Brief regering : Kabinetsreactie SER-advies Werken aan veranderkracht

Nr. 85
BRIEF VAN DE MINISTER VAN LANDBOUW, VISSERIJ, VOEDSELZEKERHEID EN NATUUR

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 30 juni 2025

In 2023 hebben mijn ambtsvoorgangers en die van de Minister van Infrastructuur en
Waterstaat (IenW), met steun van de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
(SZW), de SER gevraagd om een advies uit te brengen over de groenblauwe arbeidsmarkt
van de toekomst. In samenwerking met het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat
bericht ik u hier graag nader over.

De hoofdvragen van de adviesaanvraag luidden:

1. Hoe kijkt de SER aan tegen de effecten van samenlopende transities op de groenblauwe
arbeidsmarkt van de toekomst: waar ontstaan knelpunten op het terrein van arbeidsmarkt
en scholing en waar liggen kansen op weg naar een groene economie en samenleving?

2. Wat hebben bedrijven en werkenden nodig op het vlak van arbeidsmarkt en scholing,
om hen mee te nemen/perspectief te bieden én te (blijven) zorgen voor een aantrekkelijke
arbeidsmarkt waarin voldoende mensen met de juiste skills werken om de transities
uit te voeren; wat betekent dit voor het instrumentarium van de Ministeries van LVVN
en IenW op het vlak van arbeidsmarkt, scholing en transitiebeleid en wat kunnen sociale
partners doen en hoe kunnen sociale partners en Rijk elkaar versterken?

In oktober 2024 heb ik het SER-advies Werken aan veranderkracht: Naar een toekomstbestendige arbeidsmarkt voor agri & food,
water & bodem en natuur & leefomgeving1 in ontvangst mogen nemen, mede namens de Minister van IenW. Dit advies is als bijlage
bijgesloten bij deze brief.

Als kabinet willen we de SER bedanken voor het rapport, waarmee de stem van de boer,
de tuinder, de visser, van groenondernemers, voedselproducenten, waterbeheerders en
natuurverzorgers duidelijk naar voren wordt gebracht. Samen met hen moeten we werken
aan een arbeidsmarkt die recht doet aan het harde werk dat dagelijks overal in het
land wordt verricht.

Hoofdboodschap van het advies en algemene kabinetsappreciatie hiervan

De SER constateert dat Nederland op een aantal fronten (zoals stikstof en de Kaderrichtlijn
Water) dreigt vast te lopen, wat de hele economie raakt. In het advies stelt de SER
hier echter een optimistisch perspectief tegenover: «te midden van alle maatschappelijke
en politieke discussie zijn veel mensen en bedrijven druk bezig om bij te dragen aan
een duurzamere voedselvoorziening, een gezondere bodem, voldoende schoon water en
het voorkomen van wateroverlast of watertekort. Er ontstaan nieuwe verdienmodellen
die niet alleen bijdragen aan de oplossing van die ecologische uitdagingen, maar die
ook ons verdienvermogen versterken». Juist door onze internationaal vermaarde kennis
van water, landbouw, voedselvoorziening en intensief ruimtegebruik, heeft Nederland
een sterke uitgangspositie om internationaal voorop te blijven lopen in de aanpak
van deze opgaven, meent de SER. Maar dat gaat niet vanzelf: «arbeidsmarktbeleid is
essentieel om de grote maatschappelijke opgaven het hoofd te bieden. Je kunt niet
over verduurzaming spreken zonder het ook over arbeidsmarkt, leren en innoveren te
hebben».

Wij verwelkomen deze positieve en tegelijk urgente boodschap, die uitgaat van de economische
kracht van de agro-, water- en voedselsectoren en het innoverend vermogen van de ondernemers
en vakmensen die hierin werkzaam zijn. Ook onderschrijven we de waarschuwing die uit
het advies spreekt dat de veranderkracht die volgens de SER nodig is, niet vanzelfsprekend
is en nu ook niet volledig in haar potentie wordt benut. Hetzelfde geldt voor de oproep
die hieruit volgt dat we moeten werken aan een toekomstbestendig voedselsysteem, perspectief
voor de boeren, het versterken van de natuur en een toekomstvast water- en bodemsysteem.
Innovatie en continu leren zijn juist nu hard nodig, met de uitdagingen waar we nationaal
en internationaal voor staan.

