Brief regering : Reactie op informatieverzoek van het lid Podt gedaan tijdens de voortzetting van het wetgevingsoverleg over het Begrotingsdeel asiel en migratie van 12 februari 2024

Nr. 3208 BRIEF VAN DE MINISTER EN STAATSSECRETARIS VAN JUSTITIE EN VEILIGHEID

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 1 maart 2024

Met deze brief wordt uitvoering gegeven aan het informatieverzoek van het lid Podt
naar aanleiding van berichtgeving in NRC van 9 februari jl.1 Het informatieverzoek is gedaan tijdens de voortzetting van het wetgevingsoverleg
over het Begrotingsdeel asiel en migratie van 12 februari jl.

Met toezending van de documenten in de bijlage wordt tegemoetgekomen aan het verzoek
om documenten van het lid Podt. In de documenten zijn zoals gebruikelijk gegevens
onleesbaar gemaakt in het kader van de bescherming van persoonsgegevens, evenals informatie
die buiten de reikwijdte van dit verzoek valt. Ook zijn in een gering aantal documenten
minimale lakkingen aangebracht met het oog op de bescherming van het belang van de
Staat. Zo beogen wij optimale transparantie te bieden in het proces.

Inleiding

Alvorens in te gaan op de specifieke punten van het informatieverzoek, hechten wij
eraan om toe te lichten waarom in september 2022 de Coördinator Nationale Aanpak Overlast
is aangesteld en hoe zijn opdracht zich verhoudt tot de inrichting van de procesbeschikbaarheidslocatie.

In de zomer van 2022 was sprake van een onhoudbare situatie in de migratieketen, met
name in Ter Apel. Veel personen moesten ongewild buiten voor de poort van het aanmeldcentrum
verblijven, waaronder kinderen en kwetsbaren. Meerdere belangenorganisaties, waaronder
het Nederlandse Rode Kruis en UNICEF Nederland, deden de oproep aan het kabinet en
de Minister-President om de situatie met spoed te verbeteren. In deze periode vonden
daarnaast veel incidenten plaats. De sfeer binnen en buiten het COA-terrein en het
dorp Ter Apel was grimmig, er ontstonden geregeld vechtpartijen, waardoor regelmatig
politie-inzet nodig was. De sociale veiligheid, algemene veiligheid, hygiëne en gezondheid
van de asielzoekers, medewerkers op het COA-terrein en inwoners van Ter Apel kwam
voorts in het geding. Al met al was sprake van ernstige vrees voor verstoring van
openbare orde, waardoor de burgemeester genoodzaakt was een lokale noodverordening
af te kondigen. Die urgentie om acute maatregelen te treffen, hebben wij ook waargenomen
tijdens onze bezoeken aan Ter Apel in de zomer van 2022.

De aanpak van overlastgevend en crimineel gedrag door asielzoekers is één van de prioriteiten
van dit kabinet. Daarom was de inzet hierop ook onderdeel van de bestuurlijke afspraken
van 26 augustus 20222 tussen het kabinet, de VNG, het IPO en het Veiligheidsberaad. In die afspraken is
vastgelegd dat het Rijk een project gestart is om extra aandacht te besteden aan dossieropbouw
van overlastgevers in het kader van de bestuursrechtelijke en strafrechtelijke aanpak.
Voor deze versterkte aanpak van overlast is structureel budget toegekend. In die context
is in september 2022 de Coördinator Nationale Aanpak Overlast aangesteld. Daarnaast
is aangegeven dat er wordt gewerkt aan het realiseren van een of meer procesbeschikbaarheidslocaties.

In de opdrachtbrief voor de Coördinator van 20 september 2022 is een aantal indicatieve
sporen opgesomd voor de uitvoering van de opdracht van de Coördinator Nationale Aanpak
Overlast, zoals het in kaart brengen van de doelgroep om tot een persoonsgerichte
aanpak te komen en het inventariseren van oplossingen. Al vrij snel na de start van
zijn opdracht heeft de Coördinator zich gecommitteerd aan drie specifieke actielijnen:
(1) het versterken van de aansluiting tussen de vreemdelingenketen en de strafrechtketen
in de aanpak van overlast, (2) het aanjagen van de pilot procesoptimalisatie om procedures
van overlastgevende asielzoekers snel en slagvaardig af te doen, en (3) het ondersteunen
van gemeenten waar veel overlast wordt ervaren door het faciliteren van mobiele toezichtteams.

