Brief regering : Voortgang aanpak overlast gemeente Westerwolde

Nr. 3398
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ASIEL EN MIGRATIE

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 23 april 2025

Inleiding

Overlastgevend gedrag van asielzoekers moet hard worden aangepakt. Incidenten in het
openbaar vervoer, in een asielzoekerscentrum of in winkels mogen niet ongestraft blijven.
In het bijzonder in Ter Apel en omliggende dorpen als Nieuw Weerdinge, wordt veel
overlast ervaren. Ik werk op verschillende manieren aan de aanpak hiervan, bijvoorbeeld
door asielzoekers die overlast geven waar mogelijk in vrijheidsbeperking te plaatsen.
Maar ook door preventieve maatregelen te faciliteren en door samen met de gemeente
gedupeerde ondernemers en burgers waar mogelijk te ondersteunen.

Met deze brief informeer ik u over een aantal moties en toezeggingen met betrekking
tot de procesbeschikbaarheidsaanpak (pba) en de pilot schaderegeling.

Procesbeschikbaarheidsaanpak

In 2023 is in Ter Apel gestart met de procesbeschikbaarheidslocatie (pbl) in pilotvorm
om asielzoekers met overlastgevend gedrag en een kansarme asielaanvraag versneld door
de procedure te laten gaan. In maart 2024 heeft de rechtbank bij een individuele uitspraak
aangegeven dat vrijheidsbeperking bij opvang van asielzoekers niet uitgesloten is,
maar dat de juridische onderbouwing onvoldoende was om deze mate van vrijheidsbeperking
te rechtvaardigen. Naar aanleiding van deze uitspraak van de rechtbank in maart 2024
is de pilot in die vorm stopgezet. Juridisch is bezien welke aandachtspunten moeten
leiden tot de doorontwikkeling naar de ketenbrede procesbeschikbaarheidsaanpak (pba)
en de heropening van de pbl.

Bij brief van 17 mei 20241, 6 februari 20252 en 11 maart 20253 is uw kamer geïnformeerd over de doorstart met de pba. Het uitgangspunt van de procesbeschikbaarheidsaanpak
is momenteel dat een deel van de asielzoekers met een kansarme asielaanvraag steeds
beschikbaar is met het oog op versnelde behandeling van de procedures. Hiertoe vindt
een verplichte tweemaal daagse inhuisregistratie plaats. Als de vreemdeling dit nalaat
of overlast veroorzaakt treedt een escalatiemodel in werking treden die uiteindelijk
kan leiden tot het opleggen van vrijheidsbeperkende maatregelen. Beschikbaarheid voor
de procedure moet uiteindelijk gelden voor alle asielzoekers met een kansarme asielaanvraag.
Eén van de escalatietreden binnen de pba is plaatsing in de pilot verscherpte toezichtlocatie
(vtl). Op de vtl is sprake van een intensief programma in een afgeschermde, prikkelarme
omgeving gericht op gedragsverandering. Op 7 februari jl. is de vtl geopend in Ter
Apel. In Budel is reeds enige tijd ervaring opgedaan met de vtl. Deze werd per 7 februari
in doorontwikkelde vorm voortgezet.

Commissiedebat

Tijdens het commissiedebat van 12 maart jl. is een tweetal moties aangenomen ten aanzien
van de procesbeschikbaarheidslocatie (pbl)4. Hierin roept uw Kamer mij op zo snel mogelijk over te gaan tot het opleggen van
een vrijheidsbeperkende maatregel aan asielzoekers die overlast veroorzaken door middel
van het openen van een pbl in Ter Apel. In datzelfde debat heb ik toegezegd dat ik
meer uiteen zal zetten hoe de procesbeschikbaarheidsaanpak werkt. Daarnaast heb ik
toegezegd5 te onderzoeken op welke manier de rust in Ter Apel gedurende de nacht beter kan worden
gewaarborgd. Tot slot is een motie aangenomen waarin wordt opgeroepen de asielprocedure
voor asielzoekers uit veilige landen binnen twee weken te doorlopen. Hieronder ga
ik op deze moties en toezeggingen in.

