Brief regering : Aanpak problematisch alcoholgebruik

Nr. 191 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 26 oktober 2023

De overheid zet zich, onder andere met het Nationaal Preventieakkoord (hierna: NPA),
samen met tal van partijen in voor een gezonde generatie in 20401. Een generatie die opgroeit in een gezonde leefomgeving en, specifiek voor alcoholgebruik,
tot 18 jaar niet in aanraking komt met alcohol.

In deze brief doe ik een tweetal moties af. Allereerst de motie van het lid Rudmer
Heerema2 waarin de regering wordt verzocht de Kamer te informeren over de vraag of de doelen
van het NPA bereikt kunnen worden zonder de alcoholtafel. In december 2022 heb ik
uw Kamer het proces geschetst om te komen tot een haalbare aanpak richting de doelen
van het NPA op problematisch alcoholgebruik voor 20403. Ik heb dit voorjaar twee brede dialogen gevoerd om input te krijgen. Ook heb ik
met alle partijen die zich committeren aan het NPA gesproken over hun inzet. In deze
brief kom ik terug op dit proces en de uitkomsten hiervan. Ik reageer daarnaast op
de motie van de leden Mohandis en Kuik4 over het achteraf betalen bij de aanschaf van alcohol. Tenslotte bied ik uw Kamer
het onderzoek aan naar de regels van online verkoop, en reageer ik op het onderzoek
naar de preventie- en handhavingsplannen van gemeenten van KWINK groep dat ik eerder
aan uw Kamer heb aangeboden5.

Gezonde Generatie 2040

Met het NPA werken we toe naar een gezonde generatie in 2040. De verkoop van alcohol
aan iemand onder de 18 jaar is sinds 2014 verboden. Toch wordt er onder jongeren nog
te vaak en te veel gedronken. In 2021 heeft bijna de helft (47,5%) van de jongeren
tussen de 12 en 16 jaar wel eens alcohol gedronken. Ruim een kwart (27,8%) deed dit
in de afgelopen maand en één op de vijf jongeren (20,8%) heeft in de afgelopen maand
gebinged6. Van de jongeren die in de afgelopen maand dronken heeft zelfs 75% in de afgelopen
maand gebinged. De cijfers over alcoholgebruik onder jongeren zijn na een forse daling
in de periode 2003–2015, niet verder afgenomen. Jongeren die op jonge leeftijd drinken,
lopen een grotere kans op riskant drinkgedrag op latere leeftijd, met alle gevolgen
van dien. Twee op de drie ouders geven weleens alcohol aan hun minderjarige kind.7 Uit onderzoek blijkt dat kinderen die alcohol krijgen van hun ouders, vaker drinken
en ook vaker dronken zijn.

De afgelopen periode is er flink geïnvesteerd in integrale preventieve programma’s
en allerlei acties van partijen om jongeren te beschermen. Hier gaan we mee door,
omdat deze programma’s effectief zijn8. Ook de meerjarige campagne NIX18 blijft onverminderd nodig. Dit jaar wordt extra
ingezet op het ondersteunen van ouders. Naast de reguliere NIX18-campagne zijn de
NIXzonderID-campagne en de NIX wel zo Sportief-campagne in het najaar uitgevoerd,
om aandacht te vragen voor het tonen van een identiteitsbewijs bij het kopen van alcohol.
Ik heb verstrekkers verzocht deze campagnes uit te dragen.

In de gesprekken die ik de afgelopen tijd met partijen gevoerd heb, zie ik dat er
een brede ambitie is om harder in te zetten op het voorkomen van alcoholgebruik onder
minderjarigen. Verstrekkers hebben aangegeven dat ze zich blijven inspannen voor een
betere naleving van de leeftijdsgrens en dat ze samen met producenten hun inzet op
NIX18 willen intensiveren. Supermarkten willen alcoholmarketing met een funfactor
uitbannen. Producenten zetten in op het verminderen van ongewenste alcoholmarketing
op sociale media, onder meer via TikTok.

