Brief regering : Actuele situatie energie-intensieve industrie ten gevolge van sterke prijsstijgingen energie

Nr. 170
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 16 december 2022

Door een samenloop van ontwikkelingen staat de energie-intensieve industrie onder
druk. Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in februari van dit jaar zijn
de energieprijzen in de EU verder gestegen met een piek in de zomer om vervolgens
te dalen naar een niveau dat nog steeds hoger ligt dan voor februari 2022. Daarnaast
zien we de eerste tekenen van een recessie, met lager consumentenvertrouwen en daling
van de vraag naar sommige industriële producten. Tot slot is de recent gepubliceerde
Amerikaanse Inflation Reduction Act (IRA) een voorbeeld van een omvangrijk subsidieprogramma met negatieve invloed op
het investeringsklimaat voor de energie-intensieve industrie in Europa.

Hoewel de industriële productie aanvankelijk op niveau bleef en in vele sectoren zelfs
steeg, begint de productie inmiddels terug te lopen in sommige sectoren. Binnen sectoren
verschilt de impact per bedrijf; sommige bedrijven draaien nog goed terwijl anderen
hun productie terugschroeven. Diverse andere EU-lidstaten hebben maatregelen aangekondigd
om de gestegen energiekosten van de industrie (deels) te compenseren. Dit gaat ten
koste van het gelijke speelveld binnen de EU. Hierdoor neemt de druk toe op Nederland
om ook maatregelen te treffen. Het kabinet beziet mogelijke maatregelen in Europees
perspectief en werkt toe naar een aanpak die perspectief biedt aan bedrijven, primair
door hen te helpen hun verduurzamingsinspanningen te versnellen.

De geschetste ontwikkelingen vormen een risico voor de ambities van het strategische
en groene industriebeleid van het kabinet.1 Voor het behalen van de doelen van het industriebeleid en het behalen van de doelstelling
van CO2-reductie is het noodzakelijk dat de industrie de rol als vliegwiel voor de verduurzaming
van de Nederlandse economie goed kan vervullen. Voor de open strategische autonomie
van de EU is van het van belang dat risicovolle strategische afhankelijkheden van
derde landen voor producten van de energie-intensieve industrie worden vermeden. Ook
gaat het om de aanwezigheid van hoogwaardige banen in Nederland en ons toekomstig
verdienvermogen.

In deze brief geef ik een eerste overzicht van de huidige impact van bovengenoemde
ontwikkelingen op de energie-intensieve industrie en wat op dit moment de verwachtingen
zijn voor de toekomstige impact. Verder gaat de brief in op wat er – onder meer door
het CPB – nog verder onderzocht wordt om de problematiek beter te doorgronden, welke
maatregelen het kabinet overweegt en welke afwegingen en uitgangspunten hierbij leidend
moeten zijn.

Primair zet het kabinet in op een verdere versnelling van de verduurzaming van de
industrie. Een extra versnelling op de industriële vergroening van Nederland en Europa
biedt het bedrijfsleven het benodigde perspectief om hier te blijven investeren in
onze industriële basis en toekomstige groei. En we voorkomen hiermee dat met het vertrek
van industrie ongewenste klimaateffecten van de industrie worden geëxporteerd naar
minder ontwikkelde landen (liever groen hier dan grijs elders). Daarbij ziet het kabinet
dat dit een probleem is dat voor heel Europa speelt en dat dus ook bij voorkeur Europees
moet worden opgelost. In deze brief schets ik op welke wijze het kabinet zich daartoe
wenst in te spannen binnen Europa.

Met deze brief voldoet het kabinet aan de toezegging dienaangaande in het commissiedebat
over het bedrijfslevenbeleid van 19 oktober jl. (Kamerstuk 32 637, nr. 512), reageer ik op de nader gewijzigde motie van de leden Dassen en Omtzigt2, en op mijn toezegging tijdens de Begrotingsbehandeling EZK aan het lid Thijssen
met betrekking tot een werkgarantiefonds. Voor zover vervolgacties liggen op het terrein
van de versnelling van de verduurzaming van de industrie, zal ik daar nader op ingaan
in mijn kamerbrief over het Nationaal Programma Verduurzaming Industrie, welke ik
voorzie voor februari volgend jaar.

1. Ontwikkelingen

Prijsstijgingen

De prijzen van aardgas en elektriciteit zijn sterk gestegen sinds februari 2022. Dit
geldt ook voor steenkool en aardolie; zij het in mindere mate. De eerste drie kwartalen
van 2022 lag de gemiddelde gasprijs in de EU acht keer zo hoog als de gemiddelde prijs
tussen 2016 en 2020. De prijs van elektriciteit in West-Europa steeg met afgerond
230% in 2022 Q2 ten opzichte van 2021 Q2. De prijzen van met name aardgas en elektriciteit
zijn hoog in de EU ten opzichte van andere regio’s in de wereld. De verwachting is
dat de prijzen in de EU nog 3 tot 5 jaar relatief hoog zullen blijven.3

