Waarom is dit onderzoek niet meegenomen in de TNO-rapportage?

In het AD van maandag 7 september jl, geeft luitenant-kolonel Houben aan dat de SMART-L-radar
de helft kleiner is dan de oude MPR-radar in Wier en Nieuw Milligen. Geldt dat ook
voor het vermogen? Hoe is de verhouding in vermogen tussen de oude en nieuwe radar?

Waarom heeft Defensie geen bezwaar tegen windmolens van 208m hoogte op 4,5 km afstand,
maar wel een bezwaar ingediend tegen een bliksemafleider van 40 meter op 2km afstand,
die 5 meter lager moest worden?

Wat gebeurt er met de hoogte van de stralingsniveaus van de nieuwe SMART-L radar als
de radar op grotere hoogte wordt geplaatst, zodat de radar «over de hoofden heen kijkt»?

Hoe beoordeelt u de aanbeveling van het Fraunhofer Instituut, dat het TNO onderzoek
van januari 2020 heeft gecontroleerd, om nader onderzoek te doen op openbare plaatsen
dichter bij de radar, namelijk het kruispunt Broekgraaf en Nieuwe Steeg op 200 meter
afstand, waar veel kinderen naar school fietsen, en op de Broekgraaf zelf tot voor
de radar (50 meter)? Bent u daartoe bereid?

Is het technisch mogelijk bij de SMART-L radar om een 0-golf in de straling in te
stellen op het dorp Herwijnen waardoor de straling veel kleiner is in deze specifieke
zone?

Zijn er scenario’s uitgedacht waarbij de dichtstbijzijnde woonunits voorzien worden
van afschermingen?

Wat is de reden dat Defensie niet heeft gekozen voor de Belgische aanpak rondom radardekking,
namelijk een netwerk van in het Belgische geval 13 LARCE-radars met een laag vermogen,
die zonder problemen dichtbij bewoning kunnen worden geplaatst en net zo geavanceerd
zijn als de normen vereisen en tegelijkertijd voldoen aan de veel strengere stralingsnomen
die in België gelden? Kunt u uw antwoord toelichten?

Is het juist dat binnen een straal van 500 meter bij straling op piekniveau de limiet
wordt overschreden tot 108V/m (op 450 meter afstand)? Waarom wilt u de radar dan toch
binnen 1.500 meter afstand van bewoning plaatsen? Kunt u dat toelichten?

Bent u bereid, in navolging van het Franse onderzoek (Luna 2019), dat een verband
legt tussen hoog frequente straling en het vaker voorkomen van ALS, om meer wetenschappelijk
onderzoek ter zake te laten doen en de hypotheses verder te onderzoeken of hoog frequente
straling een verklaring kan zijn voor het ontstaan van de ziekte ALS? Zo nee, waarom
niet?

Wat wordt de maximale stralingsbelasting bij de kruising Broekgraaf en Nieuwe Steeg
op 200 meter afstand? Kunnen kinderen hier op elkaar wachten op weg naar school en
zonder gevaar langere tijd stilstaan? Wat wordt de maximale stralingsbelasting op
de Broekgraaf 1 op de weg en de omringende weilanden?

Kunt u bevestigen dat de optelsom van alle stralingsbronnen in Herwijnen niet voldoet
aan de strengste blootstellingslimiet van 28 V/m? Zo nee, hoe is uw berekening? Zo
ja, wat zijn de gevolgen voor u hiervan?

Op welke manier heeft TNO de 5G straling bepaald op 3V/m?

Bent u bekend met het onderzoek naar de schadelijke effecten van de radar in Potenza
Picena in Italië, waarin een verhoogde kans op kanker, hartziekten en vruchtbaarheidsproblemen
wordt genoemd7? Waarom is dit onderzoek niet meegenomen door TNO? Bent u bereid dit onderzoek grondig
te bestuderen en van een reactie richting de Kamer te voorzien?