Uw Kamer is over de aanstelling van de Coördinator en de formatie van zijn projectteam
geïnformeerd bij brief van 16 september 2022.3, 4 Over de voortgang en resultaten van zijn opdracht is uw Kamer vervolgens periodiek
geïnformeerd bij brieven van 16 september 20225, 24 november 20226, 9 mei 20237 en 10 november 20238 en in de beantwoording van vragen over het Jaarverslag 2022 Slotwet.

Voor een zuiver begrip van de opdracht van de Coördinator is het wenselijk om de pilot
procesoptimalisatie en de procesbeschikbaarheidslocatie uit elkaar te houden. De Coördinator
heeft geen rol gehad in de besluitvorming omtrent de inrichting en ontwikkeling van
de procesbeschikbaarheidslocatie. Deze bijzondere modaliteit was geen onderdeel van
zijn opdracht en al geruime tijd voor de aanstelling van de Coördinator in ontwikkeling.
Uw Kamer is over de ontwikkeling van de procesbeschikbaarheidslocatie bij brief van
29 juni 2022 geïnformeerd.9

Pilot procesoptimalisatie

Bij de pilot procesoptimalisatie in Ter Apel worden de procedures van overlastgevers
in Ter Apel zo snel mogelijk behandeld. Door deze snelle werkmethode wordt de opvang
en het asielsysteem zoveel mogelijk ontlast. Asielzoekers komen voor de pilot procesoptimalisatie
in beeld bij signalen van overlastgevend gedrag. Denk aan verbale of fysieke agressie
in de opvang of omdat uit iemands dossier blijkt dat hij gesignaleerd wordt voor een
veroordeling van een strafbaar feit in een andere EU lidstaat. In de Vreemdelingencirculaire
2000 is beschreven wat in ieder geval onder overlast wordt verstaan. Dat overlastgevend
gedrag in de Vreemdelingcirculaire 2000 niet uitputtend is vastgelegd, geeft professionals
in de keten de ruimte om hierin een gerede afweging te maken. Op grond van het Vreemdelingenbesluit
mag de rust- en voorbereidingstijd op bepaalde gronden worden onthouden, bijvoorbeeld
indien er sprake is van overlast in een opvangvoorziening. De kern van de werkmethode
van de pilot procesoptimalisatie is dus: binnen het bestaande recht de procedures
versnellen. Voor het zomerreces wordt uw Kamer geïnformeerd over de uitvoering van
de motie-Ceder10 om de pilot procesoptimalisatie structureel in te voeren en waar mogelijk en noodzakelijk
toe te passen op andere locaties waar problematiek met overlastgevers speelt. De leden
van de fracties van de SP, GroenLinks-PvdA, Volt, DENK, de PvdD, D66, de ChristenUnie,
de VVD, de SGP, het CDA, Nieuw Sociaal Contract, de PVV, FVD en BBB hebben voor deze
motie gestemd.

Pilot pré-pbl

Op de procesbeschikbaarheidslocatie (hierna: pbl) in Ter Apel worden asielzoekers
met een kansarme asielaanvraag geplaatst om beschikbaar te blijven voor de procedures
zodat deze zo efficiënt en vlot als mogelijk worden doorlopen. De procesbeschikbaarheidslocatie
is aan te merken als een doorontwikkeling van de pilot sobere opvang van 2018 tot
202011. De procesbeschikbaarheidslocatie is door de ketenmariniers, in samenwerking met
de ketenpartners binnen de migratieketen, ontwikkeld. Asielzoekers met een kansarme
aanvraag zijn bijvoorbeeld personen uit een veilig land van herkomst of een land waarbij
de kans op een inwilliging lager is dan 10 procent.12

Omdat de capaciteit op de pbl in Ter Apel nog beperkt is, moet er geprioriteerd worden
wie voor plaatsing in aanmerking komt. Dat gebeurt door kansarme asielzoekers met
overlastgevend gedrag te prioriteren.

Bij het plaatsen op de procesbeschikbaarheidslocatie wordt geen vrijheidsbeperkende
of vrijheidsontnemende maatregel aan de vreemdeling opgelegd. Er is dan ook geen sprake
van detentie of verkapte detentie. Als de vreemdeling besluit niet langer op de procesbeschikbaarheidslocatie
te willen verblijven, heeft dat in beginsel geen impact op zijn aanvraag. De behandeling
daarvan gaat door. Het is wel zo, dat als de vreemdeling niet komt opdagen voor bepaalde
processtappen, dit impact heeft op de behandelduur en uitkomst van de procedure. Dat
is geen uitzondering, maar de reguliere werkwijze.

