Brief regering : Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (MIEK)

31 239
Stimulering duurzame energieproductie

30 196
Duurzame ontwikkeling en beleid

Nr. 132
BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS EN MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 26 november 2021

Het tijdig ontwikkelen van een goede infrastructuur voor energie en grondstoffen is
essentieel voor het realiseren van de klimaatdoelstellingen en voor het behoud van
een goed vestigingsmilieu en verdienmodel voor de Nederlandse industrie. We hebben
u afgelopen najaar, in de kabinetsreactie op het adviesrapport van de Taskforce Infrastructuur
Klimaatakkoord Industrie (TIKI) aangekondigd hoe we met meer regie versnelling wil
realiseren en daarbij is het Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat
(MIEK) aangekondigd (Kamerstukken 29 826 en 32 813, nr. 123). Deze brief schetst de voortgang die het afgelopen jaar is geboekt bij het MIEK.
Achtereenvolgens komen in deze brief aan de orde:

– Aanleiding en meerwaarde van het MIEK;a

– Het MIEK als programma en de eerste set projecten voor het MIEK 2021;

– De keuze en uitvoering van MIEK-projecten, de knelpunten en het toewerken naar systeemintegratie;

– De doorontwikkeling van het programma.

De brief start met een samenvatting.

Samenvatting

We kunnen in deze wereld niet zonder energie. Of we ons nu verplaatsen, onze huizen
verwarmen of digitaal communiceren, we hebben energie nodig. Ook de industrie is in
haar processen afhankelijk van energie en grondstoffen voor het maken van de producten
die we in Nederland en daarbuiten nodig hebben voor onze welvaart. Om de doelen van
het Klimaatakkoord te bereiken zijn kleine en grote aanpassingen in de energie- en
grondstoffeninfrastructuur noodzakelijk. De klimaattransitie vraagt om uitbreiding
van bestaande en de aanleg van nieuwe infrastructuren, die sneller beschikbaar moeten
komen dan te doen gebruikelijk (Kamerstukken 29 826 en 32 813, nr. 123). Netbeheerders en private partijen investeren dagelijks in het energiesysteem. Dit
laat onverlet dat er knelpunten zijn. Het jaar 2030 en zeker 2050 lijkt nog ver weg,
maar om de infrastructuur tijdig gereed te hebben moeten, gegeven de grootte van de
opgave en de lange realisatietermijnen oplopend tot 10 jaar, nu extra stappen worden
gezet. Een versnelde aanleg van hoofdinfrastructuur («backbones») is essentieel en
urgent. Zonder deze slagaders kunnen ook de haarvaten zich niet ontwikkelen. Daarbij
is een actieve regierol van het Rijk nodig.

Het MIEK is een belangrijk instrument om invulling te geven aan die regierol. Voor
de hoofdinfrastructuur van wegen, vaarwegen en spoorwegen wordt al lange tijd met
een meerjarig investeringsprogramma, het Meerjarenprogramma Infrastructuur Ruimte
en Transport (MIRT) gewerkt. Rekening houdend met verschillen ten opzichte van de
vervoersinfrastructuur, hebben we samen met de relevante stakeholders een vergelijkbaar
programma ontwikkeld voor de energie- en grondstoffeninfrastructuur, het MIEK. Het
programma geeft de planning en voortgang van projecten weer en organiseert stapsgewijze
en versnelde besluitvorming in fasen met oog voor integrale afweging, systeemintegratie
en gedragen ruimtelijke inpassing. Dit doet het MIEK door met publieke en private
samenwerkingspartners op gestructureerde wijze noodzakelijke projecten van nationaal
belang op te pakken om die voortvarend tot stand te brengen. We realiseren ons dat
we hier verschillende en soms tegenstrijdige belangen met elkaar moeten weten te verenigen.

Bijgaand sturen wij uw Kamer het MIEK-overzicht 2021, het eerste overzicht met MIEK
projecten (zie bijlage MIEK overzicht)1. Het gaat om elektriciteitsnetverzwaringen voor de vijf industriële clusters, hoofdinfrastructuur
voor waterstof inclusief regionale vertakkingen en geïntegreerde opslag, projecten
voor opslag van CO2 en een buisleidingencorridor voor meerdere energie- en grondstoffenstromen. Het is
belangrijk dat vraag en aanbod van groene stroom zo dicht mogelijk in tijd en plaats
bij elkaar worden gebracht. Het is mijn intentie om ook de nieuwe aanlandingen van
windstroom die voortvloeien uit de Verkenning Aanlanding Wind op Zee 2030 (VAWOZ)
op te nemen in het MIEK. Hierover wordt u separaat geïnformeerd. Het MIEK wordt jaarlijks
geactualiseerd. Mijn voornemen is het MIEK 2022 en verder te voeden met projecten
van nationaal belang vanuit de sectoren industrie, transport, landbouw en gebouwde
omgeving.

Het toelaten van projecten tot het MIEK geeft uitvoering aan de moties van de leden
Agnes Mulder en Harbers (Kamerstuk 35 570 XIII, nr. 26) en van de leden Boucke en Erkens (Kamerstuk 32 813, nr. 768), die beide oproepen om no-regret-maatregelen voor het investeren in energie- en
grondstoffeninfrastructuur voor de industrie.

Het MIEK 2021 omvat projecten van nationaal belang die dit jaar voornamelijk voortkomen
uit de Cluster Energie Strategieën (CES-en) van de industrie.

Het MIEK is gericht op de grootste CO2 vermindering voor het bereiken van de klimaatdoelen in 2030 en 2050 en heeft als
vertrekpunt de sector industrie. Het kabinet ziet naast de urgentie en de noodzaak
van de transitie van de industrie ook het potentieel voor versterking van het vestigingsmilieu
en van het voorop lopen van de industrie in de Europese energietransitie. De vaak
grootschalige infrastructuur benodigd voor de industrie kan ook aanjager zijn voor
de transitie in de andere sectoren.

De grote industriële clusters zijn al enige tijd bezig met het inzichtelijk maken
van hun reductie- en transitieplannen, onder andere via de regionale Koploperprogramma’s.
Onder regie van het Nationaal Programma Infrastructuur Duurzame Industrie (PIDI),
waarbinnen het Rijk samenwerkt met de industrie, netwerkbedrijven, energieproducenten
en decentrale overheden, zijn de energie-koplopersprogramma’s verder uitgewerkt in
de energie-infrastructuurplannen, de CES-en. Per cluster hebben regionale stakeholders
hierbij samengewerkt. Daarnaast kent Nederland een aantal bedrijven die verspreid
over Nederland gevestigd is. Zij zijn verenigd in «cluster 6». Hun CES is nog in ontwikkeling.