Impact

Verwacht wordt dat de impact van de hoge energieprijzen op de energie-intensieve sectoren
de komende maanden en jaren sterker gevoeld zal worden dan tot nu toe het geval is.
De signalen die hierop wijzen, nemen toe. Het volume van de productie van de industrie
is in september van dit jaar nog gegroeid ten opzichte van vorig jaar. Maar met name
energie-intensieve industriesectoren, te weten: chemie, basismetaal, voeding, papier
en bouwmaterialen zijn kwetsbaar voor de prijsstijgingen van energie. Bedrijven die
aardgas (ook) als grondstof gebruiken zijn extra kwetsbaar. Dit geldt voor een deel
van de chemie, zoals de kunstmestproductie. In deze sectoren staat het voorbestaan
van individuele bedrijven en productielocaties op het spel. Andere bedrijven doen
het juist goed, bijvoorbeeld in de raffinagesector. Daarnaast maken veel bedrijven
in de chemie en metaalsector deel uit van internationale ondernemingen die in Nederland
moeilijkheden ondervinden maar buiten de EU juist goede marges behalen.

De sectoren als geheel zullen zich naar verwachting deels aan de nieuwe omstandigheden
kunnen aanpassen, onder meer door prijsstijgingen door te geven aan klanten en hun
productieprocessen aan te passen. Op de langere termijn is het risico vooral dat nieuwe
investeringen in deze sectoren niet meer in Nederland maar elders – vooral buiten
de EU – zullen plaatsvinden.4 Een eerste teken van de dalende investeringsbereidheid van de industrie blijkt uit
de Investeringsradar van het CBS.5

2. Relevantie energie-intensieve industrie voor nationale en Europese belangen

Economische belangen

De sectoren binnen de energie-intensieve industrie zorgen voor ongeveer de helft van
de toegevoegde waarde van de Nederlandse industrie en ongeveer 6% van het Nederlandse
BBP. Er werken ca. 400.000 mensen. De energie-intensieve industrie is van bijzonder
belang in de regio’s zoals Groningen, Zeeland en Limburg. Daarbij geldt dat afzonderlijke
bedrijven binnen de energie-intensieve clusters veelal sterk met elkaar verbonden
zijn omdat het ene bedrijf de restproducten van het andere bedrijf als input gebruikt.

Verduurzaming

Doel van het strategische en groene industriebeleid van het kabinet is de randvoorwaarden
creëren zodat energie-intensieve bedrijven hier kunnen verduurzamen in plaats van
productie te verplaatsen naar landen met minder stringente klimaatdoelen. Hoge energieprijzen
geven bedrijven een prikkel om verduurzaming te versnellen. Maar het risico van de
hoge energieprijzen is dat productie van duurzame en toekomstbestendige bedrijven
toch naar elders wordt verplaatst; dan missen Nederland en de EU de kans om het voortouw
te nemen in verduurzaming van de industrie. Dit kan daarnaast leiden tot ondergraven
van de wereldwijde klimaatinspanningen, omdat emissies dan verplaatst worden i.p.v.
gereduceerd.

Open strategische autonomie

De onderhavige problematiek roept de vraag op hoe we kunnen voorkomen dat er (extra)
risicovolle strategische afhankelijkheden ontstaan door relocatie van bedrijven en
investeringen buiten de EU. In de eerste plaats zij opgemerkt dat de basisproducten
van de energie-intensieve industrie belangrijk zijn voor het borgen van publieke belangen.
Deze producten staan namelijk aan de basis van de waardeketens van de productie van
vrijwel alle goederen, inclusief wat nodig is voor onze publieke belangen. Zonder
staal, aluminium en zink geen hightech producten, geen defensie-industrie en geen
mobiliteit. Zonder basischemie geen microchips en geen medicijnen. Zonder glas, cement
en bakstenen geen gebouwde omgeving. Zonder meel, dranken en zuivelverwerking ontbreekt
een groot deel van de producten in de supermarkt. Dit betekent echter niet dat elk
bedrijf dat dergelijke producten vervaardigt daarmee strategisch is. Het gaat erom
dat de toegang tot dergelijke producten voldoende is gewaarborgd. De recent gepubliceerde
grondstoffenstrategie draagt hier mede aan bij door in te zetten op het vergroten
van de leveringszekerheid van kritieke grondstoffen.6

In lijn met de Industriebrief en de Kamerbrief Open Strategische Autonomie zet het
kabinet in op een sterke industriële basis in de EU. Het is echter niet uit te sluiten
dat op sommige onderdelen het vervaardigen van producten uit de energie-intensieve
industrie in de EU niet realistisch is omdat dit prohibitief duur is in vergelijking
met andere regio’s. In dat geval is het van belang dat de EU geen risicovolle strategische
afhankelijkheden ontwikkelt door te veel toegewezen te zijn op aanlevering uit één
enkel land. De EU moet kunnen vertrouwen op een voldoende gediversifieerde aanvoer.
Een eerste analyse van internationale handelsdata wijst erop dat het – indien noodzakelijk
– mogelijk is om energie-intensieve industriële producten uit uiteenlopende landen
te importeren. De productie buiten de EU is namelijk in hoge mate verspreid over verschillende
landen.7

