Brief regering : Toekomst 3,5 GHz-band

Nr. 459 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 24 december 2018

In mijn brief van 16 oktober 2018 heb ik uw Kamer, mede namens de Ministers van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijkrelaties (BZK) en Defensie, geïnformeerd over de stand van zaken
van het onderzoek naar oplossingsrichtingen voor verantwoorde beschikbaarstelling
van de 3,5 GHz-band (3400–3800 MHz1) voor 5G.2 Hierbij informeer ik u, mede namens de Ministers van BZK en Defensie, over de uitkomsten
van het onderzoek naar de oplossingsrichtingen en het besluit dat is genomen naar
aanleiding hiervan (zoals ook gevraagd door de Kamer in de motie-Van den Berg3). Met deze brief informeer ik uw Kamer ook over de uitvoering van de drie aangenomen
moties op dit onderwerp, namelijk de motie van het lid Paternotte c.s. over oplossingen
voor de Sigint functie4, de motie van de leden Weverling en Paternotte over de veilingdatum van de 3,5 GHz-band5 en de motie van het lid Van der Lee c.s. over duidelijkheid over de beschikbaarheid
van de 3,5 GHz frequenties.6

De verwachtingen van de volgende generatie mobiele communicatie (5G) zijn groot. Een
belangrijke drijfveer achter 5G is een gedifferentieerd dienstenaanbod dat aansluit
op economische en maatschappelijke behoeften. Om deze ontwikkeling te stimuleren en
mogelijk te maken, moeten de randvoorwaarden op orde zijn. De belangrijkste randvoorwaarde
die gerealiseerd kan worden door de overheid is het beschikbaar stellen van op Europees
niveau geharmoniseerd spectrum. De 3,5 GHz-band is in Europees verband aangewezen
voor 5G en zal naar verwachting één van de eerste frequentiebanden zijn waar 5G in
zal worden toegepast. Nederland is net als alle andere EU-lidstaten gehouden om op
grond van EU-wetgeving (de zgn. Telecomcode7) uiterlijk op 31 december 2020 het gebruik van voldoende grote blokken spectrum in
de 3,5 GHz-band voor draadloos breedband mogelijk te maken.

In Nederland wordt deze frequentieband op dit moment boven de lijn Amsterdam–Zwolle
gebruikt voor de interceptie van satellietcommunicatie. Deze interceptie levert onmisbare
informatie op voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Deze informatie is van
cruciaal belang voor de nationale veiligheid. Ook is de informatie van belang voor
de veiligheid van onze uitgezonden militairen en voor het welslagen van de missies.
Satellietinterceptie is daarnaast van groot belang binnen het cyberdomein. Regelmatig
worden infecties en hacks geïdentificeerd.

De afgelopen periode is gezocht naar een oplossing die recht doet aan de uitrol van
5G enerzijds en het beschermen van de nationale veiligheid anderzijds. TNO is gevraagd
om onderzoek te doen naar co-existentie van toekomstige 5G-netwerken en satellietinterceptie
in de C-band in Burum en welke maatregelen daarbij effectief kunnen zijn om de uitrol
van 5G in Nederland te faciliteren. Daarnaast hebben de Ministeries van BZK en Defensie
een eerste verkenning uitgevoerd naar de mogelijkheden van verplaatsing van een deel
van het satellietgrondstation.

Resultaten onderzoek oplossingsrichtingen beschikbaarstelling 3,5 GHz-band

TNO-onderzoek

TNO heeft onderzoek gedaan naar de co-existentie van toekomstige 5G-netwerken en de
satellietinterceptie in de C-band in Burum en welke maatregelen daarbij effectief
kunnen zijn om 5G-uitrol in Nederland te faciliteren zonder dat daarbij de nationale
veiligheid wordt geschaad.8 In dit onderzoek heeft TNO de oplossingsrichtingen van introductie van nieuwe interceptieconcepten,
geografische exclusiezone, License Shared Access (LSA)-technologie (incl. frequentieseparatie)
en de inzet van slimme 5G-antennetechnieken meegenomen.

Uit het TNO-onderzoek blijkt dat co-existentie tussen het gebruik van de 3,5 GHz-band
ten behoeve van 5G en het gebruik van satellietinterceptie in de C-band niet mogelijk
is zonder ernstige hinder van de uitrol van 5G of van satellietinterceptie. TNO concludeert
dat er geen realistisch co-existentiescenario is waarbij de huidige norm voor productieverlies9 niet wordt overschreden. In het meest progressieve uitrolscenario (voltooiing van
een landelijke uitrol in 2028 tot 20 kilometer van Burum) dat TNO heeft gehanteerd
zal een productieverlies optreden dat de 50% overstijgt.

TNO concludeert verder dat het mogelijk is om met een combinatie van mitigatiemaatregelen
aan zowel de kant van mobiele operators als aan de kant van het satellietgrondstation
in Burum, het productieverlies beperkt te houden tot 1% voor een periode van 5 tot
7 jaar na introductie van 5G in de 3,5 GHz-band. Dit echter alleen onder de aanname
dat rekening wordt gehouden met een geografische exclusiezone van 50 km rond Burum.
In deze zone bevinden zich o.a. de drie steden Assen, Groningen en Leeuwarden. Daarbij
wordt geen rekening gehouden met het effect van de uitrol van 5G in Duitsland.

