Brief regering : Evaluatie Tweede Kamerverkiezing 17 maart 2021

Nr. 40
BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 18 juni 2021

De organisatie van een Tweede Kamerverkiezing is onder normale omstandigheden al een
heel grote klus die veel vraagt van gemeenten en vrijwilligers. Dat geldt nog eens
extra voor de Tweede Kamerverkiezing van maart jl. die onder zeer bijzondere omstandigheden
is georganiseerd vanwege de coronapandemie. Dat vergde veel extra’s van de gemeenten
en de vrijwilligers, onder meer omdat nieuwe vormen van stemmen zijn gebruikt (briefstemmen
en vroegstemmen in het stemlokaal) en omdat er extra maatregelen nodig waren in het
stemlokaal. Dat de verkiezing toch in deze omstandigheden heeft kunnen plaatsvinden
en zo goed is verlopen, is te danken aan tienduizenden mensen die zich met hart en
ziel hebben ingezet om de verkiezing te organiseren. Dat is iets om trots op te zijn.
Het kabinet wil langs deze weg iedereen daarvoor bedanken.

Sinds 2007 is het staand beleid dat het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
(BZK) de verkiezingen evalueert. Met deze brief bied ik u de evaluatie aan van de
Tweede Kamerverkiezing. De evaluatie (bijlage A) met alle onderliggende rapporten
treft u als bijlage(n) bij deze brief aan1.

In de evaluatie wordt gekeken hoe de verkiezing is verlopen, met als doel om na te
gaan wat in de toekomst verbeterd kan worden. In deze brief ga ik nader in op de hoofdpunten
van de evaluatie en de noodzaak van onderhoud aan en vernieuwingen in het verkiezingsproces
voor de komende jaren.

Algemene terugblik Tweede Kamerverkiezing

De verkiezing van 17 maart 2021 is goed verlopen in de bijzondere omstandigheden vanwege
covid-19 en de gevolgen daarvan voor het verkiezingsproces. De evaluatierapporten
onderschrijven dat.

De kiezers hebben vertrouwen gehad in de wijze waarop de verkiezing is georganiseerd
en zijn ook gaan stemmen. De opkomst is door de corona-omstandigheden niet negatief
beïnvloed. De opkomst, vastgesteld door de Kiesraad, bedroeg 78,7% en is vergelijkbaar
met voorgaande Tweede Kamerverkiezingen (2017: 81,6%, 2012: 74,6%, 2010: 75,4%).

Heel veel was noodgedwongen anders bij de Tweede Kamerverkiezing

Niet eerder zijn zo kort voor een verkiezing zoveel ingrijpende wijzigingen in het
verkiezingsproces doorgevoerd. Niet alleen zijn er twee nieuwe vormen van stemmen
geïntroduceerd (vervroegd stemmen in het stemlokaal en briefstemmen voor kiezers van
70 jaar en ouder), er zijn ook nieuwe regels gaan gelden voor de inrichting van de
stemlokalen, voor de werkwijze en taakverdeling van de stembureaus, etc. Vanuit het
Ministerie van BZK is al het mogelijke gedaan om de gemeenten te ondersteunen.

De veranderingen waren noodzakelijk om het stemmen voor de kiezers, rekening houdend
met de waarborgen van het verkiezingsproces, op een veilige manier te laten verlopen
én om de stembureauleden veilig hun werk te laten doen. De tijd om al deze veranderingen
te implementeren was bijzonder kort. Vanwege de pandemie kon dit niet anders, maar
bezien vanuit de kwaliteit van het verkiezingsproces is het niet wenselijk dat majeure
veranderingen zo kort voor een verkiezing worden doorgevoerd. De gemeenten hebben
dat in het kader van de evaluatie nog eens benadrukt en ik deel die opvatting. De
uitvoerbaarheid van het verkiezingsproces stond reeds onder druk, en deze veranderingen
hebben het uiterste gevergd van de gemeentelijke organisaties. Voor de toekomst is
er noodzaak veranderingen door te voeren in het verkiezingsproces die de uitvoerbaarheid
vergroten, onder meer door een ruime invoeringstermijn voor nieuwe wet- en regelgeving
te hanteren.

1. Stemlokalen en stembureaus

Voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezing heeft de Tweede Kamer het belang van voldoende
en veilige stemlocaties onderstreept met de motie van het lid Van Raak (SP)2 en de motie van het lid Özütok (GroenLinks)3.

Gemeenten hebben alles op alles gezet om voldoende stemlokalen te kunnen vinden en
zijn daarin geslaagd. Het aantal stemlokalen op de verkiezingsdag van 17 maart is
op hetzelfde niveau gebleven als bij de vorige Tweede Kamerverkiezing. Er zijn op
die dag bijna 9.000 stemlokalen open geweest. Daarenboven zijn er op maandag 15 en
dinsdag 16 maart nog eens (in totaal) meer dan 3.000 stemlokalen beschikbaar geweest
waar kiezers konden stemmen. In totaal ging het om een kleine 12.000 beschikbare stemlokalen,
waarin zo’n 13.000 stembureaus waren aangewezen.

