Brief regering : Weerbare democratische rechtsstaat

Nr. 854 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 5 juni 2024

Op 30 mei jongstleden heb ik u een brief toegezegd over de programmatische aanpak
voor een weerbare democratische rechtsstaat, tijdens het debat over het voorstel van wet van het lid Van Houwelingen betreffende het houden van een raadplegend
referendum over het Nederlandse lidmaatschap van de Europese Unie. Ook tijdens het debat in die middag over de weerbaarheid van de Nederlandse samenleving tegen ondermijnende activiteiten vanuit
het buitenland heb ik u verteld over de programmatische manier van werken aan het versterken van
de democratische rechtsstaat.

Deze brief schetst de lijnen van deze aanpak, specifiek op het vergroten van de weerbaarheid
van de democratische rechtsstaat.

De Nederlandse democratische rechtsstaat is robuust en tegelijk is waakzaamheid geboden.
Ontwikkelingen in een aantal zowel gevestigde als minder gevestigde Westerse democratieën
laten zien dat democratieën niet alleen via statelijke actoren kunnen worden ondermijnd,
maar dat er ook democratische erosie kan optreden van binnenuit. Onze democratische
rechtsstaat is dus geen rustig bezit.

Een gerichte inzet om de weerbaarheid van onze democratische rechtsstaat te versterken
is daarom belangrijk en noodzakelijk. Hier dragen veel mensen en organisaties een
verantwoordelijkheid; we moeten ons voortdurend inzetten om gezamenlijk inhoud en
waarborging te geven aan de rechtsstaat.

Gerichte inzet voor een weerbare democratische rechtsstaat

Ik zie het als mijn taak en verantwoordelijkheid om de democratische rechtsstaat te
beschermen tegen deze uitdagingen en waar nodig de democratie te versterken en te
vernieuwen. Hierbij werken we volgens twee belangrijke principes. De eerste is het
voorzorgsbeginsel, dat betekent vroegsignalering van potentiële dreigingen, investeren
in kennis en onderzoek naar democratische erosie, en bovenal het inbouwen van nieuwe
en versterken van bestaande institutionele en maatschappelijke waarborgen in de democratische
rechtsstaat. Het tweede principe is dat we het samen doen. Politiek en overheid hebben
als wetgevende en uitvoerende macht een bijzondere verantwoordelijkheid voor de democratische
rechtsstaat en vormen bovendien een voorbeeldfunctie. Deze verantwoordelijkheid dragen
we samen met andere steunpilaren van democratie en rechtsstaat die onafhankelijk opereren;
zoals media, wetenschap, rechterlijke macht, bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld.

Het realiseren van deze uitgangspunten vraagt om een programmatische aanpak om zo
met een integrale benadering tot een gezamenlijke en duurzame bescherming en vernieuwing
van onze democratische rechtsstaat te komen. Met deze brief worden de eerste contouren
geschetst van de programmatische aanpak, waarbij in deze brief de nadruk ligt op de
versterking van de weerbaarheid van de democratische rechtsstaat langs de volgende
vier lijnen:

1. Weerbare verkiezingen

2. Weerbaar partijstelsel en volksvertegenwoordiging

3. Weerbaar publiek debat en het tegengaan van desinformatie

4. Weerbaar en integer bestuur

1. Weerbare verkiezingen

In de afgelopen kabinetsperiode is ingezet op een transparant, controleerbaar en weerbaar
verkiezingsproces.1 Dit betreft onder andere maatregelen tegen desinformatie over het verkiezingsproces,
een nieuwe procedure voor de vaststelling van verkiezingsuitslagen, het vergroten
van de uitvoerbaarheid van de verkiezingen en het vergroten van de toegankelijkheid.

Om de kwaliteit van de uitvoering van het verkiezingsproces verder te bevorderen heb
ik op 3 mei jl. een wetsvoorstel bij uw kamer ingediend dat het mandaat van de Kiesraad
uitbreidt met meer taken en bevoegdheden. Deze nieuwe taken en bevoegdheden zijn gebaseerd
op drie pijlers:

1. Ondersteunen van de organisatie van verkiezingen (middels instructies, kwaliteitsstandaarden
en het vaststellen van modellen voorafgaand aan een verkiezing).