Het rapport Werken aan veranderkracht biedt nuttige inzichten en bruikbare aanbevelingen voor de verdere ontwikkeling van
de groenblauwe arbeidsmarkt in Nederland. Het geeft waardevolle handvatten voor overheden,
onderwijsinstellingen, werkgevers, ondernemers en werkenden om in te spelen op trends
en ontwikkelingen op het gebied van leren, werken en innoveren. Daarmee kunnen we
ondernemers en werkenden in de groenblauwe sectoren echt vooruithelpen en innovatie,
kennis en vaardigheden versterken. Samen met onderwijs-, kennisinstellingen en het
werkveld ga ik in de volgende fase van het Groenpact2, die vanaf 2026 start, aan de slag met de concrete aanbevelingen die de SER doet.
Daarnaast beschouw ik het advies als een aansporing voor een intensievere samenwerking
tussen ministeries op de kabinetsbrede arbeidsmarktagenda en andere relevante agenda’s
op het gebied van leren, werken en innoveren.

Kortom, het rapport biedt een mooie basis voor het creëren van een veerkrachtige en
toekomstbestendige groenblauwe arbeidsmarkt in Nederland waarin de mensen centraal
staan en zich de veranderingen eigen kunnen maken door ze zelf mee vorm te geven.
Zoals de SER opmerkt, werken dagelijks ruim 620.000 mensen aan gezond en betaalbaar
voedsel, een robuust watersysteem en een gezonde natuur en leefomgeving. Samen werken
zij aan het gezonde fundament van onze economie en vervullen zij een sleutelrol voor
de toekomst van Nederland. Ik kijk uit naar de verdere samenwerking met alle betrokkenen
die een rol te vervullen hebben bij het vergroten van de veranderkracht in de voor
Nederland zo cruciale arbeidsmarkt voor landbouw en voedsel, water en bodem en natuur
en leefomgeving.

Reactie op de aanbevelingen

De SER doet vier hoofdaanbevelingen in het rapport. Per aanbeveling ga ik in op een
aantal specifieke aandachtspunten die de SER daarbij heeft benoemd.

Aanbeveling 1: Sturen op lerend en adaptief vermogen

Boeren, vissers en andere werkenden in de groenblauwe sectoren staan voor enorme uitdagingen.
Het is van groot belang dat we hen ondersteunen met praktische oplossingen die niet
alleen op papier werken, maar in de praktijk voor de langere termijn realistisch en
duurzaam zijn. De SER onderstreept dat hiervoor de wendbaarheid, samenwerking en opgavegerichtheid
van bedrijven en werkenden, onderwijs en onderzoek versterkt moeten worden. «Een sterke
leercultuur begint op de werkvloer.» Er ligt een taak voor het onderwijs om die leercultuur
te verstevigen. Ook kunnen wetenschappelijk en praktijkgericht onderzoek elkaar meer
versterken dan nu gebeurt. En er is behoefte aan toegankelijke, onafhankelijke en
praktisch toepasbare kennis en advies in de praktijk. De SER adviseert daarnaast innovatie
en opschaling rond duurzaam verdienvermogen en het in samenwerking ontwikkelen en
verspreiden van toepasbare kennis daarover, te stimuleren en te ondersteunen. Ook
moet het adaptief vermogen worden vergroot om systeemverandering in de praktijk te
herkennen en actief te ondersteunen.

Opgavegericht samenwerken

De samenwerking tussen bedrijven, onderwijs- en onderzoeksinstellingen moet gericht
zijn op wat de werkpraktijk nodig heeft, nu en in de toekomst. Dat betekent «anders
kijken, anders leren en anders werken», startend vanuit de opgave. Het betekent ook
het betrekken van partijen over domeinen heen en het benutten van de energie en kracht
van onderop uit de werkpraktijk. Het accent moet liggen op concrete vraagstukken die
bijvoorbeeld boeren dagelijks tegenkomen, zoals het verbeteren van de bodemkwaliteit,
het omgaan met droogte en het gebruiken van duurzame technologieën die helpen in het
werk.