Van etnisch profileren in relatie tot de pbl en de pilot procesoptimalisatie is nadrukkelijk
geen sprake. Immers, plaatsing op de pbl geschiedt niet op basis van nationaliteit
als zodanig, maar op basis van de kans die iemand heeft om gegeven zijn nationaliteit
een inwilligingsbesluit te krijgen conform het reguliere asielbeleid. Dat betekent
dat asielzoekers met een zogeheten kansarme asielaanvraag in aanmerking komen. Opname
in de pilot procesoptimalisatie geschiedt niet op basis van nationaliteit, maar op
basis van signalen van overlastgevend gedrag zoals agressief gedrag in de opvanglocatie.

Casusregie

De Coördinator heeft in aanvulling op voornoemde drie actielijnen ook enkele gemeenten
ondersteund waar de urgentie werd gevoeld om meer grip te krijgen op overlastgevende
asielzoekers waarbij sprake is van mobiele criminaliteit, waaronder Utrecht en Amsterdam.
Denk hierbij aan asielzoekers die in korte tijd in meerdere politie-eenheden betrokken
zijn bij strafbare feiten en tijdens hun verblijf uit beeld raken van de organisaties
in de asielketen. De in eerste instantie beoogde uitwerking van een analyse-instrument
is in het doorontwikkelen van casusregie losgelaten om primair de lokale ketensamenwerking
te versterken en daarbij te bezien hoe de bestaande Top-X aanpak optimaal kan worden
ingezet en in hoeverre eventueel maatwerk toe te passen.

In Amsterdam en Hardenberg is onder regie van de Coördinator de lokale ketensamenwerking
op casusregie voor deze doelgroep versterkt. Toen de opdrachtstermijn was beëindigd
was er nog aanvullende inzet noodzakelijk om de aanpak te kunnen evalueren. De projectleden
moesten nog gelegenheid hebben aanbevelingen op te stellen. Vandaar dat het Ministerie
van Justitie en Veiligheid nog een opdracht voor drie maanden heeft verstrekt aan
de twee betrokken projectleden die per 31 december 2023 is beëindigd. Momenteel wordt
departementaal opvolging gegeven aan voornoemde aanbevelingen.

Vragen lid Podt

Met betrekking tot het informatieverzoek heeft het lid Podt verzocht om in te gaan
op een aantal specifieke vragen welke ik hierna per onderwerp zal beantwoorden.

Aanbesteding

In de zomer van 2022 was sprake van dermate dwingende spoed door de onhoudbare situatie
in de migratieketen en Ter Apel, dat niet langer gewacht kon worden om de overlast
door asielzoekers aan te pakken. Er ontstonden geregeld vechtpartijen, waardoor regelmatig
politie-inzet nodig was. De sociale en algemene veiligheid van de asielzoekers, medewerkers
op het COA-terrein en inwoners van Ter Apel kwam ernstig in het geding. Dit is derhalve
betrokken bij de hiervoor genoemde bestuurlijke afspraken van 26 augustus 2022, waarna
de Coördinator is aangesteld. Op zijn advies is ervoor gekozen om in Ter Apel in pilotvorm
een toezichtsteam in te zetten voor een periode van drie maanden. Zoals bekend was
in Ter Apel een directe noodoplossing noodzakelijk. Het lokaal gezag had een veiligheidsrisicogebied
afgekondigd rondom de COA-locatie, en een noodverordening was uitgevaardigd omdat
het probleem zich verplaatste naar het dorp. Doordat in oktober 2022 geen zicht was
op een structurele oplossing om de overlast op korte termijn te verminderen en ook
de opvangsituatie niet was verbeterd, is de opdracht niet aanbesteed en rechtstreeks
verstrekt aan het bedrijf Snel Beveiliging Nodig (hierna SBN).