TNO, PBL en RVO hebben vanuit hun expertise een reflectie gegeven op de CES-en en
de gemaakte keuzes voor MIEK-projecten2. Zij concluderen dat de CES-en de transitie helpen versnellen doordat zij relevante
partijen bij elkaar brengen, duidelijkheid geven over vraag en aanbod en inzicht geven
in de knelpunten. Daarnaast geven desbetreffende instellingen aan dat ondanks de onzekerheden
in de plannen van bedrijven de uitbreiding van infrastructuur die in de CES-en is
genoemd en nu in het eerste MIEK is opgenomen in het algemeen goed past in de transitie
naar een nul-emissie economie. Als Nederland de huidige industrie wil behouden en
wil ondersteunen in de transitie naar een emissieloze toekomst, dan is de gevraagde
infrastructuur daarvoor onmisbaar, zo stellen de instellingen.

Wij onderschrijven deze stelling. Op basis van de analyse van de instellingen en gesprekken
met de clusters heb ik, de Staatssecretaris, de stakeholders gevraagd om een aanscherping
van de CES-en in 2022. Ook heb ik beleids- en uitwerkingsvragen geïdentificeerd voor
verdere ontwikkeling van de MIEK-projecten. Het betreft (systeem)vraagstukken waarbij
huidige kaders niet (volledig) volstaan of waarbij positiebepaling vanuit het Rijk
gewenst is. Het gaat bijvoorbeeld om regulerings- en financieringsvragen, het sturen
op flexibiliteit aan de vraagzijde en het dimensioneren met oog op toekomstige vraag.
Antwoorden op deze vragen dragen bij aan het u eerder aangekondigde te maken afwegingskader
voor projecten in het MIEK en geven richting aan de regie van het Rijk. Het PIDI kader,
waarbinnen het Rijk samenwerkt met de industrie, netwerkbedrijven, energieproducenten
en decentrale overheden, faciliteert de uitvoering van projecten.

Om regie te voeren op de versnelling werken we aan een aantal prioritaire en met elkaar
samenhangende onderwerpen.

• Juridische borging: Voor zover de ontwikkeling van infrastructuur wordt gereguleerd in een wettelijk
kader moeten we daarbinnen versnelling realiseren. Dit geldt bijvoorbeeld op het gebied
van prioriteren en het maken van afspraken. Om het MIEK en de publiek-private samenwerking
goed te kunnen laten functioneren moet duidelijk zijn wat de status van het MIEK binnen
dat kader is en welke verantwoordelijkheden de publieke en private partijen door deelname
dragen. In het kader van PIDI bezien we met de stakeholders of we kunnen starten met
een convenant om de opzet van het MIEK in afspraken te borgen. Stapsgewijs werken
we naar het steeds explicieter maken van commitment en risicoverdeling tussen publieke
en private partijen. Het gaat om harde, niet vrijblijvende afspraken, waarbij partijen
zich mogen beroepen elkaars rol en verantwoordelijkheid. Als onderdeel van de agenda
wordt verdere juridische (wettelijke) verankering van het MIEK onderzocht.

• Integrale ruimtelijke afweging: De ruimtelijke inpassingstrajecten kosten tijd. We verkennen hoe we met zorg voor
draagvlak en integraliteit versnelling in de besluitvorming kunnen realiseren. Een
aantal MIEK-projecten valt al onder Rijkscoördinatie. Over de overige MIEK-projecten
gaan we in overleg met de betrokken overheden om te onderzoeken welke bestuurslaag
het meest doelmatig en efficiënt de coördinatie van de ruimtelijke inpassing en vergunningverlening
op zich kan nemen. Daarbij biedt EZK waar functioneel de inzet van de Rijkcoördinatieregeling
aan.

• Financiën: Versnelling van aanleg van infrastructuur kan in sommige gevallen extra Rijksmiddelen
vragen in de vorm van subsidie. Voor de publieke besluitvorming is van belang om de
maatschappelijke en private inkomsten en uitgaven goed in beeld te hebben om verschillende
projecten goed tegen elkaar te kunnen afwegen en de robuustheid te toetsen. De PIDI
aanpak bevordert dit proces en zorgt voor het stapsgewijs toewerken naar integrale
en effectieve besluitvorming. In de Voorjaarsnota van dit jaar zijn vanuit de Klimaatenveloppe
proces-middelen vrijgemaakt waarmee PIDI projectverkenningen kan ondersteunen.

• Monitoring: In het jaarlijkse MIEK-overzicht zullen wij u de voortgang van de projecten melden
en de mate waarin we de gewenste versnelling realiseren.

Waar de PIDI aanpak werkt vanuit de huidige verwachte vraag en aanbod van infrastructuur,
is het zaak gelijktijdig te werken aan een visie voor het energiesysteem in 2050 en
van daaruit te bekijken welke beleidsmatige keuzes dit systeem en de daarbij behorende
energiemix vraagt. Het binnen EZK opgezette Programma Energiesysteem (PES) werkt in
verbinding met de klimaatopgave van alle sectoren aan die visie en de daaruit volgende
transitiepaden. Deze visie helpt bij de te maken keuzes van toekomstige MIEK projecten
en is input voor het actueel houden van het afwegingskader waaraan de MIEK-projecten
worden getoetst. Wij zullen u over deze visie volgend jaar nader informeren.

Ten slotte moeten we de infrastructuur van nationaal belang in nauwe samenhang bezien
met de keten van producent tot gebruikers en de onderliggende, regionale netten die
daarbij horen. Alleen dan kunnen we werken aan een goede benutting en efficiënte uitbreiding
van de infrastructuur. Dit vraagt een goede regie en coördinatie tussen nationaal
en decentraal niveau. Daarom werken we samen met medeoverheden en andere betrokken
partijen aan de opzet van regionale programma’s, naast het nationale programma MIEK.