Dit vraagt om samenwerking binnen de groenblauwe sectoren maar ook met andere sectoren,
zoals de bouw, retail, recreatie en ICT. Gelukkig zien we dit in de praktijk ook al
gebeuren. Denk aan toekomstbestendig, biobased, natuurinclusief en circulair bouwen3, waarbij ook groenblauwe kennis en vaardigheden een rol spelen. Werken over domeinen
heen is essentieel, zowel in het arbeidsmarkt-, als in het innovatie- en onderwijsbeleid.
LVVN geeft hieraan aandacht in de vervolgfase van het Groenpact en door extra inzet
op menselijk kapitaal in het missiegedreven innovatiebeleid4. Zo worden mbo- en hbo-instellingen onder meer met hun praktijkgericht onderzoek
gefaciliteerd om te participeren in publiek-private samenwerking tussen bedrijven
en onderzoeksorganisaties. Dit draagt bij aan de benodigde menskracht en vergroot
de beschikbare hoeveelheid kennis die is toegesneden op de behoefte van de beroepspraktijk.
IenW herijkt de arbeidsmarktinzet voor water en bodem, met aandacht voor arbeidsbesparende
innovaties en samenwerking met opleidingen buiten het water- en bodemdomein. Uitkomsten
van de herijking worden meegenomen in onder andere de herziening van het Deltaprogramma5.

Leven Lang Ontwikkelen (LLO) en innoveren

Leren in de praktijk, met de handen uit de mouwen, is een belangrijk onderdeel van
het succes van onze groenblauwe sectoren. Vraagstukken worden steeds complexer, de
noodzaak om voortdurend nieuwe kennis en vaardigheden op te doen wordt daardoor alleen
maar groter. Het is voor de werkzekerheid en voor de noodzakelijke productiviteitsgroei
en innovatie inderdaad belangrijk dat iedereen zich een leven lang kan ontwikkelen,
ook in de groenblauwe sectoren. Dit vraagt een betere benutting van bestaande publieke
en private investeringen in LLO, zodat deelname aan scholing en leren op het werk
groeit, er een sterke leercultuur ontstaat en de aansluiting van het opleidingsaanbod
op de vraag van de arbeidsmarkt verbetert. Om dit te realiseren, werken SZW, OCW en
EZ – in afstemming met de vakdepartementen – aan een gezamenlijke LLO-agenda. Daarnaast
wordt door OCW in samenwerking met de vakdepartementen, de MBO Raad en het georganiseerde
bedrijfsleven gewerkt aan een pact voor de arbeidsmarkt van de toekomst. Daarmee werken
we samen met sociale partners in sectoren en regio’s en met opleiders aan structurele
verbeteringen. Het Ministerie van OCW is tot slot reeds gestart met de uitwerking
van de onderwijsagenda LLO6, waaronder een verkenning naar de verankering van een LLO-opdracht gericht op bij-
en omscholing in wet- en regelgeving.

Leven Lang Ontwikkelen (LLO)-oplossingen in de praktijk

Met de SLIM-scholingssubsidie kunnen zittende en nieuwe medewerkers scholing volgen
die bijdraagt aan in- en doorstroom in maatschappelijk cruciale sectoren, waaronder
groen. De SLIM-scholingssubsidie bouwt voort op de Ontwikkelpaden die voor een aantal
sectoren, zoals de zorg, kinderopvang, techniek en groen, zijn opgesteld of nog worden
opgesteld. Deze Ontwikkelpaden geven inzicht in de scholing die nodig is om je te
ontwikkelen naar de functies en specialisaties die in het Ontwikkelpad zijn opgenomen.
Groenpact heeft een gezamenlijke aanvraag ingediend voor Ontwikkelpaden voor cruciale
(groene) sectoren. Dit jaar gaan 15 Ontwikkelpaden van start, verspreid over de volgende
vijf clusters: land- en tuinbouw, glastuinbouw en veredeling, visserij, levensmiddelenindustrie
en natuur en leefomgeving.