Er is gekozen voor dit bedrijf, omdat zij al ervaring met dezelfde doelgroep en problematiek
hebben opgedaan in de gemeente Amsterdam. Het personeel van SBN beschikt over de benodigde
sociale vaardigheden, culturele kennis en ervaring met de streetwise aanpak en disciplines.
Er is een speciale werkmethode ontwikkeld voor de doelgroep overlastgevende asielzoekers,
waarbij met name wordt ingezet op preventie. De eerste positieve resultaten waren
vrij snel zichtbaar na de start in Ter Apel, waarna besloten is om de pilot te verlengen.
Door de niet-voorzienbare operationele noodzaak om de overlast aan te pakken en de
noodzaak om draagvlak voor asielopvang te behouden is afgeweken van de reguliere aanbestedingsprocedures.
Dit is geen unieke situatie. Wanneer de openbare orde in het geding komt en sprake
is van een acute noodsituatie, kan bijvoorbeeld door de veiligheidsdiensten wegens
de onvoorzienbaarheid en dwingende spoed bij uitzondering worden afgeweken van de
reguliere procedures zodat direct ingegrepen kan worden. Met de inzet van extra toezichtsteams
is terughoudend omgegaan. Uitsluitend in uitzonderlijke situaties waarbij lokale maatregelen
onvoldoende soelaas boden om de overlast aan te pakken, is tot inzet van een dergelijke
maatregel overgegaan. In 2023 zijn in de gemeenten Budel, Weert, Delfzijl, Hardenberg
en Zweeloo toezichtsteams ingezet. Deze opdrachten lopen in 2024 af.

De uitgaven met betrekking tot deze opdrachten zijn gedaan in 2023. De verantwoording
is meegenomen in het jaarverslag van 2023, dat deze week wordt aangeleverd bij het
Ministerie van Financiën. Uw Kamer zal dit overzicht op de derde dinsdag van mei 2024
ontvangen.

Na afronding van de opdracht van de Coördinator in september 2023 is besloten om de
inzet van toezichtsteams door te ontwikkelen naar een structureel beleidsinstrument.
Hiervoor is in november 2023 gestart met een aanbestedingsprocedure. Op dit moment
liggen er nog geen offertes.

Mandaat

De Coördinator heeft een aanjagende en coördinerende rol gehad binnen de bestaande
gezagslijnen. Voor de aansturing van zijn opdracht werd een ambtelijke stuurgroep
ingericht met de secretaris-generaal en directieleden van het directoraat-generaal
Migratie, Politie en Veiligheidregio’s en Rechtspleging en Rechtshandhaving binnen
het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Periodiek voerde de Coördinator overleg
met de Minister en Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid en ambtelijke vertegenwoordiging
vanuit de betrokken departementen.

Contact met politie en het Openbaar Ministerie

In de ontwikkelfase van de pilot procesoptimalisatie zijn er met de Coördinator verschillende
ambtelijke overleggen geweest over het doel en de randvoorwaarden van de beoogde ketensamenwerking.
De politie gaf in deze ontwikkelfase aan behoefte te hebben aan meer informatie over
het doel van de pilot en de benodigde randvoorwaarden alvorens zich te kunnen committeren
aan integrale ketensamenwerking. In opdracht van de Coördinator is vervolgens door
een onafhankelijke criminoloog en bestuurskundige in december 2022 een voorstel voor
de pilot opgesteld waarbij de input is verwerkt van het projectteam van de Coördinator
en uitvoerende medewerkers in Ter Apel, in het bijzonder van de IND en team AVIM-Noord
van de politie. Dit procesvoorstel behelst een meer integrale en persoonsgerichte
ketenbenadering van overlastgevende asielzoekers in de asielprocedure en de randvoorwaarden.
Vervolgens is in februari 2023 departementale afstemming bereikt met de Coördinator
en de politie over een gezamenlijk commitment aan de pilot procesoptimalisatie met
inachtneming van de bestaande werkprocessen, procedures, rollen en verantwoordelijkheden.
Daarbij is vastgesteld dat er in de pilot procesoptimalisatie nooit sprake mag zijn
van etnisch profileren en dat dit te allen tijde voorkomen moet worden.

In dit verband is van politieke inmenging door de Minister van Justitie en Veiligheid
buiten de ambtelijke besluitvorming om geen sprake geweest. De Coördinator heeft in
zijn rol als aanjager wel aangestuurd op actieve deelname van alle betrokken organisaties
aan de pilot. Hij heeft in dit verband in de ontwikkelfase van de pilot richting het
Ministerie van Justitie en Veiligheid en de korpsleiding van de politie aangegeven
dat de formele betrokkenheid van het team AVIM-Noord binnen de ketensamenwerking van
de pilot zijn inziens beter zou kunnen. Van een verzoek om overplaatsing door de Coördinator
is geen sprake geweest.

De Coördinator heeft zich ingezet om de aansluiting tussen de vreemdelingenketen en
de strafrechtketen te versterken. Dit heeft geleid tot kortere afstemmingslijnen tussen
het Openbaar Ministerie en politie, COA, IND en DT&V. Daarnaast heeft het delen van
kennis en ervaring wederzijds tot inzicht en begrip geleid in de problematiek en kon
men elkaar aanspreken op mogelijke verbeteringen in werkwijzen.