2. Waarnemen en indien nodig bijsturen (ten behoeve van de kwaliteitsbevordering) van
het proces tijdens een verkiezing.

3. Beoordelen van het verloop van de verkiezing (via een rapportage en advies aan het
vertegenwoordigend orgaan na een verkiezing).

Tevens heb ik recent een wetsvoorstel bij uw Kamer ingediend waarmee de strafbaarstelling
van ronselen van volmacht stemmen aangescherpt wordt.

Verkiezingsproces is weerbaar

Het Nederlandse verkiezingsproces is weerbaar tegen ongewenste beïnvloeding. Door
het handmatig invullen van de stembiljetten, het handmatig tellen van de stemmen en
het vastleggen van de uitslag in een papieren proces-verbaal is het verkiezingsproces
weerbaar tegen digitale dreigingen. Ook in de stappen daarna bij de vaststelling van
de verkiezingsuitslag met behulp van ondersteunende software zijn verschillende controlemomenten
aanwezig en is het papieren proces leidend. Ook is het verkiezingsproces weerbaar
tegen fysieke beïnvloeding door de decentrale organisatie van de verkiezingen, met
een groot aantal stembureaus verspreid over het land en een nog groter aantal vrijwilligers
die goed getraind het verkiezingsproces waarborgen.

Het verkiezingsproces is transparant en controleerbaar. Transparant doordat in begrijpelijke
taal wordt gecommuniceerd en kiezers begrijpen hoe het verkiezingsproces werkt. Ook
is het verkiezingsproces controleerbaar doordat kiezers iedere stap in het verkiezingsproces
kunnen waarnemen of controleren. Kiezers kunnen bij het stemmen en het tellen van
de stemmen aanwezig zijn. De werkzaamheden van de stembureaus, gemeentelijk stembureaus,
hoofdstembureaus en het centraal stembureau worden vastgelegd in een proces-verbaal.
De processen-verbaal en de digitale optelbestanden van de ondersteunende software
van verkiezingen worden online openbaar gemaakt.

Omgang met dreigingen in het verkiezingsproces

Statelijke actoren kunnen een bedreiging vormen voor het veilig en ongestoord verloop
de verkiezingen. Zij kunnen bijvoorbeeld proberen de politieke campagnes of debatten
rechtstreeks te beïnvloeden door (digitale) communicatie te verstoren of door middel
van desinformatie de publieke beeldvorming over partijen en hun standpunten te beïnvloeden.
Hierdoor kan twijfel worden gezaaid over de vrijheid, eerlijkheid of anonimiteit van
verkiezingen.

Ten behoeve van de organisatie van de Europees Parlementsverkiezing op 6 juni heeft
het Ministerie van BZK een veiligheidsbriefing voor gemeenteambtenaren georganiseerd.
Ook worden verkiezingstafels georganiseerd waarin vertegenwoordigers van ministeries,
de Kiesraad, gemeenten en de relevante partners uit het veiligheidsdomein informatie
over mogelijke dreigingen uitwisselen. Bijvoorbeeld over verstoringen in het maatschappelijke
domein of over desinformatie. Doel hiervan is zo goed mogelijk voorbereid te zijn
op mogelijke scenario’s en wanneer dat nodig is informatie over dreigingen met elkaar
te kunnen delen. De verkiezingstafel kan ook bijeenkomen bij concrete dreigingen,
met als doel de samenwerking tussen de betrokken partijen rond de verkiezing te borgen.

Ook op Europees vlak staat het Ministerie van BZK in contact met verschillende lidstaten
en de Europese Commissie om zo informatie uit te wisselen over mogelijke dreigingen
die de weerbaarheid van de verkiezing raken.

2. Weerbaar partijstelsel en volksvertegenwoordiging

Politieke partijen vervullen een belangrijke en onmisbare rol in het Nederlandse politieke
systeem. Ze verwoorden de uiteenlopende wensen en opvattingen die in de Nederlandse
maatschappij leven en vormen zo de brug tussen de samenleving en het proces van politieke
besluitvorming, op zowel landelijk als decentraal niveau. Gezien de cruciale rol die
politieke partijen vervullen binnen onze democratische rechtsstaat is het bij uitstek
van belang dat politieke partijen weerbaar zijn tegen ongewenste vormen van (buitenlandse)
beïnvloeding. Juist van politieke partijen mag worden verwacht dat zij integer en
transparant handelen en zich houden aan de kaders die de wet stelt, en dat zij zichzelf
daarbij een voorbeeld stellen voor de samenleving.