Het nationaal groeifondsprogramma «de LLO Katalysator» is behulpzaam bij het versterken
van leercultuur, het in kaart brengen van vaardigheden die belangrijk zijn voor de
toekomst en het professionaliseren van opleiders. De partners van Groenpact hebben
tot nu toe 14 projecten opgezet voor LLO-oplossingen voor groene transities, onder
andere voor bodem en water, levensmiddelenindustrie, circulaire economie en LLO-professionalisering
van opleiders in het groene domein.

Via het nationaal groeifondsprogramma «Opschaling van publieke-private samenwerking
in het beroepsonderwijs» worden LLO en innovatie ondersteund via regionale innovatiehubs.
De partners van Groenpact participeren in vijf programma’s; Groene Transitie rond
food in Friesland, robotisering en digitalisering van de landbouw in Flevoland, digitalisering
in de land- en tuinbouw in Noord-Holland en Zuid-Holland en de klimaattransitie in
de Zeeuwse Delta. Ook in andere Groeifondsprogramma’s is aandacht voor LLO en nemen
de partners van Groenpact actief deel. Voorbeelden hiervan zijn NL2120, NXT Gen HighTech
en Re-GE-NL.

In de volgende fase van het Groenpact zal ik de gezamenlijke inzet van de deelnemende
onderwijsinstellingen op LLO onderling ondersteunen en zal ik werken aan de verbinding
tussen verschillende LLO-initiatieven en met de sociale partners in de groenblauwe
sectoren.

Praktijkgericht leren en onderzoek

Een belangrijke aanbeveling van de SER om het aanpassingsvermogen te vergroten, betreft
het betrekken van het beroepsonderwijs bij innovaties in de praktijk. Dit is voorwaarde
om ons onderwijs en onderzoek relevant te laten zijn en blijven voor die dagelijkse
praktijk. Dit kan bijvoorbeeld door te investeren in practoren en lectoren. LVVN geeft
hier in samenwerking met NWO-SIA invulling aan met het Programma Praktijkkennis Voedsel
en Groen en het actief bevorderen van lectoraten en practoraten in de groenblauwe
sectoren. In dit kader verkent LVVN samen met OCW de mogelijkheden om practoren beter
te laten aansluiten bij hbo-praktijkgericht onderzoek en bij kennis- en innovatieagenda’s
en -instrumenten.

LVVN ondersteunt daarnaast nieuwe vormen van hybride leren door onderwijs te koppelen
aan demobedrijven en experimenteerlocaties die via de Subsidiemodule Agrarische Bedrijfsadvisering
en Educatie (SABE) en de Subsidieregeling Experimenteerlocaties voor de Landbouw (SREL)
worden gefaciliteerd. Experimenteerlocaties zijn fysieke praktijkomgevingen waar agrarische
ondernemers, wetenschappers, beleidsmakers en regionale stakeholders samenwerken aan
het beter toepasbaar maken van kennis en innovaties. Met demobedrijven zorgen agrarische
ondernemers voor kennisoverdracht over duurzame bedrijfsvoering binnen de eigen landbouwpraktijk
naar collega-ondernemers en naar groepen agrarische studenten en docenten. IenW ondersteunt
praktijkgericht onderzoek met het Programma Praktijkkennis Water en Bodem, dat de
(regionale) samenwerking tussen het groene en blauwe domein versterkt.