De werking van het MIEK proces

Het MIEK moet door het vroegtijdig betrekken van relevante stakeholders tot snellere,
goed onderbouwde investeringsbeslissingen leiden. Het MIEK proces helpt om knelpunten
in een vroeg stadium te signaleren en op te lossen. Het proces bestaat uit vier hoofdfasen;
verkenning, planstudie, FEED-studie en een besluitvormingsfase (zie bijlage MIEK overzicht).
We werken samen met netbeheerders toe naar een goede aansluiting op procesniveau om
dubbel werk te voorkomen en kansen voor concrete versnelling te identificeren. Ook
is de ervaring vanuit het MIRT verwerkt in de opbouw van deze stappen. Een infrastructuurproject
wordt opgenomen in het MIEK in één bepaalde fase, afhankelijk van de stand van de
ontwikkeling. Voor de eerste MIEK-projecten geldt in ieder geval dat het deels om
bestaande projecten gaat waarvoor niet alle fases meer hoeven te worden doorlopen.

Bij ieder van de fasen hoort bepaalde beslisinformatie om een keus te maken of een
project klaar is voor een volgende fase. Binnen het MIEK leidt dit stapsgewijs tot
helderheid en besluitvorming over integraliteit, nut en noodzaak, maatschappelijke
kosten en baten, eigenaarschap, juridische vastlegging, financiering en de ruimtelijke
inpassing. Opname in het MIEK is niet vrijblijvend, maar houdt ook niet automatisch
in dat alle MIEK fasen doorlopen gaan worden en eindigen in een investeringsbeslissing,
een publiek-private overeenkomst of een realisatiebesluit. In elke fase vindt een
weging plaats van verschillende belangen. Hierbij kunnen knelpunten optreden die uiteindelijk
belemmerend zijn voor het bereiken van de eindfase. Zo kan het zijn dat er bijvoorbeeld
een keuze gemaakt moet worden welk project voorkeur krijgt op dezelfde fysieke ruimte.
De keuze voor het nemen van een investeringsbesluit wordt in samenhang met andere
lopende (MIEK-)projecten bezien. Zo kan beter regie worden gevoerd op de projecten
die bijdragen aan het toekomstige energiesysteem. We zullen de reguleerde netbeheerders
vragen om voor zover dat nog niet het geval is, de nu voorgedragen MIEK projecten
binnen de bestaande wettelijke regels mee te nemen in hun ontwerpinvesteringsplannen.
Overeenkomstig die regels wordt het ontwerpinvesteringsplan getoetst door de ACM op
noodzakelijkheid voor de vervulling van de wettelijke taken van netbeheerders, alsmede
door de Minister van EZK aan de hand van ontwikkelingen op de energiemarkt. Voorts
zullen we bevorderen dat regels omtrent het investeringsplan worden aangevuld met
een afwegingskader dat netbeheerders binnen hun wettelijke taakopdracht richting geeft
in het prioriteren van hun investeringen.

Hoe de regierol wordt ingevuld, hangt af van het type project, of het project komt
uit een gereguleerde of ongereguleerde markt, en tegen welke knelpunten het project
aanloopt. Na het Bestuurlijk Overleg MIEK van 15 november 2021 is besloten om de eerste
negen projecten op te nemen in het MIEK. Een totaal overzicht van deze projecten inclusief
beschrijving staat in het MIEK overzicht.

Cluster Energie Strategieën (CES-en)

De CES-en vormen de bron van de eerste MIEK projectvoorstellen. Ons land kent vijf
industriële regio’s waar de bedrijvigheid van de energie-intensieve basisindustrie
sterk is geclusterd: Rotterdam/Moerdijk, Zeeland-West Brabant (Terneuzen en omstreken),
Noordzeekanaalgebied, Noord-Nederland (Eemshaven-Delfzijl en Emmen) en Chemelot (regio
Geleen, Limburg). Ieder van de clusters heeft een CES opgesteld.

Daarnaast kent Nederland een aantal energie-intensieve bedrijven die verspreid over
Nederland gevestigd is. In het kader van het MIEK zijn zij verenigd in «cluster 6».
Cluster 6 werkt nog aan haar CES en het inventariseren van mogelijke knelpunten voor
projecten. De verspreide locatie van deze bedrijven door het land geeft waarschijnlijk
minder aanleiding tot het zelfstandig opzetten van grootschalige, clusteroverschrijdende
hoofdinfrastructuurprojecten. De infrastructuurprojecten ten behoeve van cluster 6
bedrijven zullen eerder op regionaal niveau spelen.

Het doel van een CES is het inzichtelijk maken van benodigde energie-en grondstoffen
infrastructuur, op basis van een energie en grondstoffen vraag. In de eerste CES-en
is vooral gekeken naar de nabije toekomst (2030). In elke CES worden vijf modaliteiten
geanalyseerd; elektriciteit, waterstof, methaan, warmte en CO2. De CES-en zijn tot stand gekomen door een integrale afstemming op clusterniveau
over de verschillende modaliteiten door producenten, gebruikers en netwerkbedrijven
met betrokkenheid van regionale overheden. De CES-en beschrijven de door de industriële
clusters verwachte vraag en aanbod per modaliteit op clusterniveau. Een CES geeft
aan welke infrastructuur nodig is, welke versnelling nodig is voor de realisatie hiervan
en welke knelpunten hierbij eventueel aanwezig zijn.

Versnelling

Versnelling vraagt het doorbreken van het kip-ei-vraagstuk: netbeheerders wachten
op zekerheid van investeringen door de (groot)gebruikers. Industriële bedrijven beslissen
vaak pas als zij zekerheid hebben over de infrastructuur. Voor het doorbreken van
dit kip-ei-vraagstuk wordt naar het Rijk gekeken. Het Rijk moet regie hebben en afwegingen
maken en de markt moet inzichtelijk maken wat hun toekomstige vraag is en welke investeringen
zij hiervoor nu al kunnen doen. Een manier hiervoor is het cumulatief inventariseren
van de vaak nog onzekere industriële en vertrouwelijke verduurzamingsplannen zodat
netbeheerders eerder kunnen starten met ontwikkelen. Partijen zoeken daar oplossingen
voor. In de Rotterdamse regio werken partijen daarom samen aan een pilot Data Safehouse.
Bij de evaluatie van de pilot kijken we tevens naar de mogelijkheden van een bredere
toepasbaarheid voor alle industriële clusters.