De Taskforce Strategische Afhankelijkheden zal zich, conform de motie Omtzigt-Dassen,
onder andere richten op het geven van advies over een afbakening van sectoren die
van belang zijn voor de open strategische autonomie. Hierbij zal de Taskforce zich
ook buigen over het identificeren van eventuele kennishiaten en het aanwijzen van
mogelijke handelingsopties. De interdepartementale taskforce staat onder gedeeld voorzitterschap
van de Ministeries van Buitenlandse Zaken en Economische Zaken en Klimaat.8

3. Handelingsperspectief

Dilemma’s en uitgangspunten

Het kabinet maakt zich zorgen over de langetermijneffecten van de structureel hoge
energieprijzen in combinatie met mogelijk marktverstorende subsidies van derde landen
zoals de Inflation Reduction Act (IRA) in de VS. Daarnaast verslechtert het macro-economisch klimaat in Europa waardoor
de vraag in de energie-intensieve industrie afneemt. Als opgemerkt, zien we de eerste
tekenen van een recessie, met lager consumentenvertrouwen en daling van de vraag naar
sommige industriële producten.

Dit stelt de overheid voor een dilemma. Aan de ene kant horen afschaling, verplaatsing
of stopzetten van productie op basis van gewijzigde marktomstandigheden bij een gezonde
marktdynamiek. Bovendien is het wenselijk om, gelet op de beperkte beschikbaarheid
van aardgas, energie te besparen en verduurzamingsprikkels (met hoge prijzen voor
fossiele energie) zoveel mogelijk in stand te houden. Eventuele kostencompensatie
heeft een opdrijvend effect op het energieverbruik van de energie-intensieve industrie
en de energieprijzen. Aan de andere kant dreigen de veranderingen in marktomstandigheden
nu door cumulatie van factoren zo’n omvang te krijgen dat dit een risico vorm voor
ons verdienvermogen, de verduurzamingsagenda en borging van de open strategische autonomie
van de EU.

Er is sprake van een geleidelijk proces van afnemende investeringen en afbrokkeling
van onze productiecapaciteit. Daarom kiest het kabinet voor een aanpak die bijdraagt
aan zekerheid en stabiliteit, door perspectief te bieden aan de getroffen bedrijven
op de lange termijn. Dit op basis van nader onderzoek naar de precieze impact om zo
doeltreffend en doelmatig te werk te gaan.

Oplossingsrichting 1: Versnelling verduurzaming

Voortbouwend op de groene industriepolitiek zet het kabinet in op versnelling van
de verduurzamingsagenda van de industrie. Hoe sneller Nederland erin slaagt om deze
transitie te maken, hoe eerder de energie-intensieve industrie haar concurrentiepositie
herstelt. Daar werkt het kabinet aan via het Nationaal Programma Verduurzaming Industrie
dat ik 2023Q1 met uw Kamer zal delen. De reeds getroffen Tegemoetkoming Energiekosten
(TEK-)regeling, helpt het energie-intensieve mkb deze periode te overbruggen. Voor
de grootbedrijven die de meeste CO2 uitstoten (en dus ook grootverbruikers zijn van energie) wordt er met de maatwerkaanpak
gewerkt aan versnelling van de verduurzaming.

Aanvullend kijkt het kabinet naar extra maatregelen die eventueel nodig zijn om verduurzaming
te versnellen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een maatschappelijk prioriteringskader
voor netbeheerders waarin netbeheerders worden gevraagd om voorrang te geven aan netuitbreidingen
die maatschappelijke prioriteit hebben. Daarnaast is bijzondere aandacht voor de groep
van middelgrote bedrijven die noch onder de TEK-regeling noch onder het maatwerk vallen.

Het voorlopige beeld is dat bij de energie-intensieve bedrijven die geconfronteerd
worden met de hoge energieprijzen, de gewenste overheidsondersteuning sterk uiteenloopt.
In gesprekken met deze bedrijven gaan verschillende verzoeken over tafel, variërend
van de vrijstelling op de energiebelasting voor metallurgische en mineralogische bedrijven
tot inzet van de IKC-ETS. Dit zal ik de komende tijd verder verkennen, waarbij een
maatwerkgerichte oplossing per definitie complexer is in de uitvoering en meer tijd
zal vergen dan een generieke maatregel.

Op EU-niveau biedt het Clean Tech Europe initiatief van de Europese Commissie perspectief. Dit initiatief moet een impuls gaan
geven aan het versnellen van de energietransitie in de EU en mede een antwoord bieden
op de IRA van de VS (zie nader hieronder). Specifiek moet dit initiatief de productie
van schone technologie versnellen door knelpunten te adresseren en investeringen op
te schalen. Het Clean Tech Europe initiatief moet een sturende rol krijgen in de groene transitie van EU-industrie door
het bieden van een regelgevend kader en versoepelde procedures voor financiering.