Uiteindelijk kunnen we er naar mijn mening niet meer omheen dat er stevigere stappen
nodig zijn om het problematisch alcoholgebruik onder jongeren omlaag te brengen. Tijdens
de twee dialoogsessies is vaak gewezen op de zogenaamde «three best buys». Dit zijn
drie kosteneffectieve maatregelen om alcoholgebruik terug te dringen, namelijk het
verhogen van de prijs en het verminderen van de beschikbaarheid en alcoholmarketing.

Alcoholreclame werd door partijen tijdens de dialoogsessies in verband gebracht met
het in stand houden van de huidige, problematische alcoholcultuur en het geringe besef
van de schadelijke gevolgen van alcohol. Er is een duidelijk verband tussen alcoholmarketing
en drinkgedrag. Ondanks genomen maatregelen door platforms en brancheorganisaties
worden jongeren op sociale media met 18min-accounts nog steeds geconfronteerd met
alcoholreclame. Dit geldt voor alle populaire platformen9. Uit eerder onderzoek bleek dat jongeren ook op andere locaties, zoals supermarkten,
televisie, horeca en bioscopen, frequent worden blootgesteld aan diverse vormen van
alcoholmarketing10. Om een beter beeld te krijgen van de blootstelling van jongeren aan alcoholreclame
en -marketing is er een opdracht verleend aan onderzoeks- en adviesbureau Panteia
om de komende jaren reclame en marketing voor alcohol en ongezonde voeding te monitoren.
Een eerste rapportage over het jaar 2023 verwacht ik in het voorjaar van 2024 met
uw Kamer te delen.

Kennis over de schadelijkheid van alcohol

Voor een gezonde leefomgeving voor jongeren is het nodig dat we ons meer bewust zijn
van de schadelijke gevolgen van alcohol. Slechts 37% van de Nederlanders weet dat
alcohol het risico op kanker vergroot en ongeveer de helft van de Nederlanders weet
dat alcohol kan zorgen voor mentale problemen zoals stress- of angststoornissen.11 Alleen met voldoende kennis over de gezondheidsrisico's van alcohol kunnen mensen
een weloverwogen keuze maken en kunnen ze daarmee beter hun kinderen beschermen.

Daarom zet ik samen met een aantal gezondheidsorganisaties in op kennisvergroting
en bewustwording van de schadelijke effecten van alcoholgebruik, door de campagnes
Dry January, Ik Pas en Zien Drinken doet Drinken te steunen. Ook ondersteun ik dit
jaar de kenniscampagne «Proost op je gezondheid?» van de Samenwerkende Gezondheidsfondsen
(SGF) met als doel om de kennis over de relatie tussen alcohol en kanker te vergroten.
Uit recent onderzoek van SGF blijkt dat Nederlandse jongeren beter dan volwassenen
weten dat alcohol schadelijk is. Dat is mooi nieuws, maar de algemene kennis over
de risico’s van alcoholgebruik is te laag. Daarom blijft investeren in het voorlichten
over de risico’s van alcoholgebruik hard nodig, ook via de publiekskanalen van het
Trimbos-instituut. In het verlengde van deze inzet op bewustwording heb ik de Gezondheidsraad
gevraagd om advies over alcoholconsumptie en gezondheid en om de huidige richtlijn
te actualiseren12.

Alcoholgebruik veroorzaakt meer dan 200 medische aandoeningen en is verantwoordelijk
voor 900 miljoen euro aan zorgkosten en 1,1% van de zorguitgaven. Het aantal alcoholgerelateerde
sterfgevallen werd in 2021 op 2.390 geschat13. Alcoholmisbruik leidt tot geweld, verkeersongevallen en verzuim, wat kosten voor
politie en justitie, het onderwijs en de overheid tot gevolg heeft. Het gaat dus om
een maatschappelijk probleem. De maatschappelijke kosten worden door het RIVM hoog
ingeschat14. De cijfers waarmee gerekend wordt in de huidige maatschappelijke kosten-batenanalyse
(MKBA) dateren echter uit 2013. Het is belangrijk om nieuwe, betere en actuelere kennis
op te nemen in de MKBA. Ik heb daarom het RIVM gevraagd om een nieuwe MKBA voor alcohol
uit te voeren. Deze update verwacht ik in 2025.