Opname in het MIEK houdt in dat, mede op basis van reflectie van de kennisinstellingen,
urgentie, eerste robuustheid en het nationaal belang van een project voldoende is
aangetoond. In het proces is als onderdeel van voorsortering richting MIEK een toets
gedaan op robuustheid, urgentie, nationaal belang en klimaatwinst voor de industrie.
Een multicriteria-analyse op basis van deze criteria maakt de MIEK-waardigheid van een project inzichtelijk. Een verdere uitdieping van nut en noodzaak, bijvoorbeeld
op basis van een MKBA, vindt zo nodig plaats in de MIEK-verkenningsfase. De aanpak
is nieuw en lerend. Tijdens het proces van verkenningen toetsen we met de stakeholders
of deze aanpak de integraliteit adequaat borgt en toetsen of deze passen in de bredere
strategie. Daartoe zullen we volgend jaar een reflectie starten.

De projecten voor MIEK 2021 zijn geïnventariseerd op basis van onderstaande overwegingen.
Het gaat daarbij deels om bestaande projecten, op basis van publieke belangen al de
afweging is gemaakt dat betrokkenheid van het Rijk wenselijk is. Bij de inventarisatie
zijn de projecten in samenhang met elkaar bezien en hebben TNO, PBL en RVO de robuustheid
geapprecieerd. Op basis hiervan is vervolgens in het BO MIEK een besluit genomen over
de op te nemen MIEK-projecten.

1. Robuustheid: Is het onderliggende industriële emissiereductie project / optie voldoende
concreet en is de planning van de uitrol waarschijnlijk? Is de infrastructuur robuust
onder verschillende emissiereductie uitrolpaden?

2. Urgentie: Wanneer moet het project starten om tijdige emissiereductie zonder alternatieven
mogelijk te maken? Zijn er buiten tijdige industriële emissiereductie nog redenen
om het project te starten?

3. Nationaal belang: Maakt het project deel uit van het hoofd transportnet, of heeft
het een sterke directe invloed daarop (conform Rijks Coördinatie Regeling)? Is een
clusteroverstijgende aanpak nodig? Is er sprake van knelpunten die zonder landelijke
regie niet oplosbaar zijn?

4. Klimaatwinst (voor de industrie): Hoeveel CO2-reductie als gevolg van emissiereductie maatregelen kan de gevraagde infrastructuur
faciliteren? Ontsluit de infrastructuur emissiereductieroutes naar nul-emissie in
2050, en wordt lock-in zoveel mogelijk voorkomen?

Appreciatie TNO, PBL en RVO

De appreciatie van de TNO, PBL en RVO op de CES-en geeft een totaalbeeld van de verduurzamingsroutes
van de clusters en geven de onderlinge afhankelijkheid weer van de investeringen in
de infrastructuur en de verduurzamingsopties van de industrie3. Zij concluderen dat de CES-en de transitie helpen versnellen doordat zij relevante
partijen bij elkaar brengen, duidelijkheid geven over vraag en aanbod en inzicht in
de knelpunten. Daarnaast geven TNO, PBL en RVO aan dat ondanks de onzekerheden in
de plannen van bedrijven de uitbreiding van infrastructuur die in de CES-en staan
in het algemeen goed past in de transitie naar een nul-emissie economie. Als Nederland
de huidige industrie wil behouden en wil ondersteunen in de transitie naar een CO2-emissieloze toekomst, dan is de gevraagde infrastructuur daarvoor onmisbaar. De kennisinstellingen
reflecteren daarnaast op knelpunten die tijdige realisatie van infrastructuur kunnen
verhinderen.

Uit de appreciatie blijkt dat de realisatie van de infrastructuur mogelijkheden creëert
voor een substantiële CO2-reductie in de industrie à 21 Mton in 2030 (scope 1), als een nieuw kabinet daar
voldoende extra ondersteunend beleid voor ontwikkelt en de projecten tijdig uitgevoerd
kunnen worden. Daarbovenop is er 10 Mton emissiereductie te bereiken door emissieveranderingen
die geheel of gedeeltelijk buiten de industrie optreden (scope 2 en 3), bijvoorbeeld
als gevolg van productie en inzet van groene waterstof, elektrificatie van industriële
processen en andere maatregelen. De Klimaat- en Energieverkenning (KEV) van 2021 beschrijft
dat infrastructuur een belangrijke rol speelt bij bedrijven die onder de CO2-heffing vallen. De versterking van energie-infrastructuur is volgens de KEV een essentiële
voorwaarde voor de feitelijke reducties in de industrie.

Wij ondersteunen de appreciatie en zullen de adviezen gebruiken om versnelling te
stimuleren.

MIEK overzicht 2021

Het eerste MIEK-overzicht omvat de meest urgente energie- en grondstoffeninfrastructuur
die nodig is voor de transitie naar een CO2-neutrale samenleving in 2050, en primair voor de verduurzaming van de industrie met
oog op 2030 en verder. Tevens dragen de projecten bij aan het behoud van het vestigingsmilieu,
opdat de industrie een goed verdienmodel kan behouden en het toekomstige industrie
kan aantrekken. De meeste projecten passen in de verschillende scenario’s en ontwikkelpaden
van het energiesysteem in 2050, zoals beschreven in de Integrale Infrastructuurverkenning
3050 van de netbeheerders. Veel van de projecten zitten al in het investeringsplan
van netbeheerders en/of hebben al ondersteuning vanuit het Rijk gekregen. De eerste
MIEK- projecten omvatten de volgende modaliteiten:

– Ten eerste verzwaring van het elektriciteitsnet in de vijf regionale industriële clusters.

– Daarnaast de ontwikkeling van een landelijk transportnet (incl. opslagcapaciteit)
voor waterstof, waarover de Kamer eerder is geïnformeerd.

– Een derde modaliteit is die van opslag van CO2. Afvangen en opslaan van CO2 (CCS) wordt als belangrijke overgangstechnologie gezien in de energietransitie. Inzet
van deze techniek maakt onderdeel uit van de afspraken in het Klimaatakkoord en is
relatief snel op grote schaal beschikbaar. Op dit moment wordt het eerste CO2-transport en opslagproject, Porthos (EBN, Gasunie en Havenbedrijf Rotterdam), ontwikkeld.
Dit project is opgenomen in het MIEK maar is niet toereikend om aan de totale toekomstige
transport- en opslagvraag naar CCS door van de industrie te voldoen. Hiervoor zal
meer infrastructuur moeten worden ontwikkeld en opslagvelden moeten worden benut en
ontsloten. Vanuit (markt)partijen zijn verschillende initiatieven ontstaan om aan
deze vraag te voldoen: de MIEK-projecten Porthos en Carbon Connect Delta zorgen in
samenhang met het Aramis-initiatief (Total Energies, Shell, EBN, Gasunie) voor één
geïntegreerd CO2-transport en -opslagsysteem.