Met de inwerkingtreding van de evaluatiewet Wet financiering politieke partijen op
1 januari 2023 zijn de huidige regels over de financiering van politieke partijen
flink aangescherpt. Met de voorgestelde Wet op de politieke partijen (Wpp) zet dit
kabinet een volgende stap voor een toekomstbestending, robuust en weerbaar partijstelsel.
In het wetsvoorstel Wpp worden de transparantieregels voor politieke partijen uitgebreid
naar de interne organisatie en de wijze van adverteren. Ook krijgen politieke partijen
in gemeenten, provincies en waterschappen voor het eerst toegang tot financiering
en moeten zij tegelijkertijd ook transparant zijn over hun inkomsten. Tot slot voorziet
de Wpp in de oprichting van een onafhankelijk toezichthouder (de Nederlandse autoriteit politieke partijen) en wordt de mogelijkheid om politieke partijen te verbieden specifieker gemaakt.

Op 10 april is de Wpp aangeboden aan de afdeling advisering van de Raad van State.
In de aanbieding van het wetsvoorstel is in lijn met de motie Timmerman (Kamerstuk
30 821, nr. 210)2 aan de Raad van State verzocht om in aanvulling op het wetsvoorstel ook advies uit
te brengen over de (on)mogelijkheden van het toezicht op verkozen individuele volksvertegenwoordigers
en fracties in de Staten-Generaal en de mogelijke rol die de in de Wpp voorziene Nederlandse
autoriteit politieke partijen kan spelen. In de appreciatie van de motie Timmermans
heb ik ook benadrukt het uiteindelijk aan de Tweede Kamer zelf is om te bepalen welke
regels zij wil laten gelden voor haar verkozen volksvertegenwoordigers.

Parallel aan het wetsvoorstel Wpp werkt mijn ministerie aan het verder versterken
van het toezicht op politieke partijen. Enerzijds door politieke partijen nog meer
te ondersteunen in de manier waarom zij hun subsidie aanvragen en verantwoorden, en
tegelijkertijd door transparant te maken welke consequenties volgen indien politieke
partijen zich niet aan de wettelijke regels in de Wet financiering politieke partijen
(Wfpp) houden.

3. Weerbaar publiek debat en het tegengaan van desinformatie

Voor de democratie is het belangrijk dat we leven in een samenleving waar mensen met
elkaar het publieke debat voeren, online en offline. Goed geïnformeerde en kritische
burgers zijn onmisbaar in de democratie. Net als onafhankelijke journalistiek en wetenschap
die het publieke debat van betrouwbare informatie voorzien, zodat mensen hun mening
kunnen vormen.

De verspreiding van desinformatie, vanuit zowel binnen- als buitenland, wordt gebruikt
door onder andere anti-institutionele groeperingen en statelijke actoren om de publieke
opinie of politieke besluitvorming te beïnvloeden. Dit vormt een groot risico voor
het vrije en open debat, dat cruciaal is voor het functioneren van onze democratie.

Het kabinet neemt daarom al maatregelen om de verspreiding en productie van desinformatie
tegen te gaan en mensen weerbaar te maken tegen desinformatie, onder andere met subsidies
aan de website isdatechtzo.nl. Ook organiseert het ministerie desinformatie simulaties,
waarin overheidsorganisaties oefenen hoe zij snel en proportioneel kunnen reageren
op desinformatie. En in en de aanpak van desinformatie is desinformatie geproduceerd
of verspreid door buitenlandse, of daaraan gelieerde, actoren een specifiek aandachtspunt.3