Ondernemerschap en onderwijs

Het is inspirerend om te zien hoe de volgende generatie boeren, tuinders en vissers
leert van de kennis en ervaring die door de vorige generaties is opgebouwd en zich
tegelijkertijd verder ontwikkelt met de nieuwste kennis en technologieën. Jonge ondernemers
moeten niet alleen leren hoe ze een bedrijf runnen, maar ook hoe ze kunnen innoveren
en inspelen op de technologische en sociale veranderingen die de groenblauwe sectoren
(gaan) doormaken. In het programma Kenniscentrum Bedrijfsovername kunnen bedrijfsopvolgers
en bedrijfsoverdragers terecht voor advies, begeleiding, kennis, netwerk en inspiratie
over bovengenoemde thema’s maar ook voor de sociaal-emotionele aspecten. Het programma
Kenniscentrum Bedrijfsovername zal als alles volgens de planning verloopt dit jaar
van start gaan. Het is onze verantwoordelijkheid om het delen van kennis en ervaring
te faciliteren, zodat zij de toekomst van de groenblauwe sectoren kunnen dragen. Het
is daarom belangrijk te investeren in de toekomstige werkenden, onder meer door goed
ondernemerschapsonderwijs met aandacht voor nieuwe waardecreatie, goed werkgeverschap
en arbeidsverbetering. In de volgende fase van het Groenpact zal hier veel aandacht
voor zijn. Nieuw en jong ondernemerschap hangen immers nauw samen met generatievernieuwing.

Aanbeveling 2: Sturen op menskracht

De SER adviseert om in te spelen op de huidige én toekomstige behoeften van de arbeidsmarkt
en daarom het potentieel van iedere werkende te benutten en de kwaliteit van werk
te bevorderen. Het kabinet werkt aan een brede arbeidsmarktagenda, die is gericht
op het verbeteren van de kwaliteit van werk, het versterken van de economie, het verhogen
van productiviteit, het realiseren van duurzame arbeidsparticipatie en het verbeteren
van de matching op de arbeidsmarkt. Deze brede aanpak leidt tot optimaal resultaat
als het kabinet samen optrekt met de sociale partners in de sectoren en de branches.
Zo vond 21 maart jongstleden de Top Arbeidsmarkt plaats, waar ook de groenblauwe sectoren
waren vertegenwoordigd.

Uitvoeringscapaciteit

Er is volgens de SER slim gebruik nodig van schaarse arbeidskrachten. Ook moeten onbenutte
groepen beter worden bereikt. Het kabinet onderkent dit en waardeert het daarom dat
de sociale partners met dit SER-advies een stap naar voren doen en ook binnen het
Groenpact een stevigere rol ambiëren. De huidige krapte toont aan dat we niet alleen
het arbeidsaanbod moeten verhogen, maar ook de arbeidsvraag moeten verminderen, de
productiviteit moeten verhogen en de afstemming tussen vraag en aanbod moeten verbeteren.
De SER adviseert om te investeren in uitvoeringskracht om de brug te slaan tussen
beleid en praktijk en om inzichtelijk te maken waar ondersteuning te vinden is. Binnen
Groenpact wordt verkend welke rol de sociale partners hierin kunnen spelen, bijvoorbeeld
door het ophalen en verspreiden van kennis en advies maar ook in algemene zin door
het voeren van de dialoog met de relevante arbeidsmarktsectoren. Daarnaast werkt LVVN
samen met decentrale overheden en hun uitvoeringsorganisaties om de uitvoeringskracht
in het landelijk gebied te versterken. Ook is bijvoorbeeld in het MCEN-startpakket7 aandacht voor voldoende uitvoeringskracht bij het uitvoeren van maatregelen én voor
de maatschappelijke en sociaaleconomische gevolgen van deze maatregelen voor de vitaliteit
van regio’s.

Productiviteitsverhoging

De SER verwacht dat de tekorten op de arbeidsmarkt structureel groot zullen blijven.
Het is daarom essentieel om te investeren in arbeidsbesparende technologieën die de
productiviteit verhogen en de vraag naar arbeidskrachten in arbeidsintensieve sectoren
verminderen. Het innovatieprogramma «Robots naar de boerenpraktijk» dat LVVN wil starten,
is erop gericht in de groene sectoren met robotisering en technologie te stimuleren
dat de afhankelijkheid van handmatige arbeid sterk wordt verminderd. Tegelijk wil
dit programma bijdragen aan verduurzaming in de land- en tuinbouwsector. Ook dit wordt
in het groene en het overige onderwijs ondersteund. Onderdeel hiervan is het versnellen
van de adoptie van robotica en technologie in de groene sectoren.