Oplossingsrichting 2: Herstel gelijk speelveld

Het gelijk speelveld tussen de EU en de rest van de wereld staat onder druk. als binnen
de EU op de interne markt. Ook staat het gelijk speelveld binnen de EU onder druk,
door verschillen in benutting van het staatssteunkader. Dit is van belang voor de
bestaande industrie, maar ook voor het aantrekken van investeringen in de duurzame
en strategische industrie van de toekomst.

Ten eerste is het behoud van het gelijk speelveld binnen de EU noodzakelijk. Op dit
moment is hier sprake van een verstoring. Dit komt omdat lidstaten op verschillende
wijze gebruik maken van de tijdelijk extra ruimte in het steunkader9 die de EU geschapen heeft voor lidstaten om bedrijven te ondersteunen in het adresseren
van de gevolgen van de hoge energieprijzen. Nederland heeft gekozen voor de TEK-regeling
en compensatie van consumenten. Andere landen kiezen bijvoorbeeld voor om ook grote
bedrijven compensatie te bieden voor energiekosten en voor inzet van de IKC-ETS.10 Dat de Nederlandse overheid dergelijke maatregelen niet budgetteert en andere lidstaten
wel, leidt tot een ongelijk speelveld. Voor de IKC-ETS geldt dat dit een regeling
is die ook bedrijven helpt die dit niet per se nodig hebben. Het kabinet onderzoekt
of deze regeling gericht kan worden ingezet. Voorkomen moet worden dat het gelijk
speelveld verder wordt verstoord doordat een subsidierace ontstaat tussen lidstaten.
Het kabinet draagt deze boodschap actief uit in Brussel. Ook volgt het kabinet hoe
de staatssteunverlening in andere lidstaten zich ontwikkelt in vergelijking met Nederland
en welke impact dit heeft op ons bedrijfsleven.

Ten tweede is het behoud van het mondiale gelijke speelveld van belang. In dit kader
is momenteel vooral de Amerikaanse Inflation Reduction Act (IRA) relevant. De IRA
betreft onder andere een nieuwe stimulans van de Amerikaanse overheid voor bedrijven
in sectoren die belangrijk zijn voor het maken van de energietransitie om hun productiefaciliteiten
in de Verenigde Staten te plaatsen. Een aantal IRA-fondsen kennen vereisten voor lokale
productie en lijken daarmee in strijd te zijn met het non-discriminatie principe van
de WTO. Het kabinet is bezorgd over de mogelijke impact van deze fondsen op de Nederlandse
en Europese industrie. Momenteel vinden gesprekken plaats tussen de Europese Commissie
en de Amerikaanse regering om Europese producten ook in aanmerking te laten komen
voor deze voordelen. Nederland steunt de inzet van de Europese instellingen om via
dialoog de Europese zorgen te adresseren, maar is van mening dat alle opties op tafel
moeten blijven.

De IRA onderstreept de noodzaak om het Europese vestigingsklimaat aantrekkelijk te
houden en daarmee de concurrentiekracht en de open strategische autonomie van de EU
op de lange termijn te versterken. Het hiervoor genoemde Clean Tech Europe initiatief van de Europese Commissie draagt hier al aan bij. Tegelijkertijd zijn er verschillende
bestaande instrumenten die nuttig kunnen zijn, zoals nieuwe IPCEI-projecten ten behoeve
van de verduurzaming van de industrie.11 Ook door vaart te maken met de invoering van de Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM) kan effectief klimaatbeleid en een wereldwijd gelijk speelveld worden bevorderd.

In de komende maanden zal de Europese Commissie samen met lidstaten werken aan een
Europese reactie op de situatie waarmee de Europese industrie wordt geconfronteerd.
Conform toezegging van de Minister van Buitenlandse Zaken tijdens het CD RAZ van 8 december
jl. zal het kabinet de Kamer te zijner tijd informeren over de Nederlandse inzet voor
een Europese reactie.

Zoals toegezegd aan de heer Thijssen (PvdA) tijdens de Begrotingsbehandeling EZK op
23 november 2022 (Handelingen II 2022/23, nr. 26, Begroting Economische Zaken en Klimaat en Nationaal Groeifonds 2023), heb ik gekeken
naar de relevantie van een werkgarantiefonds. Een dergelijk fonds zou werknemers die
hun baan verliezen in een «grijze/fossiele» sector financieel ondersteunen, zodat
zij in hun bestaan worden voorzien terwijl zij zoeken of worden omgeschoold naar een
«groene» baan. In de huidige situatie zie ik echter geen noodzaak voor een dergelijk
fonds. In deze context zie ik een belangrijke rol weggelegd voor bedrijfsleven en
branches om omscholing en behoud van personeel collectief te regelen. Een goed voorbeeld
hiervan is de baangarantie die de techniekbranches recent hebben gepresenteerd in
het Aanvalsplan Techniek, Bouw en Energie. Het kabinet komt aanvullend op de inspanningen
van het bedrijfsleven met ondersteunende beleidsacties in het Actieplan Groene en
Digitale Banen, dat begin 2023 naar uw Kamer wordt gestuurd.