– Via een publiek private samenwerking (PPS) is de verkenning van een project voor een
multimodale buisleidingencorridor (Kamerstuk 33 473, nr. 10) in het MIEK opgenomen, op initiatief van het Rotterdamse Havenbedrijf, als trekker
van een privaat consortium in wording, en met actieve medewerking van IenW, EZK en
betrokken provincies. Het Delta Corridor Project omvat een voorstel voor een nieuwe
bundel buisleidingen van Rotterdam via Moerdijk en Venlo richting Geleen/Chemelot
en Noordrijn-Westfalen voor (bio) LPG, (synthetisch) propeen, waterstof en CO2. Deze infrastructuur faciliteert een schaalsprong voor het verduurzamen van de energie-
en grondstoffentransitie voor de industrie, de transportsector en glastuinbouwsector
in het Antwerpen, Rotterdam, Ruhrgebied (ARRRA cluster). Daarmee geeft het project
versterking aan de klimaattransitie, economisch vestigingsmilieu in de corridor en
de internationale concurrentie positie van Rotterdam. Deze corridoraanpak verkent
tevens nut en noodzaak van een gelijktijdige aanleg van een gelijkstroomkabel en een
leiding voor circulaire grondstoffen.

In de verschillende regionale industriële clusters bestaat de ambitie om stappen te
zetten op het (her)gebruik van industriële warmte in de gebouwde omgeving en de glastuinbouw.
Het is goed dat de clusters de potentie hiervoor hebben geïnventariseerd. Deze realisatieprojecten
zijn vaak meer van regionale aard. In het BO MIEK is daarom besloten warmteprojecten
niet op te nemen in het eerste MIEK. We gaan ervan uit de regionale stakeholders deze
projecten regionaal oppakken en we bezien hoe we deze projecten kunnen faciliteren.

Signaleren, agenderen en aanpakken van knelpunten vanuit praktijk projecten

Op basis van de CES-en, reflectie van TNO, PBL en RVO en projectbeschrijvingen zijn
voor dit jaar knelpunten, beleidskwesties en uitwerkingsvragen bij MIEK-projecten
geïdentificeerd. Sommige knelpunten zijn projectspecifiek en kunnen, onder regie van
bijvoorbeeld een netbeheerder, rijksoverheid of regionale overheden, samen met de
partners opgelost worden. Het tijdig benoemen en oplossen van knelpunten zal bijdragen
aan de versnelling van projecten.

In andere gevallen betreft het (systeem)vraagstukken waarbij huidige kaders en regelgeving
niet (volledig) volstaan of waarbij beleidskeuzes vanuit het Rijk gewenst zijn. Het
is de meerwaarde van het MIEK dat dit inzichtelijk wordt. Antwoorden hierop geven
tevens invulling aan het afwegingskader dat wij u hebben aangekondigd. Hieronder geven
we een opsomming, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen vraagstukken die betrekking
hebben op verschillende energiemodaliteiten en meer algemene randvoorwaardelijke vraagstukken.

Vraagstukken per modaliteit, bezien vanuit industriële clusters

• Elektriciteit: In de CES-en wordt gezamenlijk een extra elektriciteitsvraag van 85 TWh verwacht
in 2030. Dat is twee keer de huidige elektriciteitsvraag van de industrie4. De forse toename van elektriciteitsvraag zal hand in hand moeten gaan met extra
CO2-vrije elektriciteitsopwekking om emissietoename in de elektriciteitssector te voorkomen.
De verduurzaming van de industrie vergt in alle vijf de regionale clusters stevige
verzwaring van het hoofdnet voor elektriciteit. Wij verkennen met de ACM, en in lijn
met het advies van TNO, PBL en RVO, in hoeverre de (wettelijke) ruimte vergroot kan
worden voor gereguleerde netbeheerders om proactief te investeren in infrastructuur.

• Waterstof: Zal een belangrijke rol vervullen in de toekomstige duurzame energievoorziening.
Ik, de Staatssecretaris, werk hiertoe aan de uitrol van het landelijk transportnet
voor waterstof dat loopt tot in de industriële clusters en mogelijkheden biedt tot
aansluitingen met onze buurlanden. Tegelijkertijd werk ik, de Staatssecretaris, aan
de concretisering van de marktordening voor waterstof. In de Kamerbrief van 30 juni
2021 over de ontwikkeling van een transportnetwerk voor waterstof is aangekondigd
GasUnie als staatdeelneming te vragen om de ontwikkeling van het transport voor waterstof
op zich te nemen (Kamerstuk 32 813, nr. 756). Specifiek voor het Delta Corridor project wordt verkend of een extra buisleiding
voor waterstof naar Noordrijn-Westfalen haalbaar en wenselijk is.

• CCS: Opslag van CO2 is belangrijk voor de industrie om de CO2-reductiedoelen in 2030 te halen. In alle clusters zijn hiertoe reeds plannen uitgewerkt
of in voorbereiding. De transportcapaciteit en de opslagcapaciteit op de Noordzee
van Porthos is niet toereikend om aan de totale toekomstige transport- en opslagvraag
van de industrie te voldoen. Hiervoor zullen stakeholders meer infrastructuur moeten
ontwikkelen en opslagvelden moeten benutten. Vanuit (markt)partijen zijn verschillende
initiatieven ontstaan om in deze aanvullende vraag te voorzien. Het is ook aan private
partijen om CO2-infrastructuur te ontwikkelen. Vanuit financieel en ruimtelijk perspectief kan het
efficiënter zijn dat partijen – in plaats van gescheiden infrastructuur – toewerken
naar één geïntegreerd CO2-opslagsysteem. Dit vraagt afstemming van verschillende initiatieven en regie vanuit
de overheid. Daarbij is het gezien de doorlooptijd van procedures voor ruimtelijke
inpassing en vergunningen voor infrastructuur en opslag van belang dat de procedures
snel starten en stakeholders tijdig betrokken worden. Mogelijk knelpunt is dat er
niet tijdig voldoende startvolume aan CO2 beschikbaar is om een investeringsbeslissing te kunnen nemen. Naast CO2-opslag bevordert het Rijk en de gebruikers het gebruik van CO2 als grondstof (CCU).