Is het juist te concluderen uit uw antwoorden op de vragen 24, 26, 53 en 60, dat het
Minimale vermogen (Emin) GROTER is dan het Maximale Vermogen (Emax)? Zo nee, wat is
dan de conclusie?

Hoe vaak zendt de SMART-L-radar op piekvermogen uit? En de KNMI-radar? Hoe vaak zal
dit samenvallen? Hoe kunnen berekeningen onafhankelijk worden gecontroleerd?

Wat is of was het communicatiebeleid van Defensie om de bevolking van Wier de plaatsing
van de nieuwe SMART-L uit te leggen? Kunt u dat beleid delen met de Kamer?

Kunt u toelichten waarom negatieve gezondheidseffecten na het optreden van electroporatie,
het poreus worden van celwanden, wel wordt genoemd in het TNO-rapport, maar dat er
tegelijkertijd gesteld wordt dat geen onderzoeken bekend zijn? Zijn die onderzoeken
er wel of niet? Zo ja, kunt u deze aan de Kamer sturen?

Kan Defensie alsnog een plattegrond maken met stralingsniveaus op 50m, 100m en zo
concentrisch oplopend naar 1.500 meter? En waarom is dit verzoek niet eerder ingewilligd?

Is het juist dat de SMART-L-radar is uitgerust met een lasersysteem om laag naderende
objecten uit de lucht te halen? Zo ja waarom en welk systeem is het? Kunt u dat toelichten?

Is het juist dat alle reserveonderdelen van de oude radar in Wier en van afgebroken
radarstations in België en Frankrijk naar Nieuw Milligen gebracht zijn? Zo ja, waarom?
Zo nee, wat zijn dan de feiten?

Heeft u overwogen om de radarpost in Herwijnen hoger te plaatsen dan de thans voorgenomen
hoogte? Zo nee, waarom niet? Kunt u uw antwoord toelichten?

Klopt het dat uit berekeningen blijkt dat als de SMART-L radar op een toren van 90
meter hoog wordt geplaatst in Nieuw Milligen, deze geen last heeft van de hoogste
heuvel aan de oostelijke veluwezijde, laat staan van de Utrechtse Heuvelrug? Waarom
is dat nooit verder onderzocht? Bent u daartoe alsnog bereid?

Klopt het dat de locatie Gilze-Rijen is afgewezen op basis van een onderzoeksrapport
uit 2012, met als argument in 2020 dat de noordelijke Randstad (Amsterdam) niet wordt
afgedekt op 1.000 voet, terwijl de radardekking wel goed zou zijn? Klopt het dat een
antennehoogte tussen 40 en 50 meter een goede dekking op zou leveren, ook richting
de noordelijke Randstad en dus een echt geschikte alternatieve locatie zou opleveren,
op een acceptabele hoogte én gelegen op een militair terrein? Bent u bereid dit alternatief
zo snel mogelijk te onderzoeken? Zo nee, waarom niet?

Hoe worden de openbaar toegankelijke gebieden op 200 meter en minder van de radar
beschermd van radarstraling? Kunt u uw antwoord toelichten?

Kunt u aangeven in welke mate de prevalentie van ALS onder inwoners van de gemeente
Herwijnen statistisch significant hoger is dan landelijk?

Kunt u aangeven in welke mate de te verwachten stralingsblootstelling voor omwonenden
bij de SMART-L radar zich verhoudt tot de stralingsblootstelling van het dagelijks
gebruik van een mobiele telefoon?

Welke beperkingen bedoelt producent Thales in geval van «beperkingen gerelateerd aan
de zendvergunning»? Hoe wordt uitgesloten dat de straalbundel teveel naar beneden,
dat wil zeggen op de grond waar mens en dier zijn of kunnen passeren, staat gericht
en daar de straling hoger is?

Wat wordt de maximale stralingsbelasting bij de kruising Broekgraaf en Nieuwe Steeg
op 200 meter afstand? Mogen kinderen hier op elkaar wachten en dus langere tijd stilstaan
zonder gevaar? Wat wordt de maximale stralingsbelasting op de Broekgraaf 1 op de weg
en de omringende weilanden?