Oplossingsrichting 3: Nationaal steunkader

Industriebedrijven die op korte termijn dreigen failliet te gaan als gevolg van de
toegenomen energiekosten, kunnen een beroep doen op het Steunkader voor individuele
bedrijven. Bedrijven komen in aanmerking als de economische activiteiten van de onderneming
systeemrelevant en/of van strategisch economisch belang zijn. Het kabinet heeft dit
kader na corona aangepast zodat het als permanent instrument kan worden ingezet. Het
kan echter zijn dat bedrijven in kwestie onderdeel zijn van een internationale onderneming
die op wereldwijde schaal niet verlieslatend is en daarmee geen verzoek zullen doen
tot overheidssteun.

4. Nadere analyse

Tot slot zal het kabinet de ontwikkelingen blijven monitoren en de verwachte impact
nader in kaart brengen. Hiertoe heeft CBS een speciale monitor in het leven geroepen.
Het CPB is op verzoek van EZK bezig met een scenariostudie naar de impact van de hoge
energieprijzen op de economie, inclusief de industrie. Ook zullen we verder onderzoeken
wat de IRA mogelijk voor gevolgen heeft voor de EU-industrie en hier waar nodig aanvullende
handelingsopties identificeren.

5. Vervolg

Gezien het belang dat dit kabinet hecht aan een oplossing van de onderhavige problematiek
en de tijd die nodig is om het beeld verder te verdiepen, zal ik uw Kamer informeren
zodra er ontwikkelingen zijn en er voldoende duidelijk is welk type maatregelen in
de Nederlandse situatie het meest adequaat is en passend bij de impact op het energie-intensieve
bedrijfsleven. Meer in het bijzonder zal ik de CPB-studie over de impact van de energiecrisis
op de economie, na verschijning met uw Kamer delen. Ook stuur ik in januari 2023 de
Visie op de economie van 2050 naar uw Kamer, gevolgd door het Nationaal Programma
Verduurzaming en een update van de stand van zaken van de maatwerkafspraken met de
grootste CO2-uitstoters van de industrie in 2023 Q1.

Mede namens de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,

De Minister van Economische Zaken en Klimaat,
M.A.M. Adriaansens

BIJLAGE 1: Nadere analyse prijsstijgingen

In augustus, tijdens de piek van de gasprijzen in Europa, was de EU-gasprijs bijna
negen keer zo hoog als de Amerikaanse en drie keer zo hoog als in China. Hoge industrieprijzen
zijn vooral een EU-probleem. De prijzen in de VS zijn lager vanwege de ruime beschikbaarheid
van schaliegas. Prijzen in Azië voor geïmporteerde LNG zijn lager omdat deze veelal
op langjarige aardolie gerelateerde contracten zijn aangekocht (zie figuur 1). Dit
betekent voor onze economie dat de concurrentiepositie van Nederland en van Europa
verslechtert t.o.v. spelers in andere continenten.

Figuur 1: Ontwikkeling gas en olieprijs

De verwachting is dat EU-prijzen van aardgas en elektriciteit nog 3–5 jaar hoger zullen
liggen, vergeleken met andere regio’s. Oorzaken:

• Toegang tot Russisch gas is structureel weggevallen. Verkleining van het aanbod heeft
een opstuwend effect op de prijs.

• Er is de komende jaren onvoldoende LNG beschikbaar om het weggevallen Russische gas
te vervangen. Inmiddels zijn er flinke investeringen opgestart in LNG exporterende
landen (Qatar, VS). De verwachting is echter dat het zeker 3 tot 5 jaar duurt voordat
deze investeringen zullen leiden tot voldoende aanbod van LNG.

• Echter, ook daarna zullen de prijzen voor gas structureel hoger liggen dan voor het
uitbreken van de Oekraïne-oorlog. Dit komt door hogere productiekosten en hogere transportkosten
van LNG versus pijplijn gas. In het bijzonder ten opzichte van de VS zullen de prijzen
in de EU hoger blijven liggen omdat pijplijngas goedkoper is dan LNG.

• In het bijzonder de Europese gasmarkt is overspannen en daarmee gevoelig voor schokken.
Er wordt reeds sterk ingezet op besparing, en alle mogelijke alternatieve vormen van
invoer worden in volledigheid gebruikt. Dat betekent dat op dit moment elke (lichte)
schok op de gasmarkt de volatiliteit vergroot, onzekerheid verhoogt en prijzen opstuwt.12

• Aanbod van groene energie is op de korte tot middellange termijn niet groot genoeg
om de behoefte aan fossiele brandstof geheel weg te nemen. Het aanbod van groene energie
heeft immers een ingroeipad tot 2050.

Voorlopige conclusie: het prijsevenwicht voor aardgas in de EU zal na 3–5 jaar tenderen
naar LNG-importprijzen. Deze zijn hoger dan de prijzen die men in Europa gewend is
en hoger dan de prijzen die zullen gelden in de VS.