Voor alle stembureaus zijn voldoende leden gevonden. Met een landelijke wervingscampagne
heeft het Ministerie van BZK de gemeenten geholpen om voldoende mensen te vinden.
De campagne was uitermate succesvol, zo zeer dat bij de individuele gemeenten niet
iedereen kon worden ingezet op basis van de landelijke aanmeldingen. Meer dan 80.000
mensen hebben zich aangemeld via de landelijke campagne. Dat er voldoende mensen zijn
gevonden voor de bemensing van de stembureaus, onder wie ook veel jongeren, was een
heel mooi resultaat. Dat wil niet zeggen dat daarover bij gemeenten geen zorgen zijn
geweest. Veel gemeenten hebben leden uit hun reservebestand moeten oproepen. Voor
veel gemeenten was het tot op het laatste moment ook een opgave om een mix te kunnen
maken van stembureauleden met ervaring en nieuwe onervaren stembureauleden.

De campagne heeft geresulteerd in nieuwe aanwas voor de gemeenten van potentiële stembureauleden.
Het is mooi dat dit ook veel jongeren betrof en dat uit de enquête onder stembureauleden
blijkt dat 85% van de stembureauleden zich opnieuw beschikbaar wil stellen als stembureaulid.
Daarbij stellen gemeenten het op prijs dat vanuit het Rijk blijvend gecommuniceerd
wordt dat kiezers zich kunnen aanmelden als stembureaulid. Ik zal dan ook bezien op welke wijze er een vervolg aan kan worden gegeven.

Coronamaatregelen in de stemlokalen

Voor kiezers was het stemmen in het stemlokaal vanwege de coronamaatregelen anders
dan bij de vorige verkiezingen. De voor de evaluatie uitgevoerde onderzoeken wijzen
uit dat kiezers met veel vertrouwen zijn gaan stemmen in het stemlokaal. Er was duidelijk
veel vertrouwen in de getroffen maatregelen. Kiezers hebben in het bijzonder het stembureaulid
bij de ingang van het stemlokaal gewaardeerd. Gemeenten zijn zelf ook zeer positief
over de rol van dat (nieuwe) stembureaulid en zouden willen overwegen die rol (ook
als corona niet meer onder ons is) te handhaven.

De maatregelen die golden in het stemlokaal (1,5 meter afstand, mondkapje, handhygiëne,
etc.) zijn zonder noemenswaardige incidenten nageleefd. Het RIVM heeft, na de verkiezing,
in de zogenoemde clustermeldingen gekeken naar besmettingsclusters die mogelijk gerelateerd
zijn aan de verkiezing. In het totaalaantal meldingen was 1 cluster (van 3 positieve
personen) vanuit de GGD Twente terug te voeren tot de verkiezing. Geconcludeerd kan
dus worden dat het stemmen in de stemlokalen op een veilige manier heeft plaatsgevonden.

2. Vervroegd stemmen op maandag 15 en dinsdag 16 maart

Voor het eerst kon in Nederland ook op andere dagen dan de verkiezingsdag (vervroegd)
worden gestemd. Bij deze verkiezing was dat bedoeld om kiezers die (extra) kwetsbaar
waren voor het coronavirus een mogelijkheid te geven in rustige stemlokalen te stemmen
en daarmee ook kiezers te spreiden. Uit de enquête onder kiezers blijkt dat ca. 20%
van de kiezers vervroegd wil stemmen als die mogelijkheid er is en dat meer dan 25%
van de kiezers zou overwegen vervroegd te stemmen. Vervroegd stemmen lijkt dus in
een behoefte te voorzien. Het vergroot de toegankelijkheid van de verkiezing en stelt
mensen meer in staat om zelf hun stem uit te brengen.

Vervroegd stemmen betekent wel dat de organisatielast van de verkiezing voor de gemeenten
substantieel toeneemt. Gemeenten hebben daar in het kader van de evaluatie ook zeer
expliciet aandacht voor gevraagd. Er komen zo bijna twee volle verkiezingsdagen bij
en er moeten voor die dagen zowel geschikte stemlokalen als stembureauleden worden
gevonden. Gemeenten hebben enkele suggesties gedaan voor het verlichten van deze last.
Zo vinden gemeenten dat op de dagen voor vervroegd stemmen de stemlokalen niet tot
21.00 uur open hoeven te zijn, maar al om 18.00 uur zouden kunnen sluiten. Van de
avondopenstelling is door kiezers nauwelijks gebruikgemaakt, en het sluiten van de
stemlokalen om 18.00 uur geeft gemeenten de mogelijkheid om al vroeg in de avond de
stemlokalen op te ruimen, de stembussen te vervoeren en die beveiligd op te slaan.
Voor de komende herindelingsverkiezingen ben ik voornemens de Tijdelijke wet verkiezingen
covid-19 hierop aan te passen. Een wetsvoorstel daartoe heb ik onlangs in consultatie
gebracht en leg ik op korte termijn voor aan de Afdeling advisering van de Raad van
State. Als de Kamers met dit wetsvoorstel instemmen, en de Tijdelijke wet verkiezingen
covid-19 (op onderdelen) in werking blijft, zal derhalve ook bij de komende herindelingsverkiezingen
in november 2021 vervroegd stemmen mogelijk zijn.