Deelt u de conclusie dat Herwijnen niet incidenteel wordt blootgesteld aan de overschrijdingen
van de ICNIRP-limietwaarde, maar juist continu wordt blootgesteld aan pulse-pieken
die boven de blootstellingslimieten van 28–61 V/m liggen? Kunt u uw antwoord toelichten?

Stelt u in absolute zin dat blootstelling aan straling binnen de ICNIRP 2020-norm
voor elk individueel geval vrij is van gezondheidsrisico's?

Hoe valt de maximale veldsterkte van de KNMI Radar van 0.06V/m te rijmen met het RIVM
rapport uit 2004 waarin wordt gesproken over gemiddelde waarden van 80V/m op 1km afstand
op 2 meter hoogte? Is de KNMI radar wel serieus meegenomen in alle berekeningen?

Hoe vaak worden er per dag, per week, per maand, per jaar pieken boven de blootstellingslimieten
bereikt? Indien dit regelmatig voorkomt in plaats van incidenteel, kunt u bevestigen
dat Herwijnen vaker dan incidenteel wordt blootgesteld aan deze hoge piekblootstelling?
Kunt u uw antwoord toelichten?

Wordt de update van het TNO-onderzoek van augustus 2020 ook nog gevalideerd door het
Fraunhofer instituut? Zo nee, waarom niet?

Hoe vaak zend de SMART-L radar op piekvermogen uit? En de KNMI Radar? En hoe vaak
zal dit samenvallen?

Waarom heeft u vanuit aandacht voor de gezondheid voor de omgeving nooit overwogen
of uw overwegingen gedeeld om radarposten hoger te plaatsen?

Klopt het dat Defensie gesteld heeft dat de oude radar elk moment kapot kan gaan en
dat er geen reserveonderdelen meer zijn? Hoe valt dit te rijmen met eerdere berichten
dat alle reserveonderdelen van Wier en van afgebroken radarstations in België en Frankrijk
allemaal naar Nieuw Milligen gebracht zijn?

Waarom heeft u voor het doen van veldsterkte metingen op de buitenlocaties geen geaccrediteerd
bureau in de arm genomen? Klopt het dat TNO heeft bevestigd dat zij niet geaccrediteerd
was op dit onderdeel van veldsterkte metingen?

Klopt het dat, in tegenstelling tot Wier, zich bij de locatie Herwijnen binnen de
toegestane uitzendzones van 300 meter volgens opgave van Thales wel openbaar toegankelijke
gebieden bevinden? Hoe worden deze openbaar toegankelijke gebieden op zelfs 200 meter
en minder van de radar beschermd van radarstraling, terwijl bovendien de KNMI radar
zich hier ook dicht in de buurt bevindt?

Bent u bereid onderzoek te laten doen, conform dat van het recente Italiaanse onderzoek
van onderzoeker professor Fiorenzo Marinelli van de universiteit van Bologna over
de negatieve gezondheidseffecten van een militaire radar nabij de Italiaanse plaats
Potenza Picena, en nu door Nederlandse onafhankelijke wetenschappers? Kunt u uw antwoord
toelichten?

Hoe wordt de radar beveiligd tegen vijandige drones? Kan er in de toekomst gebruik
worden gemaakt van op de radar geplaatste wapensystemen?

Bij wie kunnen bewoners van Herwijnen een claim indienen als gevolg van het dalen
van prijzen op de woningmarkt in het dorp Herwijnen, indien het proces toch voortgang
krijgt?

Is de aanwezige infrastructuur (stroom en netwerk, kabelverbindingen) op Broekgraaf
1 medebepalend geweest in de keuze voor locatie Herwijnen? Zo ja, op welke wijze?

Kunt u bevestigen dat de aanwezige KNMI-radar op Broekgraaf 2 en de verbinding met
de plaats van de voorgenomen radar – ze waren in het verleden met elkaar verbonden
– medebepalend geweest in de keuze voor locatie Herwijnen? Zo nee, waarom niet?