Opening pbl Ter Apel

In lijn met de toezegging6 aan uw Kamer heb ik het COA, de IND en DT&V opdracht gegeven op de kortst mogelijke
termijn een pbl toe te voegen aan de pilot pba die op 7 februari van start is gegaan.
In de pbl kunnen mensen uit de pilotgroep in vrijheidsbeperking worden geplaatst die
overlast plegen in en rond azc Ter Apel en dorpscentra rondom het azc om versneld
hun procedure te doorlopen. De pbl wordt in de lopende pilot procesbeschikbaarheidsaanpak
ondergebracht om op deze wijze ervaring op te doen met de aanpak, waarna deze zal
worden geëvalueerd, waar mogelijk uitgebreid en aangescherpt.

Het uitvoeringskader is nagenoeg gereed. Voor de start en het slagen van de pilot
is randvoorwaardelijk dat de gehele asielketen van IND, COA en DT&V in nauwe samenwerking
zorgt dat de asielaanvraag met prioriteit wordt doorlopen, dat er afspraken zijn gemaakt
met de gemeente en politie over de handhaving op de maatregel en dat de gegevensoverdracht
op de juiste wijze plaatsvinden. Het is belangrijk dat dit goed wordt ingericht, ook
voor de juridische houdbaarheid. Zoals vermeld is op 7 februari jl. een verscherpt
toezicht locatie (vtl) geopend in Ter Apel, dit betreft een strikter opvangregime
met meer intensieve begeleiding en controle dan de «reguliere» opvangvormen en vraagt
daarmee andere operationele inzet. Het openen van een pbl zal gebeuren op dezelfde
locatie, wat vraagt om extra inzet van gespecialiseerd personeel en aanpassing van
de faciliteiten. De migratieketen is klaar om te starten per 1 juni. Op 23 april vindt
nog een gesprek plaats met gemeente en politie over de handhaving.

Waarborgen rust gedurende de nacht

Met het openen van de pbl wordt ook invulling gegeven aan de toezegging gedurende
de nacht rust te creëren in Ter Apel. De doelgroep overlastgevende asielzoekers krijgt
een vrijheidsbeperkende maatregel opgelegd die 24 uur per dag van kracht is. De maatregel
behelst bovendien een gebiedsverbod voor de dorpskernen, een verbod op het passeren
van de gemeentegrenzen en kan bij overtreding gesanctioneerd worden, bijvoorbeeld
met inbewaringstelling.

Stappen binnen de aanpak

– De eerste trede is het opleggen van een toezichtmaatregel dat gepaard gaat met een
tweemaal daagse inhuisregistratie. Dit is belangrijk omdat de aanvrager zo steeds
voor de IND beschikbaar is voor de geprioriteerde afhandeling.

– De tweede trede is plaatsing op de verscherpt toezicht locatie (vtl). Op de vtl is
sprake van een intensief programma in een afgeschermde, prikkelarme omgeving gericht
op gedragsverandering.

– De derde trede is het opleggen van een vrijheidsbeperkende maatregel. Dit betreft
een zogeheten artikel-56-maatregel, waarbij wordt beoordeeld of plaatsing op een procesbeschikbaarheidslocatie
(pbl) dan wel plaatsing in de handhavings- en toezichtslocatie (htl) opportuun is.

– De vierde trede is het in bewaring stellen van de asielzoeker in een detentiecentrum
(vrijheidsontneming). Indien sprake is van strafrechtelijke detentie verblijft de
vreemdeling in een penitentiaire inrichting.

Momenteel komt een deel van de asielzoekers die een kansarme asielaanvraag heeft ingediend
in aanmerking voor de pba en krijgt een verplichte tweemaal daagse inhuisregistratie
opgelegd. Indien men geen gevolg geeft aan inhuisregistratie volgt plaatsing op de
vtl waarbij sprake is van meer controles en een intensief dagprogramma. Dit kan ook
indien een asielzoeker overlastgevend gedrag vertoont op de opvanglocatie.

Het opleggen van een dergelijke maatregel moet individueel gemotiveerd worden. Een
dergelijke vrijheidsbeperkende maatregel wordt al opgelegd bij htl plaatsing. Op de
htl geldt een vrijheidsbeperkende maatregel waarbij de vreemdeling 24 uur per dag
in een specifiek gebied moet verblijven. Plaatsing op de htl is enkel mogelijk bij
het veroorzaken van zeer ernstige overlast op en om de COA opvanglocatie.