Inclusiviteit en kwaliteit van arbeid

Het is van belang om al het potentieel dat bijdraagt aan een veerkrachtige landbouwsector
en vitaal landelijk gebied te benutten. De SER beveelt aan om daartoe extra aandacht
te geven aan inclusiviteit en het verbeteren van arbeidsomstandigheden, vooral voor
kwetsbare groepen en onbenut talent. Binnen de eerder (bij Leven Lang Ontwikkelen)
genoemde Ontwikkelpaden is er ook aandacht voor kwetsbare groepen en verschillende
instapniveaus in de sector. Daarnaast verkent LVVN momenteel hoe de rol en positie
van vrouwen en zij-instromers in de landbouw kan worden verbeterd.

Arbeidsmigratie

De SER merkt op dat arbeidsmigranten nodig zullen blijven en dat het belangrijk is
dat zij onder goede voorwaarden in Nederland aan het werk zijn. Tegelijkertijd is
het beleid erop gericht om de afhankelijkheid van arbeidsmigratie te verminderen.
Op verzoek van de Minister van SZW loopt momenteel het SER-adviestraject «Naar een
gerichte arbeidsmigratie». Het is voor LVVN belangrijk om te anticiperen op huidige
en toekomstige tekorten en te investeren in benodigde vaardigheden in een veranderende
arbeidsmarkt. Denk daarbij bijvoorbeeld aan dataspecialisten en technici in de groenblauwe
sectoren en biowetenschappers, zoals ook bedoeld in de nationale technologiestrategie
(waaronder actieagenda’s smart agri en biotechnologie). Ook daarom blijven we met
sectoraanpakken zoals Groenpact en het Actieplan groene en digitale banen8 werken aan nieuwe instroom in bètatechnisch onderwijs en het behouden van technici
op de arbeidsmarkt.

Aanbeveling 3: Sturen op perspectief en draagvlak

De SER gaat in op het belang van het creëren van perspectief en draagvlak voor de
landbouwsector. Het advies stelt dat de grote duurzaamheidsopgaven alleen zijn te
realiseren als mensen in de positie komen om daaraan te kunnen en willen bijdragen.
Er is focus nodig op zowel de economische als sociale aspecten van de veranderingen
waar we voor staan, waarbij oog moet zijn voor effecten op werk, de ondersteuning
van jonge ondernemers, een goed bedrijfsadviseringssysteem en het versterken van regionale
samenwerking.

In dit verband verwijst de SER ook naar zijn verkenning Naar duurzame toekomstperspectieven voor de landbouw uit 20219 en roept op de zeven transitiepaden die de SER in dat advies heeft benoemd samen
met boeren, werknemers en de voedselketen uit te werken en te verankeren in nationaal
en regionaal beleid. In de uitwerking daarvan moet er ook aandacht zijn voor werkenden
en voor mensen in een kwetsbare positie. Als vervolg op zijn verkenning zal de SER
in 2026 een verdiepend advies uitbrengen over het toekomstperspectief van de landbouw
in de Nederlandse economie. Ik ben blij dat de SER aandacht blijft besteden aan dit
belangrijke onderwerp. Vooruitlopend hierop adviseert de SER te investeren in een
dialoog die goed aansluit op de dagelijkse praktijk van ondernemers, werkenden en
anderen. Dit sluit aan bij de afspraak in het regeerprogramma om het initiatief te
nemen voor een strategisch overleg landbouw en voedsel.