Waarom is een antennehoogte van slechts 25 meter hoogte aangehouden in het onderzoek
naar een alternatieve locatie? Waarom is er geen hogere antennelocatie onderzocht?

Is het juist te concluderen dat vliegbasis GIlze-RIjen voldoet aan uw voorwaarden
van een goede dekking indien de antennehoogte van de radar op zo'n 50 meter wordt
gebracht? Zo nee, waarom niet? Zo ja, is Gilze-Rijen daarmee een geschikt alternatief?
Kunt u dat toelichten?

Klopt het dat de stralingsblootstelling voor omwonenden lager is indien de radar hoger
wordt geplaatst? Zo ja, zijn er mogelijkheden de radar hoger te plaatsen dan u nu
van plan bent?

Hoe beoordeelt u de bevindingen in het TNO-rapport van januari 2020: «Opgemerkt moet
worden dat in de ICNIRP-richtlijn een middelingstijd van 6 minuten wordt voorgeschreven
voor het vaststellen van de tijdgemiddelde blootstelling. Een incidentele, en kortdurende,
overschrijding van de ICNIRP-limietwaarde zal derhalve niet vaak tot een overschrijding
van de tijdgemiddelde ICNIRP- limietwaarde leiden.» (blz. 16) en: «Tevens wordt opgemerkt
dat voor de piekwaarden van de elektrische veldsterkte de ICNIRP- richtlijn limietwaarden
stelt (linker kolom, twee onderdeel op blz. 513)»? Klopt het dat hoogfrequente pulse
straling tot honderden pulsen per seconde geeft, welke allen kunnen worden gezien
als korte pieken die boven de tijdsgemiddelde norm uitkomen? In hoeverre wordt Herwijnen
niet incidenteel blootgesteld aan deze overschrijdingen van de ICNIRP-limietwaarde,
maar gaat dit juist 24 uur per dag, 7 dagen in de week en 365 dagen per jaar door
met pulse pieken die boven de blootstellingslimieten van 28–61 V/m liggen? Hoe vaak
worden er per dag, per week, per maand, per jaar pieken boven de blootstellingslimieten
bereikt? Indien dit regelmatig voorkomt in plaats van niet incidenteel, kunt u bevestigen
dat Herwijnen vaker dan incidenteel wordt blootgesteld aan deze hoge piekblootstelling?

Herinnert u zich het Belgisch onderzoek uit 2008 dat aantoont dat militairen die hebben
gewerkt op bases met een HAWK-radarsysteem vaker overlijden aan bepaalde vormen van
kanker (vergeleken met andere militairen), namelijk bloed-, lymfeklier- en beenmergkanker
(leukemie)8? Herinnert u zich tevens de weigering van Defensie om een soortgelijk onderzoek in
Nederland te doen? Waarom gaat u Herwijnen blootstellen aan mogelijk vergelijkbare
risico's? Tot welk extra onderzoek bent u bereid om de onrust onder de inwoners weg
te nemen?

Hoe groot wordt de planschade in Herwijnen als de SMART-L radar geplaatst wordt? Hoe
groot wordt de waardedaling van woningen? Hoe groot wordt de schade voor de lokale
economie? Bent u bereid hiernaar onderzoek te doen? Wie vergoedt deze schade?

Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch dat hoe hoger een radar staat, des
te lager de stralingsbelasting zal zijn van de radar? Waarom is een antenne hoogte
van slechts 25 meter hoogte aangehouden in het alternatieve locatie onderzoek? Waarom
is er geen hogere antenne locatie onderzocht? Deelt u de opvatting dat dit twee voordelen
heeft: een lagere stralingsbelasting en een groter bereik ook op lage zoekhoogte,
waardoor met een (iets) hogere antennehoogte meerdere geschikte alternatieve locaties
(militaire terreinen zoals bijv. Gilze-Rijen) in beeld komen?