De pbl wordt zoals in de motie door de Kamer verzocht is gericht op lichtere vormen
van overlast en recidive, zowel op het terrein als in de omliggende dorpen rond azc
Ter Apel. Een vrijheidsbeperkende maatregel bij lichtere vormen van overlast, zoals
winkeldiefstal, kan niet in dezelfde mate als de vrijheidsbeperking die in de htl
geldt. De mate en duur van de vrijheidsbeperking op een pbl moeten proportioneel zijn
om juridisch houdbaar te zijn.

Motie versneld doorlopen asielprocedure voor asielzoekers uit veilige landen

Er is veel aandacht voor het snel doorlopen van de asielprocedure en de terugkeer
van overlastgevers of personen die een risico vormen voor de openbare orde of de nationale
veiligheid. Zo heeft de IND een versnelde procedure voor overlastgevers en geeft de
IND prioriteit aan afhandeling van kansarme aanvragen van bepaalde nationaliteiten.
De doorlooptijden per spoor geven een vertekend beeld, omdat dit een gemiddelde betreft
dat door complexe en daarmee langdurige zaken veel hoger uitvalt. In de doorlooptijd
van spoor 2 zijn bijvoorbeeld ook zaken van personen die al internationale bescherming
in een andere lidstaat hebben meegenomen. Dat iemand internationale bescherming heeft
blijkt soms pas na tijdrovend onderzoek. DTenV werkt nauw samen met de IND om voor
de zaken die met prioriteit zijn afgedaan zo snel mogelijk het terugkeertraject in
gang te zetten. In algemene zin wordt doorlopend ingezet op het vergroten van de terugkeerresultaten
naar landen waarmee een goede terugkeersamenwerking bestaat. Voor wat betreft de toezegging
over manier van rapporteren over de monitoring afhandeling kansarme asielaanvragen
die tot de doelgroep pba behoren binnen 4 weken, heeft de IND meer tijd nodig om cijfers
te kunnen leveren. Op dit moment houdt de IND dit nog niet op deze wijze bij.

Schaderegeling

De gemeente Westerwolde ondervindt al lange tijd overlast door asielzoekers, met schade
tot gevolg voor inwoners en ondernemers uit de gemeente. Wegens de aard en omvang
van de ervaren overlast én het feit dat de gemeente Westerwolde te maken heeft met
de vestiging van het enige aanmeldcentrum in Nederland met een aanloopfunctie, is
door mijn ambtsvoorganger besloten tot een pilot om deze schade op correcte wijze
af te kunnen handelen. In gezamenlijkheid met het COA en de gemeente Westerwolde is
medio 2024 een pilot gestart om onverplicht financieel tegemoet te komen aan de (gedeeltelijke)
materiële schade van inwoners en ondernemers, veroorzaakt door de overlast van asielzoekers.
Uw Kamer is over de voortgang geïnformeerd op 11 maart 20257. Hiermee wordt de toezegging om «de Kamer te informeren over de ingangsdatum van
het schadefonds voor ondernemers in de gemeente Westerwolde»8 afgedaan.

De ondernemers kunnen naast de lopende pilot ook beroep doen op andere (landelijke)
financiële regelingen, zoals de SODA-(Service Organisatie Directe Aansprakelijkheids)regeling.
De SODA-regeling valt niet onder de verantwoordelijkheid van de overheid. SODA is
een onderneming die voor (onder andere) winkeliers diensten verricht tot het beperken
van schade als gevolg van wanprestatie en onrechtmatige gedragingen. SODA staat onder
toezicht van de stichting Directe Aansprakelijkstelling Aan Daders. Het ministerie
heeft de afgelopen jaren tweemaal een bijdrage geleverd aan de gemeente Westerwolde,
als bijdrage aan de middelen waaruit SODA voor Ter Apel wordt gefinancierd.

De hierboven genoemde schaderegeling en SODA-regeling zijn mogelijkheden voor de ondernemers
in Ter Apel om te komen tot een bepaalde vorm van compensatie ten behoeve van (gedeeltelijk)
schade opgelopen door overlast van asielzoekers. De toezegging om «de kamer schriftelijk
te informeren over verschillende vormen van compensatie voor ondernemers in Ter Apel»
van JA21 wordt hiermee afgedaan9.