Online verkoop

Met deze brief bied ik uw Kamer het onderzoek van Ecorys en Dialogic aan naar de regels
voor de verkoop op afstand van alcoholhoudende drank15. Zo is de verkoper op afstand verantwoordelijk voor de naleving van de leeftijdsgrens
van 18 jaar in de gehele keten (van aankoop tot aflevering) en is hij verplicht om
bij het aankoopmoment over een leeftijdsverificatiesysteem te beschikken. Na een nulmeting
in 2021 is in 2023 een vervolgmeting gedaan om het inzicht te vergroten in de concurrentiepositie
van Nederlandse online verkopers ten opzichte van buitenlandse online verkopers16.

Uit het onderzoek blijkt dat meer mensen in de afgelopen twee jaar wel eens alcohol
online hebben gekocht (van 17,8 naar 23,5%) en dat ook meer mensen dit wel eens doen
via een buitenlandse website (van 25% naar 32%). In het onderzoek is net als in de
nulmeting gekeken naar de motieven om online alcohol te kopen. Prijs is hierin zowel
voor de aankoop op Nederlandse, als op buitenlandse websites een van de belangrijkste
redenen om online alcohol te kopen. De cijfers sluiten aan op de algemene trend van
een toename van online bestellingen waarbij buitenlandse websites net zo makkelijk
vindbaar zijn en vaak een uitgebreider assortiment aanbieden. De oorzaak hiervan hangt
niet samen met de strengere regels in de Alcoholwet.

Zorgelijk is vooral dat 8,5% van de ondervraagde jongeren van 14 tot en met 17 jaar
aangeeft online alcohol te hebben gekocht. Ook is van slechts 16% van de jongvolwassenen
van 18 tot 24 jaar de leeftijd bij aflevering van alcoholhoudende drank gecontroleerd.
Dit laat nogmaals zien dat de naleving van de leeftijdsgrens door online alcoholverkopers
stevig moet verbeteren. Uit het onderzoek blijkt dat het overgrote deel van de Nederlandse
websites een leeftijdsverificatiesysteem heeft geïmplementeerd, een klein deel echter
nog niet. De NVWA houdt hier toezicht op. In december zal ik de inspectieresultaten
over 2022/2023 met uw Kamer delen.

Motie van de leden Mohandis en Kuik

Op 14 maart 2023 (Handelingen II 2022/23, nr. 61, item 9) heeft uw Kamer bij motie Mohandis/Kuik het kabinet verzocht om uit te zoeken of
en hoe de verplichte achteraf betaaloptie voor alcohol in wet- en regelgeving kan
worden afgeschaft en de Kamer hierover te informeren17.

Bij een (online) aankoop kan de verkoper de consument tot vooruitbetaling van maximaal
50 procent van de koopprijs verplichten (Burgerlijk Wetboek Boek 7, afdeling 4, art 26,
lid 2). De consument kan niet worden verplicht tot 100 procent vooruitbetaling. Achteraf
betalen is een andere manier om invulling te geven aan het recht van consumenten om
niet het hele bedrag vooruit te hoeven betalen. Er is geen wettelijk verplichte achteraf
betaaloptie voor alcohol in wet- en regelgeving en deze kan dan ook niet worden afgeschaft.