Maar het kabinet signaleert dat nieuwe technologieën, zoals generatieve AI, het eenvoudiger
maken om desinformatie te ontwikkelen en breed te verspreiden. Het is van groot belang
dat we ons hiertegen verder wapenen en het publieke debat versterken. Het kabinet
neemt daarom aanvullende maatregelen om de verspreiders en verspreiding van desinformatie
aan te pakken; de weerbaarheid van burgers te versterken en de kennisontwikkeling
van de problematiek en effectieve aanpak van desinformatie te versterken. Zo gaat
het Ministerie van BZK medeoverheden beter ondersteunen bij hulpvragen over het omgaan
met desinformatie door de eerder gepubliceerde handreiking Omgaan met desinformatie voor medeoverheden te herzien. Ook gaat het ministerie een brede verkenning uitvoeren naar de wijze
waarop de kwaliteit van het open publieke debat gewaarborgd kan worden. Hierin wordt
gekeken naar kwetsbaarheden in het open publieke debat, waaronder de wijze waarop
desinformatie de Nederlandse democratische rechtsstaat in de breedte kan beïnvloeden.

De Staatssecretaris van BZK en ik verzenden nog voor de zomer de voortgangsbrief van
de Rijksbrede strategie voor de effectieve aanpak van desinformatie, waarin u nader
geïnformeerd wordt over het complete pakket aan maatregelen.

4. Weerbaar en integer bestuur

Volksvertegenwoordigers, bestuurders en ambtenaren zijn de ruggengraat van ons openbaar
bestuur. Zij kunnen met gezag, integer gedrag en respectvolle omgangsvormen het vertrouwen
winnen en moeten de rug recht houden bij vormen van oneigenlijke druk. We moeten niet
onderschatten hoe bepalend en vormend voorbeeldgedrag en leiderschap van politieke
ambtsdragers is. Zij vervullen een verbindende sleutelpositie tussen de instituties
en de samenleving.

Hun integriteit en die van de overheid is van essentieel belang voor de weerbare democratische
rechtsstaat. Ik heb daarom een wetsvoorstel in consultatie gebracht dat onderzoek
verplicht naar mogelijke integriteitsrisico’s bij mensen die wethouder, gedeputeerde
of dagelijks bestuurslid bij een waterschap willen worden. Ook komen er regels over
financiële belangen van lokale bestuurders, zodat die belangen niet botsen met hun
taak als bestuurder of het algemeen belang.

Bij een weerbaar bestuur hoort ook dat de politieke ambtsdragers voldoende toegerust
worden en kunnen steunen op een passende rechtspositie. Agressie, intimidatie en bedreiging
in de richting van onze mensen in het openbaar bestuur zijn daarbij onacceptabel en
ondermijnen het gezag van het openbaar bestuur. Om te zorgen dan onze mensen in het
openbaar bestuur hun rug recht kunnen houden en voldoende bescherming krijgen, werk
ik met een programmatische aanpak aan weerbaar bestuur. Het begint bij betere bewustwording
van signalen van intimidatie en oneigenlijke druk. In bijna 100 gemeenten heeft een
bewustwordingssessie hierover plaatsgevonden en in nog eens 100 gemeenten zijn voornemens
voor deze tour van het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur. In gevallen van toenemende
risico’s of concrete intimidatie en bedreiging zijn steun en benodigde beveiligingsmaatregelen
onontbeerlijk. Daarvoor staan ervaringsdeskundigen klaar, werk ik aan een steunpakket
bij online haat en zijn er beveiligingsmaatregelen op maat vanuit de nieuwe regeling
veilig wonen waar al meer dan 140 aanvragen voor zijn binnengekomen. Voor een meer
uitgewerkt overzicht verwijs ik naar de Voortgangsbrief Weerbaar Bestuur en Zicht
op Ondermijning die ik mede namens de Minister van Justitie en Veiligheid op 14 mei
jl. aan uw Kamer heb gestuurd.4

Tot slot

Hierboven zijn de lijnen geschetst waarin het kabinet met partners werkt aan de weerbaarheid
van de democratische rechtsstaat.

Veel mensen en organisaties hebben en nemen hierbij een verantwoordelijkheid. Politieke
partijen en de mensen die werken in en aan de democratische instituties, zoals volksvertegenwoordigers
en bestuurders. Maar ook bijvoorbeeld wetenschappers, rechters, journalisten, vrijwilligers,
professionals in maatschappelijke organisaties, de publieke sector of het bedrijfsleven.

Komend najaar zal u nader geïnformeerd worden over de programmatische aanpak van de
democratische rechtsstaat.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, H.M. de Jonge