Zoals ik in mijn vorige brief heb aangegeven is tot op heden gebleken dat het onverplicht
financieren van (gedeeltelijke) materiële schade juridisch zeer complex is. Een financiële
verstrekking uit de tegemoetkomingsfaciliteit aan inwoners en ondernemers uit de gemeente
Westerwolde kan, onder omstandigheden, kwalificeren als staatssteun. Uitgangspunt
is en blijft dat het gaat om werkelijk geleden schade. In grote lijnen moet voorkomen
worden dat ondernemers meer vergoed krijgen dan de werkelijk geleden schade, omdat
dit anders gekwalificeerd wordt als staatssteun. Het is afhankelijk van de omstandigheden
per geval welk type schade in aanmerking komt om vergoed te worden uit de tegemoetkomingsfaciliteit.
In bijzondere gevallen kan gedacht worden aan gederfde winst of inkomstenderving.
De leden van D66 hebben hierover een motie10 ingediend, met deze toelichting wordt gestand gedaan aan de motie alsmede ook aan
de toezegging, waarin de Kamer geïnformeerd wordt over «de mogelijkheden voor een
uitbreiding van de schaderegeling voor ondernemers in Ter Apel» van de leden van de
SP/GL en PvdA11, 12. Uitgangspunt is dat mededinging niet verstoord mag worden door een uitkering aan
een onderneming. Dit zal per aanvraag beoordeeld moeten worden. Hiermee ontstaat voor
ondernemers en bewoners extra ruimte om gebruik te maken van de tegemoetkomingsfaciliteit.
Ik heb opdracht aan het externe bureau verstrekt om dit uit te voeren. Voorts zal
binnenkort opdracht gegeven worden aan een externe partij om de evaluatie van deze
pilot uit te voeren.

Tot slot heb ik op 3 april jl. gesproken met de ondernemers van het centrum van Ter
Apel en de gemeente Westerwolde over verschillende financiële verzoeken. Naar aanleiding
van het bezoek en het gevoerde gesprek met de ondernemers zijn we in gezamenlijkheid
overeengekomen dat de mogelijkheden voor het indienen van opgelopen schade vereenvoudigd
dient te worden.

Op dit moment wordt de mogelijkheid tot het inrichten van een gemeenteloket bij de
gemeente Westerwolde verkend. Hierbij wordt onderzocht of het mogelijk is om een financiële
bijdrage te verstrekken aan de gemeente Westerwolde zodat een dergelijk loket kan
worden gerealiseerd, waardoor het voor ondernemers makkelijker wordt om hun schadeverzoeken
in te dienen op één plek. Het opzetten van het loket kan de mogelijkheid geven om
voor de verzoeker te bezien of financiering vanuit de pilot mogelijk is, of als dat
niet het geval is, een beroep te doen op een andere financiële regeling. Hierbij wordt
de motie over de vergoedingsbedragen bij diefstal voor ondernemers in Westerwolde
betrokken.13 Vooruitlopend op de uitwerking van deze voorgenomen plannen wordt een decentrale
uitkering voorbereid waarmee dit initiatief wordt gefinancierd. Ook zullen de uitkomsten
en conclusies van de evaluatie van de pilot worden betrokken bij de verkenning van
deze mogelijkheid.

Tot slot

Zoals ik al meerdere keren in uw Kamer heb aangegeven: het gedrag van een groep overlastgevende
en criminele asielzoekers die de geboden gastvrijheid in Nederland misbruikt en zorgt
voor overlast en schade, is, in welke vorm dan ook, absoluut onaanvaardbaar. De ervaren
overlast door de inwoners en de ondernemers van de gemeente Westerwolde en nabijgelegen
gemeenten is zeer onwenselijk. Het is mijn inzet om deze groep sneller en harder aan
te pakken. Dat gebeurt én door crimineel gedrag te bestraffen én door overlastgevende
asielzoekers sober op te vangen door plaatsing in een vtl of pbl, snel op hun aanvraag
te beslissen en als duidelijk is dat ze niet in Nederland mogen blijven, voortvarend
te werken aan terugkeer naar het land van herkomst. U kunt er op rekenen dat ik mij
hiervoor blijf inzetten.

De Minister van Asiel en Migratie, M.H.M. Faber-van de Klashorst