Is de aanwezige infrastructuur (stroom en netwerk/ kabelverbindingen) op Broekgraaf
1 medebepalend geweest in de keuze voor locatie Herwijnen?

Is de aanwezige KNMI radar op Broekgraaf 2 en de verbinding (ze waren in het verleden
met elkaar verbonden) daarmee medebepalend geweest in de keuze voor locatie Herwijnen?

Klopt het dat hoe hoger een radar staat, des te lager de stralingsbelasting zal zijn
van de radar? Waarom is een antennehoogte van slechts 25 meter hoogte aangehouden
in het alternatieve locatie onderzoek? Waarom is er geen hogere antenne locatie onderzocht?
Klopt het dat de radar dan ook, behalve een lagere stralingsbelasting, een groter
bereik heeft op lage zoekhoogte? Komen er, als een hogere plaatsing van de radar in
beschouwing wordt genomen, meerdere geschikte alternatieve locaties in beeld, zoals
militaire terreinen zoals bijv. Gilze-Rijen?

Nu er geconstateerd is dat de ziekte ALS wel vier maal zoveel voorkomt rondom Herwijnen,
is dit aanleiding voor nader onderzoek naar de oorzaken hiervan, ook met het doel
een onevenredig hoog aantal gevallen in de toekomst in deze regio te voorkomen?

Gaat u nader onderzoek doen op openbare plaatsen dichter bij de radar, zoals het kruispunt
Broekgraaf en Nieuwe Steeg op 200 meter afstand waar veel kinderen fietsen naar school
en op de Broekgraaf zelf tot voor de radar (50 meter), zoals het Fraunhofer Instituut
adviseert?

Wordt er in de nieuwe SMART-L radar gewerkt met radioactieve stoffen?

Bent u bekend met het onderzoek naar de schadelijke effecten van de radar in Potenza
Picena in Italië, waarbij een verhoogde kans op kanker, hartziekten en vruchtbaarheidsproblemen
worden genoemd? Waarom is dit onderzoek niet meegenomen in de TNO rapportage, evenals
andere dergelijke onderzoeken?

Kan Defensie een plattegrond maken met stralingsniveaus op 50m, 100m en zo concentrisch
oplopend naar 1.500 meter? Zo nee, waarom niet?

Klopt het dat uit berekeningen blijkt dat de SMART-L radar als deze op een toren van
90 meter hoog wordt geplaatst, deze geen last heeft van de hoogste heuvel aan de oostelijke
Veluwezijde, laat staan van de Utrechtse Heuvelrug? Zijn er op hetzelfde terrein in
Nieuw Milligen – waarvoor geen RCR nodig is – hoger gelegen locaties beschikbaar of
is het mogelijk die hoogte te bereiken met een hogere toren? Hoe is deze optie onderzocht?

Klopt het dat een antennehoogte tussen 40 en 50 meter op Gilze Rijen een goede dekking
en daarmee een geschikte alternatieve locatie oplevert, waarvoor geen RCR nodig is?
Gaat de Staatssecretaris verder onderzoek doen naar deze alternatieve locatie?

Hoe denkt u over de Belgische aanpak met een netwerk van meer, maar minder vermogende
radars die minder stralingsrisico voor de bevolking opleveren?

Klopt het dat het rapport van het Fraunhofer instituut aangeeft dat op de kruising
met de doorgaande weg naar Leerdam, op 200m afstand van de beoogde radar locatie en
op geringe afstand van de KNMI radar, een stralingsniveau kan optreden dat dermate
hoog is dat dit kan leiden tot onveilige situaties? Wat gaat u hieraan doen, op een
kruispunt waar kinderen fietsen die van en naar school gaan?

Waarom wil Defensie de SMART-L Radar binnen 1.500 meter afstand van bewoning plaatsen,
terwijl binnen deze 1.500 meter, de afstandsnorm behorend bij milieuklasse 6, op piekniveau
de limiet van deze radar wordt overschreden tot 108V/m (op 450 meter afstand)?