Het Openbaar Ministerie opereert zelfstandig en onafhankelijk. Daar treden wij of
mijn medewerkers op het departement niet in. Het Openbaar Ministerie is in september
2022, gelet op de hiervoor geschetste crisis in de asiel(nood)opvang, uit eigen beweging
gestart met het verbeteren van de afdoening van misdrijven door overlastgevende asielzoekers.
Het doel is om (vaker) een effectieve afdoeningsbeslissing te nemen binnen de ZSM-aanpak.
Het is aan de officier van justitie of in individuele gevallen vervolging wordt ingesteld.
Net als in iedere andere zaak wordt bij een strafbaar feit gepleegd door een asielzoeker
rekening gehouden met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. Bij het verbeteren
van de strafrechtelijke aanpak van asielzoekers die misdrijven plegen door het OM
is geen sprake geweest van inmenging door het Ministerie van Justitie en Veiligheid
of de Coördinator. Het OM heeft de Coördinator hierover in periodieke overleggen enkel
geïnformeerd.

De strafrechtelijke aanpak van het Openbaar Ministerie richt zich overigens niet alleen
op asielzoekers maar op iedereen voor wie de kans groot is dat ze zich onttrekken
aan berechting of de uitvoering van opgelegde straffen.

De Coördinator heeft in het versterken van de aansluiting bij de strafrechtketen contact
gehad met politie en het Openbaar Ministerie. Hij opereerde in de uitvoering van zijn
opdracht binnen de bestaande gezagslijnen. Voor zover de indruk bestaat dat de Coördinator
in de uitvoering daarvan oneigenlijk druk heeft uitgeoefend op politie en het Openbaar
Ministerie hechten wij eraan te benadrukken dat van een dergelijk mandaat geen sprake
was en de voorgestelde aanpak van de Coördinator altijd onderdeel heeft uitgemaakt
van de ambtelijke besluitvorming. Uit de bijgevoegde stukken blijkt genoegzaam dat
van ministeriële druk op de ambtelijke besluitvorming van de aanpak geen sprake is
geweest.

Vraag pbl-bewoner

Met betrekking tot uw vraag of het klopt dat een asielzoeker uit de procedure van
de procesbeschikbaarheidslocatie is gezet omdat hij honger had en brood ging kopen
in het dorp, geldt dat het uw Kamer bekend is dat wij over individuele gevallen geen
uitspraken kunnen doen. Wel kunnen wij aangeven dat op de sobere opvang drie maal
daags in natura maaltijden worden verstrekt en ook wordt de sobere opvang voorzien
van toiletartikelen. Bij elke maaltijd is er koffie beschikbaar en bij de warme avondmaaltijd
zit fruit. Verder is er de mogelijkheid te sporten of mee te doen aan recreatieve
activiteiten. De bewoners op de pbl in Ter Apel hebben per persoon een slaapkamer
met een bed en een matras.

Vreemdelingen die de procesbeschikbaarheidslocatie verlaten terwijl zij beschikbaar
moeten zijn, ondertekenen een verklaring waarin zij vrijwillig afzien van hun recht
op opvang. Dat betekent niet dat de asielaanvraag vervalt. Een asielaanvraag kan buiten
behandeling gesteld worden wanneer iemand niet verschijnt voor gehoren of met onbekende
bestemming vertrekt.

Conclusie

Nederland wil bescherming bieden aan asielzoekers op de vlucht voor oorlog en geweld.
Crimineel gedrag is onaanvaardbaar en ondermijnt het draagvlak voor de opvang van
asielzoekers.13 Het bieden van bescherming is een verantwoordelijkheid die tegelijkertijd met zich
meebrengt dat we de veiligheid waarborgen van medewerkers, bewoners op het azc en
omwonenden. Wij achten het daarom van onverminderd belang om de actielijnen die de
Coördinator heeft ingezet te continueren. Zijn aanbevelingen sterken mijn ambitie
om de aanpak van overlastgevende en criminele asielzoekers te continueren om zo het
draagvlak te behouden voor vluchtelingen die bescherming zoeken.

Voorts is het van belang dat vreemdelingen met een kansarme aanvraag zo snel mogelijk
uitsluitsel hebben op hun aanvraag. Daarom blijven wij ons onvermoeid inzetten voor
het inrichten van procesbeschikbaarheidslocaties in meer gemeenten.

De Minister van Justitie en Veiligheid, D. Yesilgöz-Zegerius

De Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid, E. van der Burg