Onderzoek preventie en handhavingsplannen van gemeenten

Op 5 april jl. heb ik uw Kamer het onderzoek van de KWINK groep naar het gemeentelijk
preventie- en handhavingsbeleid ten aanzien van alcohol aangeboden18. Ik reageer hieronder op de aanbevelingen die de onderzoekers aan mij hebben gedaan:

1. hernieuw de politieke en bestuurlijke aandacht voor een integrale aanpak van alcoholproblematiek
in gemeenten,

2. maak meer handhavingscapaciteit en middelen beschikbaar voor toezicht en handhaving
van de Alcoholwet,

3. stel de kennis over de Alcoholwet, effectieve maatregelen en concrete voorbeelden
laagdrempelig en centraal beschikbaar voor gemeenten en

4. neem meer doelgroepen op in het lokale alcoholbeleid.

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het toezicht en de handhaving van de Alcoholwet.
Het Rijk stelt via het Gemeentefonds middelen beschikbaar om deze taak uit te voeren.
Gemeenten bepalen zelf hoeveel middelen zij hiervoor inzetten. Recent zijn met het
Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) belangrijke afspraken met gemeenten gemaakt
over de integrale aanpak van preventie en specifiek alcoholpreventie. Gemeenten kunnen
voor de uitvoering van deze afspraken gebruik maken van de Brede SPUK-regeling waarmee
ze onder meer de programma’s Opgroeien in een Kansrijke Omgeving en Vroegsignalering
van Alcoholproblematiek kunnen opzetten. Ik verwacht dat met het GALA het integrale
alcoholbeleid hoger op de gemeentelijke agenda komt te staan. Gemeenten kunnen gebruik
maken van tal van instrumenten, zoals het Modelplan preventie- en handhavingsplan
voor de uitvoering van de Alcoholwet van het Trimbos-instituut en de Handreiking toezicht
Alcoholwet om hun preventie- en handhavingsplannen te actualiseren. Met de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten en het Trimbos-instituut ben ik in gesprek over hoe gemeenten
de weg naar deze informatie beter kunnen vinden. Tot slot ben ik voornemens onderzoek
te laten doen naar de naleving van de regels met betrekking tot dronkenschap en hoe
de naleving van deze regels verbeterd kan worden.

Kortom

We hebben met het NPA afgesproken dat we een gezonde generatie in 2040 willen realiseren
en we hebben daar in 2018 duidelijke doelstellingen voor afgesproken. We zien echter
dat de cijfers zorgwekkend blijven en niet of nauwelijks dalen, met name het alcoholgebruik
onder jongeren. De schade die alcohol veroorzaakt, zowel voor het individu als de
maatschappij, is enorm. Deze ontwikkeling moet gekeerd worden.

Het RIVM heeft met het rapport voor aanvullende maatregelen in 2021 een leidraad gegeven
hoe we de afgesproken doelen kunnen behalen. De voorstellen uit dit rapport zijn helder
en richten zich op het verhogen van de prijs, het beperken van marketing en het verminderen
van de beschikbaarheid van alcohol. De alcoholtafel was niet eensgezind over nieuwe
maatregelen en is daarom beëindigd. Ik vind het hoopgevend dat alle partijen hun acties
voortzetten en soms intensiveren. Ik blijf investeren in kennis, bewustwording, vroegsignalering
en preventieve aanpakken zoals Helder op School en Opgroeien in een Kansrijke Omgeving19.

Het RIVM rekent momenteel door wat het effect is van de huidige inzet op de doelen
op problematisch alcoholgebruik voor 2040. De doorrekening van het RIVM kan uw Kamer
in december dit jaar verwachten. De rapporten van Ecorys en de KWINK groep onderstrepen
de noodzaak om stappen te blijven zetten problematisch alcoholgebruik tegen te gaan.
Deze rapporten bieden effectieve maatregelen om jongeren beter te beschermen, waarbij
de wettelijke beperkingen van (online) alcoholreclame het meest effectief lijkt. In
eerste instantie lijkt het een logische stap om die maatregel uit te werken bij de
verdere inzet om problematisch alcoholgebruik tegen te gaan.

De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, M. van Ooijen