Klopt het dat de SMART-L radar ook gemiddeld (niet alleen op piekniveau) over de limiet
heengaat met 28.93 V/m? Moet de limiet van 28 V/m niet gerespecteerd worden?

Op welke manier heeft TNO de 5G straling bepaald op 3V/m? Is dit een correcte en realistische
aanname volgens wetenschappelijke inzichten?

Klopt het dat de Utrechtse heuvelrug met een afstand van 60km van Nieuw Milligen zich
onder de kromming van de aarde bevindt? Waarom zouden deze heuvels dan een probleem
zijn in het geval voor de optie Nieuw Milligen gekozen wordt?

Hoe is de bevolking in Wier voorgelicht over de plaatsing van de nieuwe SMART-L Radar?

Klopt het dat reserveonderdelen van Wier en van afgebroken radarstations in België
en Frankrijk naar Nieuw Milligen gebracht zijn?

Is er vanuit aandacht voor de gezondheid voor de omgeving nooit overwogen om radarposten
hoger te plaatsen? Zo nee, waarom niet?

Klopt het dat TNO niet geaccrediteerd was op het onderdeel van veldsterkte metingen
in het buitengebied? Zo ja, had dit door u gemeld moeten worden?

Hoe worden in Herwijnen, waar ook de KNMI-radar is, openbaar toegankelijke gebieden
op 200 meter en minder van de SMART-L Radar beschermd van radarstraling? Klopt het
dat er in Wier niet tot zo dicht bij de radar openbaar toegankelijke locaties zijn?

Heeft Defensie een «plan B» voor het geval de Raad van State de plannen voor het plaatsen
van de radar in Herwijnen afschiet? Zo nee, bent u bereid aan «contingency planning»
te doen? Zo nee, waarom niet?

Hoe vaak worden er per dag, per week, per maand, per jaar pieken boven de blootstellingslimieten
bereikt? Indien dit regelmatige voorkomt in plaats van niet incidenteel, kunt u bevestigen
dat Herwijnen vaker dan incidenteel wordt blootgesteld aan deze hoge piekblootstelling?

100

Bent u bereid het recente Italiaanse onderzoek van onderzoeker prof. Fiorenzo Marinelli
van de universiteit van Bologna naar de negatieve gezondheidseffecten van een militaire
radar nabij de Italiaanse plaats Potenza Picena door Nederlandse onafhankelijke wetenschappers
(niet alleen TNO) willen laten bestuderen en daaruit conclusies te laten trekken voor
locaties in Nederland?

101

Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch, dat het niet zo is dat het voldoen
aan de ICNIRP normen automatisch betekent dat er geen enkel mogelijk gezondheidseffect
is, vooral op lange termijn (40, 50, 60 jaar), en dat de ICNIRP limieten niet «onaantastbaar
en definitief» zijn, hetgeen geïllustreerd wordt door het feit dat sommige landen
en zelfs steden, zoals in het TNO-rapport zelf aangegeven, strengere limieten hanteren,
bijvoorbeeld België? Klopt het dat uit figuren 13 en 14 van het TNO-rapport blijkt
dat plaatsing van de SMART-L-radar in veel landen niet eens zou kunnen?

102

Klopt het dat de antennes van de SMART-L-radar op een hoogte van 24 m komen (TNO-rapport
3, p. 8)? Deelt u de opvatting van professor Vandenbosch dat het uiterst interessant
is om te simuleren hoe de exposure zou veranderen als de antennes op een grotere hoogte
zouden geplaatst worden? Klopt het dat de «gerichte bundel» van de radar dan nog meer
«over de hoofden heen zal kijken», zodat de blootstelling wel eens behoorlijk naar
omlaag zou kunnen gaan? Klopt het dat dit de werking niet compromitteert? Deel u de
opvatting dat dit een zeer goede implementatie zou kunnen zijn van het ALATA principe
(As Low As Technically Achievable), tegen aanvaardbare meerkosten?