BIJLAGE 2: Nadere analyse impact op de industrie

Inleiding

Vooral een aantal energie-intensieve sectoren wordt geraakt door de gestegen energieprijzen.
Namelijk die sectoren waarvan de brandstof en soms ook de grondstof aardgas is, zoals
chemie en kunstmest. Hetzelfde geldt voor energie-intensieve sectoren die veel elektriciteit
gebruiken, zoals metaalproductie- en bewerking. Niet alle energie-intensieve bedrijven
worden geraakt. Bijvoorbeeld de raffinagesector draait nog steeds goed. Dit wordt
hierna nader toegelicht.

Productiecijfers

De productiecijfers van CBS geven inzicht in het productievolume van de afzonderlijke
sectoren (tabel 1). Dit laat zien dat de productie in de industrie als geheel is toegenomen
in het derde kwartaal van 2022 ten opzichte van een jaar eerder. Echter, de sectoren
chemie, rubber en kunststof en basismetaal laten een terugname van het productievolume
zien. De chemie en basismetaal lijken het meest last hebben van de gestegen energieprijzen
(tabel 1). Signalen die het kabinet krijgt en berichten in de media bevestigen dit
beeld. Zo is in chemiecluster Chemelot een groot deel van de productie afgeschaald.
Aldel (aluminium) is failliet. Nyrstar (zink) verkeert in zwaar weer. Tegelijkertijd
laten de hoge inflatiecijfers voor deze sectoren zien dat bedrijven erin slagen hun
kostenstijgingen voor een groot deel door te berekenen aan hun klanten (tabel 1).

Tabel 1: Stand van zaken energie-intensieve industrie

Sector

Werkgelegenheid 2020 (x 1000)

Volume Productie 2022Q3 tov 2021Q3

Inflatie oktober 2022 tov oktober 2021 (PPI)1

Chemie

46,5

–6%

24.3%

Basismetaal

19,7

–7,7%

18.9%

Bouwmaterialen

23,3

+7,2%

16.6%

Voeding

136,7

+1,1%

22%

Drankenindustrie

8,6

+7,6%

9.6%

Kunststof en rubber

34,4

–4,8%

15.1%

Papierindustrie

19,1

+4,7%

24%

Bron: CBS2, diverse mediaberichten, met bewerking Ministerie EZK

2 Zie: https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/83838NED/table.

X Noot

1

De producentenprijsindex (PPI) is een indexcijfer dat de gemiddelde prijsontwikkeling
weergeeft van Nederlandse industrieproducten.

Scenarioanalyses

In een eerste analyse van de problematiek van De Nederlandsche Bank van 1 juli dit
jaar werd geschat dat de impact voor de economie als geheel mee zou vallen, maar dat
sommige energie-intensieve industriële sectoren wel hard geraakt zouden worden; meer
in het bijzonder basismetaal, chemie, bouwmaterialen, papier en karton, en voedingsmiddelen.
Naar het oordeel van DNB boden de resultaten «geen economische rationale voor generieke
steunmaatregelen».13 In deze «grove schatting» waren echter nog niet alle factoren meegenomen, zoals de
mogelijkheid tot doorberekenen van kostenstijgingen. Inmiddels werkt CPB aan een vervolgstudie
waarbij meer effecten zullen worden meegenomen, inclusief doorberekening van kosten.

In november van dit jaar heeft consultancybureau Pwc een onderzoek naar onderhavige
problematiek gepubliceerd. Volgens Pwc is de Nederlandse industrie binnen Europa het
kwetsbaarst voor de gevolgen van de energieprijzen als gevolg van relatief veel gasgebruik
en relatieve hoge prijzen daarvan.14 Volgens de analyse van Pwc is toename van de gasprijzen verantwoordelijk voor het
grootste deel van de kostenstijgingen van de chemie en papierindustrie in Nederland.
In basismetaal spelen steenkoolprijzen een grotere rol. In andere sectoren gaat het
vooral om indirecte kosten (zie figuur 2).

Figuur 2: Vergelijking stijgende productiekosten Nederland en Europese landen

Bron: Pwc

Factoren die de impact versterken

• Een groot verschil in energieprijzen tussen de EU enerzijds en de VS en het Midden-Oosten
anderzijds zorgt ervoor dat bedrijven in de EU een concurrentienadeel hebben. Veel
EU-producenten kunnen de hogere energiekosten vaak niet (volledig) aan hun afnemers
doorberekenen omdat het hier commodities betreft zijn met mondiale beprijzing.

• De Europese industrie ondervindt naast de hoge energieprijzen last van nieuwe wetgeving
uit de VS in de vorm van de IRA. Hiermee beoogt de VS onder meer industriële productie
terug te halen naar het eigen land en LNG waar nodig te behouden voor opschaling van
waterstof. Door dit protectionistische beleid lijkt de Europese industrie toe te bewegen
naar een perfect storm van elkaar versterkende ontwikkelingen met sterk negatieve gevolgen voor haar concurrentiekracht.