• Warmte: In de verschillende clusters bestaat regionaal de ambitie om stappen te zetten op
het (her)gebruik van industriële warmte in de gebouwde omgeving. Knelpunten bij de
daadwerkelijke uitrol van infrastructuur voor warmte vormen een gebrek aan adequate
coördinatie, relatief hoge aanlegkosten en wederzijds commitment van zowel de industrie
met beschikbare restwarmte en de partijen aan de vraagkant. Een nieuw wettelijk kader
voor warmte is in voorbereiding, waarover een nieuw kabinet moet besluiten.

• Brede en diverse energiemix: De Nederlandse industrie kiest voorlopig hoofdzakelijk voor elektrificatie, gezien
de lagere prijs en hogere beschikbaarheid op korte termijn. Dit staat echter tegenover
de hogere investeringskosten en langere doorlooptijd voor elektriciteitsinfrastructuur.
Daarnaast is ook groene of blauwe waterstof nodig om industriële processen te verduurzamen,
maar ook om de leveringszekerheid van CO2-vrije elektriciteit richting onder andere de industrie het hele jaar door te garanderen.
We onderzoeken welk effect de huidige voorstellen uit het Europese Fit for 55-pakket
hebben op de gewenste infrastructuur. Daarnaast verkent het Havenbedrijf Rotterdam
in samenwerking met het Rijk de ontwikkeling van vraag en aanbod van waterstof en
de ontwikkeling van import- en doorvoerketens. Hierover is het Havenbedrijf in overleg
met Duitse industriële partijen bezig om de vraagkant duidelijker in beeld te krijgen
(Kamerstuk 33 473, nr. 10). Indien bedrijven en overheden willen besluiten voor realisatie van de Delta Corridor
aanpak met een waterstofbuis dan zal voorafgaand een beleidsvisie over de import van
groene waterstof noodzakelijk zijn. Andere vragen die hier spelen betreffen de mate
waarin de industrie zijn vraag naar elektriciteit flexibel kan aanpassen aan het variërend
aanbod en de wijze hoe stakeholders het systeem van hoofd-en onderliggend net optimaal
kan benutten. De aanleg van een hoofdnetverbinding voor de industrie kan op het onderliggend
net ruimte bieden voor de gebouwde omgeving.

Randvoorwaardelijke vraagstukken

In aanvulling op bovengenoemde vraagstukken per modaliteit speelt een aantal meer
generieke kwesties om tot effectieve uitvoering van de MIEK-projecten te komen:

▪ Juridische borging: Het realiseren van versnelling vraagt een goede juridische borging om de industrie
en andere stakeholders zekerheid te bieden voor hun transitiepaden en investeringen
in Nederland. Voor het organiseren van versnelling moet uiteraard de ruimte worden
benut die er al is binnen bestaand wettelijk kader. Voor het borgen van de MIEK afspraken
onderzoeken we de mogelijkheid van een convenant waarin de betrokken partijen commitment
geven voor MIEK (aanpak, proces en afspraken) en duidelijkheid geven over rollen en
verantwoordelijkheden. Zo zal de overheid politieke verantwoording moeten afleggen
en transparant moeten handelen binnen Europese en nationale kaders en daarbij verschillende
belangen afwegen. Het vastleggen van afspraken is ook wenselijk om private deelnemers
zekerheid te bieden voor het nemen van bedrijfsbeslissingen die uit het MIEK-proces
kunnen volgen. Stapsgewijs werken we naar het steeds explicieter maken van commitment
en risicoverdeling tussen publieke en private partijen. Het gaat om harde, niet vrijblijvende
afspraken, waarbij partijen zich mogen beroepen elkaars rol en verantwoordelijkheid.
Hierbij hoort een agenda van juridische en bestuurlijke aspecten met name gericht
op versnelling van besluiten en het identificeren van knelpunten. Deze hebben betrekking
op bijvoorbeeld ruimtelijke inpassing, regie vraagstukken, prioritering van projecten.
Onderdeel van de agenda is tevens te bezien of het inpassen van het MIEK in de bestaande
wettelijke kaders processen kan versnellen.

▪ Integrale ruimtelijke afweging: de beschikbare ruimte, juist ook in de industriële clusters, is beperkt. Bovendien
is er sprake van een stapeling van maatschappelijke doelstellingen en is het belangrijk
om zorg te dragen voor een goede en gezonde leefomgeving. Infrastructuurprojecten
zijn complex, grijpen in op de leefomgeving en gaan daarom gepaard met vaak langdurige
participatieprocessen. Ook zorgt de huidige stikstofproblematiek voor juridische onzekerheid
rondom de natuurtoestemming voor ruimtelijke projecten. Een aantal van de eerste MIEK-projecten
valt van rechtswege onder rijkscoördinatie. Dat geldt voor alle uitbreidingen van
het landelijke elektriciteitstransportnetwerk vanaf 220 kV en tevens voor transport
en opslag van CO2 en waterstof. Op de overige MIEK-projecten zullen we in overleg treden met de daarbij
betrokken overheden om te bezien welke bestuurslaag het best in staat is om doelmatig,
efficiënt en met de kortste doorlooptijd de ruimtelijke inpassing ter hand te nemen.
Daarbij biedt EZK waar functioneel de inzet van de Rijkcoördinatieregeling aan. Dit
is conform de uitgangspunten in de nieuwe Omgevingswet.

▪ Het voldoen aan de juridische randvoorwaarden, het hebben van een beleidsvisie en
inzicht in meekoppelkansen helpen om snelheid te maken. Er wordt binnen de huidige
wettelijke ruimtelijke kaders gezocht naar versnellingsopties. Het naar voren halen
van het ruimtelijk proces door nut en noodzaak (voorlopig) vast te stellen binnen
het MIEK proces hoort hierbij. Ook het, voor zover mogelijk, gelijktijdig werken aan
ruimtelijke inpassing en de wettelijke en beleidsmatige kaderstelling die voor sommige
MIEK-projecten nog ontbreekt kan voor versnelling zorgen. Dit moet ook in relatie
met andere projecten die een claim doen op dezelfde ruimte worden bezien en de keuzes
moeten door de overheid kunnen worden verantwoord. Overige versnelling is mede afhankelijk
van de mate waarin maatschappelijke nut en noodzaak van de MIEK-projecten wordt omarmd.
Industrie en netbeheerders hebben ook een belangrijke rol te spelen. Het gaat daarbij
om uitleg van nut en noodzaak, investeren in stakeholderbetrokkenheid tijdens procedures
en realisatie en het vormgeven van een gebiedsproces met oog voor kwaliteit van de
leefomgeving en meekoppelkansen.