103

Wat houdt het voorzorgsprincipe van een veiligheidsfactor van 50 (zie TNO rapport)
nog in als met de pieken de norm uit dit principe met een factor 32 (wortel 1000)
mag worden overschreden?

104

Hoe beoordeelt u de opmerkingen van het Fraunhofer Instituut, dat het TNO onderzoek
van januari 2020 heeft gecontroleerd, dat de ICNIRP geen rekening houdt met interferentie
effecten voor elektronisch gevoelige apparatuur en medische devices als pacemakers,
defibrilators etc.? Kan TNO dit alsnog onderzoeken?

105

Klopt het dat het Fraunhofer instituut de update van het TNO onderzoek, waarin ook
de complexe ICNIRP 2020 is meegenomen, niet heeft kunnen valideren? Zo nee, waarom
is dat niet gelijk meegenomen? Bent u bereid het TNO onderzoek van augustus 2020 door
Fraunhofer te laten valideren?

106

Wat houdt het voorzorgsprincipe van een veiligheidsfactor van 50 (zie TNO rapport)
nog in als je met de pieken de norm uit dit principe met een factor 32 (wortel 1000)
mag overschrijden? Heeft u kennis genomen van de kritiek van professor Vandenbosch
ter zake? Waarop is deze factor 50 gebaseerd? Waarom is dit niet 100, of 1000? En
waarom wordt niet gekozen voor een bepaalde vorm van het ALARA principe, namelijk
het ALATA principe: As Low As Technically Achievable?

107

Klopt het dat de SMART-L radar gemiddeld, dus niet alleen op piekniveau, over de door
TNO aangehouden limiet van 28 V/m heengaat met 28.93 V/m? Waarom wordt deze limiet
niet gerespecteerd? Hiermee voldoet de optelsom van alle stralingsbronnen toch niet
aan de strengste blootstellingslimiet van 28 V/m?

108

Op welke manier heeft TNO de 5G straling bepaald op 3V/m? Is dit niet een ongekend
lage aanname, waarmee de stralingsbelasting van Herwijnen ernstig wordt onderschat?
Hoe valt dit te rijmen met een «worst case scenario»?

109

Klopt het dat de EMV (radio-frequente elektromagnetische velden) belasting in Herwijnen
bovennormaal is in Nederland, door de al aanwezige KNMI radar, scheepsradars (120.000
schepen per jaar) en de voorgenomen plaatsing van de SMART-L-radar, alsmede de introductie
van 5G? Zijn er plekken in Nederland waar de EMV-belasting vergelijkbaar of hoger
is als Herwijnen, als de SMART-L-radar daar geplaatst is?

110

Bent u, naar aanleiding van het hoge aantal ALS-patiënten, bereid verder onderzoek
te doen naar erfelijke aanleg, verwantschap, leefstijl en risicofactoren in de omgeving?
Zo ja, op welke wijze? Zo nee, waarom niet? (Brief 9 september 2020)

111

Is het juist te constateren dat ook de ICNRP-normen van 2020 geen bescherming kunnen
bieden, omdat, indien de maximale gemiddelde blootstelling van 61 V/m wordt gehanteerd,
het ook mogelijk is dat deze norm overschreden wordt; immers 30 min. x 61 V/m = 1830
V/m? (Brief 9 september 2020)

112

Waarom is met het bouwen van windmolenparken in Flevoland begonnen? Is daarvoor inmiddels
een definitieve verklaring van geen bezwaar afgegeven? Op welke berekeningen is deze
dan gebaseerd?

113

Bent u bereid ook het TNO-onderzoek over de ICNIRP-normen van 2020 uit augustus 2020
door Fraunhofer te laten valideren?

114

Kan de Minister van Economische Zaken en Klimaat in dit unieke geval de deadline voor
de subsidies voor het windmolenpark in Flevoland laten meeschuiven met de duur van
het definitieve besluit rondom de defensieradar in Herwijnen? Zo nee, waarom niet?