Factoren die de impact mitigeren

• Kostenstijgingen van energie gaan gepaard met hogere afzetprijzen in de industrie
(bijna 28% hoger dan een jaar eerder, significant hoger dan de gemiddelde inflatie),
wat betekent dat een aanzienlijk deel van de bedrijven hun kosten weet door te berekenen.

• De impact op de sectoren wordt gemitigeerd door het bestaan van lange-termijn contracten
en derivaten waardoor veel bedrijven nog niet de nieuwe marktprijs voor energie betalen.
Echter, naarmate de crisis langer duurt, worden steeds meer bedrijven geconfronteerd
met het nieuwe prijsniveau.15

• Tot nu toe is de consumptie van gas om uiteenlopende redenen in de industrie flink
afgenomen in 2022. Deels is dat te verklaren door afschakeling bij enkele bedrijven,
maar deels komt het ook door overschakelen op andere fossiele brandstoffen, of het
benutten van laaghangend fruit in de sferen van energiebesparing. Grootschalige energiebesparing
is nu rendabel, maar kost tijd vanwege de doorlooptijd van investeringen. Zoals bekend
zijn deze kostenstijgingen gepaard gegaan met aanzienlijk minder gasgebruik in de
industrie (meer dan 30% lager, volgens het CBS). Dit wordt ten dele verklaard doordat
sommige gasintensieve bedrijven hun productie wel hebben teruggeschroefd en doordat
bedrijven zijn overgestapt naar andere (fossiele) brandstoffen.

• Veel van de grootste energieverbruikers zijn Nederlandse vestigingen van multinationale
ondernemingen. Dit betekent dat dat veel van deze ondernemingen als geheel minder
getroffen worden door gestegen energieprijzen in de EU en nog goede winstmarges behalen.
Het risico voor dergelijke bedrijven is niet zo zeer faillissement maar sluiting (tijdelijk
of permanent) van productielocaties in Nederland.

Om een betere inzage te geven in de mate waarin de gestegen prijzen van energiedragers
en elektriciteit de industrie raken, is in tabel 2 indicatief een overzicht opgenomen
van een aantal belangrijke productieprocessen in de basismetaal en chemiesector. Dit
laat zien hoe belangrijk de kosten van energie en energiedragers die dienen als feedstock
(grondstof) zijn voor dergelijke productie.

Tabel 2: Indicatie kosten energie en feedstock in Energie-intensieve productieprocessen

Producten

Belangrijkste energiebron

Belangrijkste Feedstock

Kosten energie/totale kosten1

Kosten feedstock/totale kosten2

Productie NL 2020 (x mln. €)3

Staal

aardgas

erts + steenkool

10%

75%

3.434 (ijzer en staal)

Aluminium

elektriciteit

erts

40%

45%

1.093

Zink

elektriciteit

erts

50%

n/a

706 (incl. lood en tin)

Ammoniak

elektriciteit

aardgas

3%

85%

1.473 (meststoffen en stikstofverbindingen)

Methanol

elektriciteit

aardgas

6%

85%

n.b.

Ethyleen

olie, aardgas

aardgas, aardolie (EU m.n. aardolie)

10%

87%

1.518

Propyleen (polymeer of chemische graad)

olie, aardgas

aardgas, aardolie

10%

87%

1.174

Bron: diversen, bewerking EZK

X Noot

1

Schatting EU gemiddelde obv Europese Commissie (Joint Research Center), Production costs from energy-intensive industries in the EU and third countries, 2016. Werkelijke cijfers kunnen verschillen per bedrijf.

X Noot

2

Schatting EU gemiddelde obv Europese Commissie (Joint Research Center), Production costs from energy-intensive industries in the EU and third countries, 2016. Werkelijke cijfers kunnen verschillen per bedrijf.

X Noot

3

Bron: Prodcom database.

Voorlopige analyse strategische afhankelijkheden

In deze analyse is gekeken naar twee vraagstukken: 1) hoeveel Nederland importeert
uit niet-EU landen en welke landen dit zijn en 2) hoeveel aanbieders er zijn op de
wereldmarkt als de EU niet meer exporteert. Hierbij is uitgegaan van een «zwart scenario»,
waarin Europese landen een aantal strategische producten uit de energie-intensieve
industrie niet meer produceren.16 In navolging van de motie Dassen-Omtzigt zijn ook diverse voedselgroepen meegenomen.
Hiermee geeft de analyse een beeld hoe geconcentreerd de import van Nederland is uit
niet-EU landen. En hoeveel aanbieders er overblijven op de wereldmarkt als Europa
niet langer exporteert.

Voor nagenoeg alle producten geldt dat er ook zonder aanvoer uit de EU voor Nederland
sprake is van een diverse aanvoer. Of dat het aantal exporteurs op de wereldmarkt
een grote verscheidenheid laat zien. Dit laatste biedt de EU in potentie de mogelijkheid
om producten in te kopen uit een divers aantal landen. Zodoende zijn er op de korte
termijn geen risicovolle strategische afhankelijkheden te verwachten in het (extreme)
geval dat productie van deze producten in Nederland of de EU zou ophouden.