▪ Financiën: Bij de Voorjaarsnota 2021 zijn vanuit de Klimaatenveloppe middelen vrijgemaakt waarmee
PIDI projectverkenningen van de MIEK-projecten kan ondersteunen. Het gaat dan om middelen
voor een tegemoetkoming in de kosten voor onderzoek (zoals haalbaarheid- en FEED-studies).
Voor de projecten die nu worden opgenomen in het MIEK overzicht 2021 is – met uitzondering
van het Delta Corridor project – in beginsel budget voor projectfinanciering voor
handen waarmee het Rijk een onrendabele top of een vollooprisico kan afdekken; de
beschikbare financiering wordt hieronder per modaliteit nader toegelicht.

Zo is er door het kabinet bij de Miljoenennota 2022 € 750 miljoen gereserveerd op
de aanvullende post voor de ontwikkeling van het landelijke transportnet voor waterstof.
Daarnaast heeft het kabinet middelen gereserveerd voor de opslag van waterstof. Voor
de elektriciteitsverzwaringsprojecten die in het MIEK worden opgenomen, geldt dat
deze via de tarieven bekostigd en gefinancierd kunnen worden. De meeste projecten
zijn reeds opgenomen in de Investeringsplannen van de netbeheerders. We zullen de
netbeheerders vragen om voor zover het nog niet het geval is, de nu voorgedragen MIEK
projecten binnen de bestaande wettelijke regels mee te nemen in hun ontwerpinvesteringsplannen.
Overeenkomstig die regels wordt het ontwerpinvesteringsplan getoetst door de ACM op
noodzakelijkheid voor de vervulling van de wettelijke taken van netbeheerders, alsmede
door de Minister van EZK aan de hand van ontwikkelingen op de energiemarkt. Voorts
zullen we bevorderen dat regels omtrent het investeringsplan worden aangevuld met
een afwegingskader dat netbeheerders binnen hun wettelijke taakopdracht richting geeft
in het prioriteren van hun investeringen.

Voor CCS-projecten geldt dat aanbieders van CO2 via de SDE++ subsidie kunnen aanvragen voor het onrendabele deel van de kosten van
het afvangen, transporteren en opslaan. Wel kan het wenselijk zijn om in de dimensionering
van de CO2-transportleiding op zee rekening te houden met toekomstige vraag.

Voor het Delta Corridor project loopt momenteel een maatschappelijke kosten-basten
analyse en een verkenning onder leiding van het Rotterdams Havenbedrijf en actieve
medewerking van de departementen van IenW en EZK. Deze moeten de business case voor
het totale project en de businesscase per buis nader financieel onderbouwen.

Voor de verdere ontwikkeling van productie en gebruik van hernieuwbare energiedragers
en grondstoffen zijn nog geen aanvullende middelen gereserveerd.

• Uitvoeringsknelpunten: De congestie op het elektriciteitsnet neemt snel toe, waardoor ook de druk op de
uitvoeringscapaciteit van netbeheerders toeneemt. Nadruk ligt op het vergroten van
de capaciteit. Prioriteren van deze projecten in de tijd, ook tussen die van nationaal
belang, is op termijn wellicht echter niet uit te sluiten. In het MIEK overzicht 2021
is in sommige gevallen een verschil te zien tussen de gewenste opleverdata die voor
de industriële partijen passen binnen hun transitieplannen, en de geplande opleverdata
in de huidige plannen van netbeheerders. Onderzoek naar de mogelijkheden voor versnelling
wordt opgepakt in de verkenningen in het kader van het MIEK.

Monitoring

Basis voor de monitoring is of we de gewenste versnelling realiseren. Het jaarlijks
te maken MIEK-overzicht zal de voortgang van de MIEK-projecten weergeven en daarbij
aangeven of PIDI eventuele knelpunten kan wegnemen. De informatie in het MIEK-overzicht
zal ook worden ingebracht in de jaarlijkse Monitor Klimaatbeleid. We onderzoeken of
we de (indirecte) effecten van de MIEK-projecten op kan nemen in de Monitor Verduurzaming
Industrie.

Moties

Het opnemen van projecten in het MIEK geeft uitvoering aan de moties van de leden
Agnes Mulder en Harbers (Kamerstuk 35 570 XIII, nr. 26) en van de leden Boucke en Erkens (Kamerstuk 32 813, nr. 768), die beiden oproepen om no-regret-maatregelen voor het investeren in energie- en
grondstoffeninfrastructuur voor de industrie inzichtelijk te maken en te inventariseren
wat in de komende vier jaar nodig is aan investeringen voor de energie- en grondstoffeninfrastructuur
om te kunnen voldoen aan de klimaatdoelen.

De motie van de leden Agnes Mulder en Lodders (Kamerstuk 35 572, nr. 50) verzoekt de regering om parallel aan de herijkingsmomenten van de CO2-heffing te monitoren in hoeverre mede door gerichte inzet van publieke middelen voldoende
voortgang wordt geboekt met de realisatie van in het meerjarenprogramma voorziene
infrastructuur. Via het monitoringshoofdstuk in het MIEK-overzicht wordt actie gezet
op uitvoering van deze motie.

Integraliteit, systeemintegratie en verbreding MIEK

De start van het MIEK is gericht op de industriële energietransitie, maar besluitvorming
vraagt een integrale kijk op andere sectoren en een ketenbenadering. De projecten
in het MIEK staan niet op zichzelf, maar functioneren binnen een breder energiesysteem
en leiden tot versterking daarvan. Ze hebben vaak concrete raakvlakken met verschillende
sectoren of energiedragers. Dat speelt bijvoorbeeld een rol bij de keuze voor de aanlandingsplaatsen
voor Wind op Zee (VAWOZ). Integratie van de keten is daarom vanaf de start noodzakelijk,
en zal bij actualisaties van het MIEK een steeds belangrijk thema blijven. We zullen
de organisatie rondom het MIEK daartoe inrichten.

Strategische en goed onderbouwde keuzes vragen om een aangescherpte visie vanuit het
energiesysteem. In dit kader wordt voor de toekomstige versies van het MIEK de koppeling
gelegd met het in opbouw zijnde Programma Energie Systeem (PES) (zie ook Kamerstuk
29 023, nr. 270; Kamerstuk 32 813, nr. 733).