Om een exclusiezone van 50 km permanent te voorkomen geeft TNO aan dat de enige mogelijkheid
is om in die zone een spectrumsplitsing toe te passen waarbij een deel van de band
kan worden ingezet voor 5G en een ander deel beschikbaar blijft voor satellietinterceptie
in Burum. Met een spectrumsplitsing wordt echter zowel de uitrol van 5G als satellietinterceptie
ernstig beperkt. Co-existentie door spectrumsplitsing is daarom geen optie.

Verkenning naar verplaatsing

De Ministeries van BZK en Defensie zijn de mogelijkheden van een verplaatsing van
(delen van) het satellietgrondstation in Burum naar een andere fysieke locatie in
het buitenland aan het onderzoeken. Hierbij zijn de volgende aspecten aan de orde:
mogelijke alternatieve locaties, de juridische en technische haalbaarheid, tijdsduur
en de kosten. Verplaatsing binnen Nederland is in principe geen optie, omdat er geen
storingsvrije locaties zijn. De Kamer zal nader geïnformeerd worden in de toegezegde
technische briefing.

De haalbaarheid van verplaatsing naar het buitenland is mede afhankelijk van factoren
die buiten de eigen beïnvloedingssfeer liggen, zoals politieke steun van andere landen.
Er zal een special envoy worden aangesteld met kennis van en ervaring in de inlichtingenwereld om bij de (beoogde)
buitenlandse partners draagvlak te creëren voor de verplaatsingsoptie.

Bij verplaatsing van een deel van de interceptiefaciliteiten naar het buitenland geldt
dat dit vanzelfsprekend slechts mogelijk is met instemming van het desbetreffende
land. Er dient in dat geval een verdrag tussen Nederland en het desbetreffende land
te worden gesloten, waarin alle met de vestiging van de faciliteit gepaard gaande
zaken uitputtend moeten worden geregeld.

In de Nota Mobiele Communicatie, die eind Q1 2019 gepubliceerd zal worden, zal definitief
duidelijkheid gegeven worden over de haalbaarheid van de verplaatsingsoptie.

De kosten van een eventuele verplaatsing worden eveneens nader onderzocht. Over de
dekking van deze kosten wordt dit voorjaar besloten.

Conclusie

Op basis van het TNO-rapport is onze conclusie dat co-existentie in de 3,5 GHz-band
niet mogelijk is en dat verplaatsing van (delen van) het satellietgrondstation in
Burum noodzakelijk lijkt. De haalbaarheid zal nader worden verkend.

Resultaten onderzoeken t.b.v. uitgiftebeleid 3,5 GHz-band

Voor het vormgeven van het toekomstige uitgiftebeleid van de 3,5 GHz-band heeft Kwink
Groep een behoeftepeiling uitgevoerd onder huidige en potentiële vergunninghouders
in de 3,5 GHz-band.10 Daarnaast heeft Agentschap Telecom een inventarisatie gemaakt van het huidige gebruik
in de 3,5 GHz-band en onderzocht welke migratiescenario’s er zijn om het huidige gebruik
in de 3,5 GHz-band te verplaatsen om ruimte te maken voor 5G.11 De resultaten van deze twee onderzoeken worden hieronder beschreven. Op basis van
de resultaten van beide onderzoeken wordt een beschrijving gegeven van de vormgeving
van het toekomstige uitgiftebeleid van de 3,5 GHz-band.

Onderzoek Kwink Groep

Kwink Groep heeft onderzoek gedaan naar de behoefte aan frequentieruimte in de 3,5 GHz-band
van huidige en potentiële vergunninghouders en een internationale vergelijking gemaakt
van de toekomstige verdeling van de 3,5 GHz-band in tien Europese landen. Uit deze
behoeftepeiling is naar voren gekomen dat de behoefte die op dit moment reeds wordt
ingevuld door het gebruik van de 3,5 GHz-band bestaat uit:

• bedrijfskritische communicatie: communicatietoepassingen die essentieel zijn voor
de continuïteit van bedrijfsprocessen en waarvoor hoge betrouwbaarheid en afscherming
van het netwerk belangrijk zijn;

• lokale Openbare Orde en Veiligheid (OOV): een gesloten communicatiesysteem ten behoeve
van gemeenten voor met name cameratoezicht, waarvoor een hoge betrouwbaarheid en afscherming
van het netwerk van belang zijn;

• breedband in het buitengebied: een draadloze breedbandige internetverbinding ten behoeve
van bedrijven en bewoners;

• satellietcommunicatie: civiele satellietcommunicatie voor scheepvaart en communicatie
met afgelegen gebieden.