Toekomstperspectief

Met de SER zien wij dat het aantal boeren en vissers afneemt als gevolg van vergrijzing,
de natuurherstelopgaven en door gebrek aan perspectief, wat jonge ondernemers ervan
weerhoudt het bedrijf van hun ouders over te nemen. Juist nu is het daarom belangrijk
dat LVVN kan helpen toekomstbestendige bedrijfsmodellen mogelijk te maken, bijvoorbeeld
met subsidies (zoals de GLB ecoregeling voor het uitvoeren van duurzame landbouwpraktijken
en duurzame teelten), technische ondersteuning of door het faciliteren van markttoegang
voor duurzame producten. Maar ook het onderwijs kan hierin een rol spelen. Zo is een
kwartiermaker biologisch in het onderwijs aangesteld als onderdeel van het actieplan
biologisch10. Daarnaast is er gerichte aandacht voor jonge landbouwers door de inzet op het eerdergenoemde
Kenniscentrum Bedrijfsovername, en door het ondersteunen van bedrijfsovernames met
de subsidiemodule vestigingssteun voor jonge landbouwers. Verder heeft LVVN dit jaar
een nieuwe module voor generatievernieuwing11 van de subsidieregeling Samenwerken aan innovatie EIP opengesteld. Het gaat om een
module voor innovatieve samenwerkingen met als hoofddoel de drempel te verlagen voor
jonge landbouwers om in de land- en tuinbouw actief te worden en te blijven.

Stoppende ondernemers kunnen hun waardevolle kennis en ervaring ook op andere plekken
in de groenblauwe sectoren inzetten dan de landbouw. Als zij gaan ondernemen en werken
in bijvoorbeeld agrotechniek, natuur en waterrecreatie of de groenvoorziening, biedt
dat ook perspectief zowel voor hen zelf als voor de groenblauwe sectoren. Het behouden
van expertise en talent voor deze sectoren is wat belangrijk is.

Regionale verbinding

Wat goed werkt in de stad, werkt niet altijd op het platteland. En wat in de ene regio
werkt hoeft niet per se een goed idee te zijn voor een andere regio. Het is nodig
rekening te houden met geografische, economische en sociaal-culturele verschillen;
oplossingen moeten aansluiten bij specifieke lokale omstandigheden. Het kabinet zal
daarom samen met lokale gemeenschappen, boeren en andere betrokkenen steeds op zoek
gaan naar passende en realistische maatwerkoplossingen. LVVN werkt daarnaast aan een
transitieplan voor werknemers in de voedsel- en agrosector, ter uitvoering van de
motie-Van der Plas12. Daartoe wordt geanalyseerd wat de mogelijke impact van veranderingen is voor werknemers
in gebieden en wordt gekeken waar economische kansen liggen voor deze werknemers.
Dit doe ik samen met mijn collega’s van andere betrokken departementen.

Met het nationaal platform experimenteerlocaties probeert LVVN regionale oplossingen
die op experimenteerlocaties worden ontwikkeld, op nationaal niveau te borgen. Zo
gaan we van regionaal enthousiasme naar nationale opschaling. Het kabinet vindt het
essentieel dat het landelijk gebied sociaaleconomisch vitaal blijft. De aanpak Ruimte
voor Landbouw en Natuur13 bevat een sociaaleconomische actielijn voor een toekomstbestendig landelijk gebied,
waarmee LVVN de vitaliteit van de rurale economie wil versterken.

Onafhankelijke advisering en coaching

De SER geeft aan dat er grote behoefte is aan toepasbare kennis en onafhankelijk bedrijfsadvies.
Adviseurs functioneren als ogen en oren in de regio en vervullen een makelaarsrol
bij de doorwerking van kennis naar de praktijk. Zo heeft de Vereniging van Agrarische
Bedrijfsadviseurs in samenwerking met LVVN geïnvesteerd in een permanente educatiesystematiek
voor de professionalisering van bedrijfsadviseurs die geregistreerd staan in het BAS-register.
Aan perspectief voor boeren draagt de SABE-regeling bij, die advies en begeleiding
aanbiedt14. Er wordt ook voorzien in procesbegeleiding voor agrarische ondernemers middels de
meerjarige sociaaleconomische begeleiding (SEB) vanuit regionale knooppunten. Via
het Groenpact wordt de samenwerking versterkt tussen het onderwijs en verschillende
adviseurs zoals bedrijfsadviseurs, zaakbegeleiders, scholingsconsulenten en andere
kennismakelaars.