Tabel 3: Analyse (potentiële) afhankelijkheden voor producten uit de basismetaal,
chemie, voedingsmiddelenindustrie en bouwmaterialenindustrie

Product

Hoeveel % van dit product importeert NL van buiten de EU? (2020)

Uit welke niet-EU landen importeert Nederland dit product? (Top 4, 2020)

Wat zijn de grootste niet-EU exporteurs van dit product in de wereld? (TOP 4, 2020)

Staal

31.5%

1. VK (4.8%)

2. Rusland (3.9%)

3. Brazilië (3.6%)

4. Noorwegen (3.0%)

1. China (10.4%)

2. Japan (7.1%)

3. Zuid-Korea (6.1%)

4. Rusland (5.2%)

Aluminium

58.9%

1. IJsland (11.7%)

2. Noorwegen (10.0%)

3. Canada (9.8%)

4. China (5.9%)

1. China (14.9%)

2. VS (5.9%)

3. Canada (5.2%)

4. India (3.3%)

Zink

35.1%

1. Noorwegen (31.7%)

2. Canada (1%)

3. China (0.5%)

4. Rusland (0.4%)

1. Zuid-Korea (9.5%)

2. Canada (8.7%)

3. Australië (6.0%)

4. India (4.9%)

Ammoniak

66%

1. Algerije (45%)

2. VK (8.8%)

3. Trinidad en Tobago (7.8%)

4. Zwitserland (4.0%)

1. Saudi-Arabië (26.0%)

2. Rusland (17.0%)

3. Trinidad en Tobago (13.2%)

4. Indonesië (7.0%)

Methanol

81.5%

1. VS (20.4%)

2. Trinidad en Tobago (18%)

3. Noorwegen (14.5%)

4. Rusland (13%)

1. Saudi-Arabië (11.2%)

2. Trinidad en Tobago (11.1%)

3. Iran (10.8%)

4. VS (9.4%)

Ethyleen

30.2%

1. VK (27.0%)

2. Noorwegen (3.3%)

1. Zuid-Korea (12.6%)

2. VK (12.1%)

3. Japan (10.4%)

3. VS (8.0%)

Propyleen

16.6%

1. VK (8.3%)

2. VS (3.2%)

3. Turkije (3.2%)

4. Rusland (6.3%)

1. Zuid-Korea (21.6%)

2. Japan (10.3%)

3. VS (9.7%)

4. Taiwan (5.0%)

Chloor

0.6%

1. VS (0.6%)

1. Canada (21.3%)

2. VS (10.6%)

3. Japan (7.2%)

4. Colombia (3.9%)

Geraffineerde aardolie

65.5%

1. Rusland (13.3%)

2. VK (10.8%)

3. India (9.8%)

4. VS (8.3%)

1. VS (12.0%)

2. Verenigde Arabische Emiraten (11.6%)

3. Rusland (8.4%)

4. India (5.3%)

Industriële gassen (waterstof, siliconen en zeldzame gassen)

69.2%

1. Noorwegen (47.3%)

2. China (8.9%)

3. Rusland (3.1%)

4. Maleisië (2.3%)

1. China (16.0%)

2. VS (16.0%)

3. Qatar (5.3%)

4. Japan (4.6%)

Cement

3.8%

1. Turkije (2.4%)

2. China (0.7%)

3. Japan (0.3%)

4. VK (0.2%)

1. Vietnam (13.1%)

2. Turkije (10.1%)

3. Thailand (4.6%)

4. Verenigde Arabische Emiraten (4.4%)

Groenten

28.2%

1. Marokko (4.14%)

2. China (3.8%)

3. VS (3.2%)

4. Egypte (1.9%)

1. China (12.6%)

2. Mexico (11.7%)

3. Canada (7.0%)

4. VS (6.4%)

Dierlijke en plantaardige oliën en vetten

65.6%

1. Maleisië (14.3%)

2. Indonesië (13.8%)

3. Oekraïne (6.9%)

4. Filipijnen (3.55%)

4. Papua Nieuw Guinea (3.5%)

1. Indonesië (21.3%)

2. Maleisië (13.8%)

3. Oekraïne (5.1%)

4. Argentinië (4.0%)

Zuivel

6.5%

1. VK (5.4%)

2. Nieuw-Zeeland (0.3%)

3. Zwitserland (0.2%)

4. VS (0.2%)

1. Nieuw-Zeeland (11.4%)

2. VS (6.1%)

3. Wit-Rusland (2.7%)

4. VK (2.5%)

Dranken

30.1%

1. VS (7.2%)

2. VK (6.4%)

3. Brazilië (2.5%)

4. Chili (2.1%)

1. Mexico (7.5%)

2. VK (7.1%)

3. VS (6.9%)

4. Australië (1.9%)

Bron: VN Comtrade database, Harvard Growth Lab & ITC Trade Map. Bewerkt door EZK.