Daarnaast geven de mobiele telecomaanbieders aan de 3,5 GHz-band landelijk te willen
inzetten voor 5G om te voorzien in de behoefte aan snel mobiel internet (enhanced
mobile broadband), grootschalige Internet of Things-toepassingen en bedrijfskritische
communicatietoepassingen. Kwink concludeert dat de beschikbare brandbreedte in de
3,5 GHz-band onvoldoende is om in alle geïdentificeerde behoeften naast elkaar te
voorzien.

Op basis van de geïdentificeerde behoeften en de internationale vergelijking beveelt
Kwink aan om een substantieel deel van de 3,5 GHz-band landelijk beschikbaar te stellen.
Daarnaast beveelt Kwink aan om aanvullende instrumenten in te zetten om te borgen
dat in de maatschappelijke belangen kan worden blijven voorzien. Verder beveelt Kwink
aan om nader onderzoek te doen om de omvang van een beschermingszone voor civiele
satellietcommunicatie in Nederland vast te stellen.

Onderzoek Agentschap Telecom

Agentschap Telecom is door het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat gevraagd
om een inventarisatie te maken van het huidige gebruik in de 3,5 GHz-band en om migratiescenario’s
te onderzoeken om het huidige gebruik binnen de 3,5 GHz-band te verplaatsen om ruimte
te maken voor 5G. Ook is Agentschap Telecom gevraagd om te bezien welke alternatieve
frequentiebanden een mogelijkheid bieden voor verplaatsing van het huidige gebruik.

Het huidige mobiele frequentiegebruik in de 3,5 GHz-band (die loopt van 3400 tot 3800 MHz)
ziet er als volgt uit:

3410–3500 MHz

3500–3600 MHz

3600–3700 MHz

3700–3800 MHz

Mobiele communicatie

besloten netten tot 1 september 2026

Mobiele communicatie

algemeen tot 1 september 2026

Mobiele communicatie

algemeen tot 1 september 2022

Mobiele communicatie

Besloten netten tot 1 september 2026

Er zijn in totaal 155 vergunningen uitgegeven, waarvan 24 vergunningen met een einddatum
1 september 2022. Vanaf 1 september 2022 ziet Agentschap Telecom mogelijkheden om
200 MHz van de band vrij te spelen voor toekomstig 5G-gebruik. Om onderlinge storing
te voorkomen is het nodig om voorwaarden te stellen aan het toekomstige gebruik en
het gemigreerde gebruik. Verder is er een noodzaak om additionele frequentieruimte
te vinden voor lokale netwerken.

Na 1 september 2026 lopen alle bestaande vergunningen in de 3,5 GHz-band af. Vanaf
die datum is de 3,5 GHz-band in principe in zijn geheel beschikbaar. Agentschap Telecom
beveelt aan om de band van 3700–3800 MHz op lokaal niveau te blijven uitgeven, zodat
ook na afloop van de huidige vergunningen blijvend in de lokale behoefte van bestaande
vergunninghouders kan worden voorzien. De band 3800–4200 MHz (dat is direct boven
de 3,5 GHz-band) blijft voor commerciële satellietcommunicatie beschikbaar.

Vormgeving toekomstig uitgiftebeleid 3,5 GHz-band

Op basis van de onderzoeken door Kwink Groep en Agentschap Telecom zal in september
2022 frequentieruimte ter grootte van 200 MHz beschikbaar worden gesteld in de 3,5 GHz-band
voor mobiele communicatie. Het gaat dan om de frequentieruimte die loopt van 3500–3700 MHz.
Het gebruik in de band 3500–3600 MHz zal daarbij gemigreerd worden, voornamelijk naar
de 3410–3500 MHz-band. Het banddeel onder de 3500 MHz zal vanaf september 2026 aan
de voor mobiele communicatie beschikbare 200 MHz worden toegevoegd. Er zal een veiling
worden gehouden om tot een verdeling van deze frequentieruimte te komen. Deze veiling
zal zo mogelijk eind 2021 of begin 2022 plaatsvinden. Een nadere uitwerking van de
contouren van het uitgiftebeleid zal zijn beslag krijgen in de Nota Mobiele Communicatie.
Deze Nota zal eind Q1 2019 gepubliceerd worden. Voorafgaand aan publicatie van deze
Nota zal de uitwerking van de contouren van het uitgiftebeleid rond de 3,5 GHz-band
worden geconsulteerd.

Het banddeel 3700–3800 MHz zal vanaf 2026 beschikbaar gesteld worden voor lokaal gebruik
en kan daarmee voor het commerciële satellietgebruik in de band 3800–4200 MHz de nodige
bescherming tegen verstoring bieden. Hiermee kan blijvend worden voorzien in de lokale
behoefte zoals ook in het onderzoek door Kwink Groep wordt geïdentificeerd. Het uitgiftebeleid
voor het banddeel 3700–3800 MHz zal worden bepaald ruim voorafgaand aan het moment
dat vergunningen in dit specifieke banddeel aflopen. De band 3800–4200 MHz blijft
voor commercieel satellietgebruik beschikbaar.

De Staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, M.C.G. Keijzer