Aanbeveling 4: Sturen op samenhang, richting en continuïteit van beleid

De SER meent dat het uitgangpunt van het beleid een sterk en perspectiefrijk toekomstig
verdienvermogen moet zijn, waarbij water en bodem bepalende factoren zijn en Nederland
voldoet aan zijn duurzaamheidsverplichtingen. Gezien de maatschappelijke opgaven waar
de landbouw voor staat, die tot meer of minder hoge investeringen en/of ingrijpende
aanpassingen in de bedrijfsvoering kunnen leiden, onderkent het kabinet de urgentie
van maatregelen om dit perspectief te realiseren. Daarvoor is het volgens de SER nodig
om de beweging naar een toekomstbestendige arbeidsmarkt actiever te ondersteunen.
«Alleen stimuleren is niet genoeg: bij een langetermijnstrategie hoort uiteindelijk
beprijzen en normeren. [...] Onzekerheid en onduidelijkheid remmen het aanpassingsvermogen
van bedrijven, werkenden én investeerders sterk af: ze worden afwachtend.»

Het kabinet heeft het afgelopen jaar een brede inzet gepleegd op initiatieven en maatregelen
om aan de onzekerheid en onduidelijkheid een einde te maken. Voorbeelden zijn de omslag
van sturing op instrumenten naar sturing op (normerende) doelen en de aanpak op grote
dossiers als mest, stikstof, agrarisch natuurbeheer, Ruimte voor Landbouw en Natuur.
Daarbij verwijs ik naar de brief «Startpakket Nederland van het slot» waarin aandacht
is voor de maatschappelijke en sociaaleconomische gevolgen van maatregelen. Verder
zal in de volgende fase van Groenpact het verbinden van beleid en uitvoering, ook
door samenwerking met gebiedspartijen, worden ondersteund.

Arbeidsmarkt, leren en innoveren moeten een structureel onderdeel zijn van het beleid.
Om de arbeidsmarktdienstverlening structureel te verbeteren en te werken aan de hervorming
van de arbeidsmarktinfrastructuur, zet SZW samen met OCW en EZ hierop in middels de
aangekondigde gezamenlijke LLO-agenda. De SER vraagt in zijn advies aandacht voor
goede arbeidsmarktinformatie om knelpunten beter in beeld te brengen en te kunnen
monitoren. Dat is zeker ook voor de groenblauwe sectoren van belang.

Tot slot

Omdat de arbeidsmarkt fundamenteel verandert wordt van mensen veel veranderkracht
gevraagd. Het SER-advies Werken aan veranderkracht benadrukt ook daarom de uitdaging om een groenblauwe arbeidsmarkt te creëren die
sociaal, ecologisch en economisch veerkrachtig is. Integratie van arbeidsmarktbeleid,
innovatiestrategieën en sociaaleconomisch beleid is hiervoor cruciaal. Een lerend
en innovatief systeem dat missiegedreven ecologische, economische en sociale aspecten
in balans brengt is en blijft nodig. Dit vraagt om meer samenwerking tussen departementen,
met Rijksuitvoeringsorganisaties en met sectoren.

In een land vol maatschappelijke uitdagingen en in een sterk veranderende wereld is
voldoende menskracht – veranderkracht en uitvoeringskracht – essentieel voor nieuw
toekomstperspectief. Zo kunnen we voedsel blijven produceren, onze voeten droog houden,
ons landschap mooi houden, regio’s leefbaar en vitaal houden, kortom ons land draaiende
houden. Dat begint bij het centraal stellen van mensen – als dragers van vernieuwing
– in het beleid en met breed gedragen aanpakken. Als Ministers van LVVN en IenW doen
we dan ook een beroep op alle betrokkenen – bedrijven, onderwijsinstellingen, medeoverheden
en maatschappelijke organisaties – om de handen ineen te slaan. Samen kunnen we werken
aan een groenblauwe arbeidsmarkt die toekomstbestendig, rechtvaardig en duurzaam is.

De Minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, F.M. Wiersma