PES geeft een goed onderbouwd en sturend kader voor het energiesysteem vanuit het
perspectief van 2050, dat resulteert in transitiepaden met beleidskeuzes. De visie
gaat de samenhang versterken van de verschillende programma’s die op dit terrein rijksbreed
lopen. De energiesysteemvisie vormt de basis voor het beleid en instrumentarium zoals
we dat bijvoorbeeld willen vormgeven voor infrastructuur. Het MIEK en de door PES
op te stellen visie en keuzes gaan op elkaar aansluiten en worden verder uitgewerkt.
Wij informeren u volgend jaar nader over PES.

Naast het vormgeven van een Energiesysteemvisie, is zicht op de beschikbare fysieke
ruimte voor de infrastructuur een randvoorwaarde voor de uitvoering van het MIEK.
Het Programma Energiehoofdstructuur (PEH) werkt voorstellen ter borging van de ruimte
die nodig is voor de energie- en grondstoffeninfrastructuur van nationaal belang op
land (Kamerstukken 31 239 en 20 195, nr. 317). Een CO2-vrij energiesysteem vergt meer ruimte dan een energiesysteem dat gebaseerd is op
fossiele bronnen. Bovendien spelen er tegelijkertijd meerdere urgente vraagstukken
die beslag leggen op dezelfde ruimte: woningbouw, biodiversiteitsherstel, landbouwtransitie,
klimaatadaptatie en mobiliteit. Dit alles vergt dat er op nationaal niveau een programma
komt voor de energie- en grondstoffeninfrastructuur van nationaal belang en dat dit
programma tot stand komt via een integrale analyse van de effecten van de energie-
en grondstoffeninfrastructuur op de leefomgeving in samenhang met de andere genoemde
ruimtelijke vraagstukken. Daartoe wordt het komend jaar een integrale effect analyse
opgesteld, op basis waarvan eind 2022 ontwerp ontwikkelrichtingen worden vastgesteld
voor de energiehoofdstructuur. Vaststelling van het PEH is voorzien in 2023. Vanaf
dat moment zijn de daarin genoemde ruimtelijke ontwikkelrichtingen randvoorwaardelijk
voor nieuwe MIEK-projecten of het starten van MIEK-projecten.

Verder verbreden MIEK

Het MIEK zal vanaf 2022 naast projecten voor de sector industrie verder worden verbreed
met projecten van nationaal belang van andere sectoren, om zo het totaalbeeld te schetsen.
Vanaf dat moment kunnen bredere visies zoals een nieuwe versie van de CES-en, de Regionale
Energie Strategieën en de Nationale Agenda Laadinfrastructuur een directere input
vormen voor een verbreed MIEK voor alle energie- en grondstoffeninfrastructuurprojecten
van nationaal belang.

We bezien in gezamenlijkheid met de direct betrokken departementen momenteel hoe de
governance moet worden aangepast. Uitgangspunten voor deze governance zijn:

– Het borgen van integraliteit door bij besluitvorming de belangen en meekoppelkansen
van alle sectoren goed mee te wegen.

– Een aanpak en besluitvorming waarbij de netbeheerders, decentrale overheden en gebruikers
hun verantwoordelijkheden goed kunnen invullen. Als gezegd, de vaststelling van de
investeringsplannen blijft bij de netbeheerders liggen.

Het Rijk bepaalt uiteindelijk na afstemming met het (mogelijke verbrede) BO MIEK welke
projecten in het MIEK worden opgenomen.

Vanaf volgend jaar is de intentie om de projecten voor nieuwe aanlanding van wind
op zee in het kader van de extra opgave op te nemen in het MIEK. Eerste stappen zijn
dit jaar al gezet om het aanbod van wind op zee en de vraag van de industrie op elkaar
aan te laten sluiten, maar om optimaal invulling te geven aan het toekomstige geïntegreerde
energiesysteem is meer afstemming van vraag en aanbod noodzakelijk. Dit zal een verdere
borging geven van efficiënte investeringen in het netwerk en om de productie van windenergie

Toewerken naar regionaal programmeren en prioriteren

Bij de CES-en en de huidige MIEK-projecten wordt onderscheid gemaakt tussen infrastructuur
van nationaal belang en van regionaal belang. In afstemming en aanvulling op de nationale
MIEK-projecten is tevens een uitbreiding van de regionale energie-infrastructuur nodig.
Dit moet een plek krijgen in regionale programma’s als pendant van het nationale MIEK,
waarin het Rijk intensief samenwerkt met de medeoverheden als het Interprovinciaal
Overleg (IPO). Belangrijk aandachtspunt daarbij is het realiseren van een effectief
samenspel tussen het nationale niveau en de regionale aanpak. Voor de verduurzaming
van de industrie geven de CES-en een eerste overzicht van welke regionale infrastructuur
wanneer nodig is. Voor andere Klimaatakkoord-sectoren zijn onlangs ook energieplannen
opgeleverd of in voorbereiding, waaronder de Regionale energiestrategieën (RES-en),
Regionale aanpakken laadinfrastructuur (RAL) en Transitievisies Warmte (TVW), alsmede
de CES van cluster 6. Deze regionale aanpak biedt voor de industrie in het bijzonder
perspectief voor Cluster 6-bedrijven, gezien het sterk regionale karakter.

Afronding

De komende jaren zal het MIEK verder worden uitgebreid met nieuwe projecten en de
gezamenlijke aanpak van versnellen met stakeholders nader worden ingevuld. We zullen
met de opgedane ervaringen de rol van PIDI optimaliseren. Deze aanpak helpt nu de
industrie maar zal de transportsector, de landbouw en gebouwde omgeving helpen hun
beleidsdoelen te realiseren. Op die manier werken we gezamenlijk aan het bereiken
van de doelen van het Klimaatakkoord door te besluiten over de noodzakelijke aanpassingen
in onze energie- en grondstoffeninfrastructuur en het verdienmodel voor de industrie
te versterken.

We zullen uw Kamer periodiek op de hoogte houden via de reguliere rapportages, en
waar nodig bij grote besluiten afzonderlijk informeren. Tevens zullen we uw Kamer
informeren over volgende stappen die we zetten om regie te voeren op de ontwikkeling
van het energiesysteem richting een duurzame toekomst.

De Staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat,
D. Yeşilgöz-Zegerius

De Minister van Economische Zaken en Klimaat,
S.A. Blok