Naar de mening van het kabinet zou vervroegd stemmen ook als de pandemie voorbij is,
toegevoegde waarde kunnen hebben om de toegankelijkheid van de verkiezingen te vergroten.
Een introductie van vervroegd stemmen zou naar mijn oordeel gepaard kunnen gaan met
vermindering van het maximale aantal aan te nemen volmachten tot maximaal 1 per kiezer.
De Kiesraad heeft er ook nog eens nadrukkelijk op gewezen dat de volmachtregeling
zou moeten worden beperkt, en heeft geconstateerd dat bij de afgelopen verkiezing
de volmachtregeling, ondanks de verhoging naar maximaal 3 uit te brengen volmachtstemmen,
in een lagere behoefte heeft voorzien dan gebruikelijk. Dat zou overigens ook mede
het gevolg kunnen zijn van de andere manieren waarop men deze verkiezing zijn stem
kon uitbrengen. Het volgende kabinet zal over de introductie van vervroegd stemmen,
mede gelet op de financiële consequenties, de besluitvorming moeten afronden.

3. Briefstemmen voor kiezers van 70 jaar en ouder

Het stemmen per brief voor kiezers van 70 jaar en ouder is bij de Tweede Kamerverkiezing,
in de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19, mogelijk gemaakt vanwege de coronapandemie.
Aan deze kiezers, die ten tijde van de verkiezing generiek extra kwetsbaar waren voor
het coronavirus, is daarmee de optie geboden om zelf te stemmen zonder daarvoor naar
het stemlokaal te gaan. Briefstemmen heeft bij de Tweede Kamerverkiezing in een duidelijke
behoefte voorzien. Dat blijkt uit het aantal kiezers van 70 jaar en ouder dat per
brief heeft gestemd (ruim 1,1 miljoen van de 2,4 miljoen kiesgerechtigden).

In de evaluatie (in hoofdstuk 3 van bijlage A bij deze brief) wordt uitgebreid beschreven
hoe het briefstemmen bij de Tweede Kamerverkiezing is verlopen. Daarin wordt ook ingegaan
op de oorzaken die hebben geleid tot terzijdeleggingen waardoor briefstemmen niet
konden worden meegeteld. Ook de tussentijdse aanpassing van de werkwijze (doorgevoerd
op 16 maart 2021) voor de briefstembureaus komt daarbij aan de orde. Deze aanpassing
is doorgevoerd om het mogelijk te maken dat de briefstembureaus de briefstembiljetenvelop
bij de vooropening zouden kunnen openmaken om te zien of de kiezer daarin zijn stempluspas
had gestopt. Het is uiteraard beter om te voorkomen dat pas op zo’n laat moment nog
een ingrijpende wijziging nodig is. Na advies van de Kiesraad en de Afdeling advisering
van de Raad van State is deze stap echter genomen, om te voorkomen dat briefstemmen
niet meegeteld konden worden omdat de kiezer zijn stempluspas samen met het stembiljet
in de briefstembiljetenveloppe had gestopt.

Briefstemmen is complexer voor veel kiezers dan het stemmen in het stemlokaal. Briefstemmen
vergt meer handelingen van de kiezer en bij omissies/fouten bestaat het risico dat
de stem niet kan worden meegeteld. Die complexiteit is ook bij de Tweede Kamerverkiezing
gebleken.4 Er zijn aanpassingen denkbaar bij het briefstemmen dat de complexiteit en daarmee
de foutkans wordt gereduceerd. Door het briefstemmen alleen op aanvraag mogelijk te
maken ontstaat bijvoorbeeld de mogelijkheid om de betreffende kiezers op een meer
directe manier te informeren over het briefstemmen. Dat zou fouten kunnen voorkomen.
Ook zou de aparte envelop voor het briefstembiljet kunnen vervallen of aangepast kunnen
worden waardoor kiezers niet meer die envelop gebruiken om hun briefstem uit te brengen.
Echter ook met dergelijke verbeteringen zal de foutkans bij briefstemmen altijd groter
zijn dan bij het stemmen in het stemlokaal. Dat wijst het briefstemmen voor de Nederlanders
in het buitenland uit, maar ook de ervaringen in andere landen die briefstemmen kennen
als een vorm van vervroegd stemmen.

Briefstemmen kent, zoals ook aan de orde is gekomen bij de parlementaire behandeling
van de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19, nadelen. Net als andere vormen van stemmen
die buiten het stemlokaal plaatsvinden, kent het briefstemmen risico’s die zich niet
voordoen in het stemlokaal. Zo zijn het stemgeheim en de stemvrijheid bij briefstemmen
niet te waarborgen. Ook zijn er risico’s (zoals ontvreemding van briefstemmen en mogelijk
misbruik daarvan door een andere kiezer) die maar in beperkte mate te mitigeren zijn.
Maatregelen zoals een aanvraagproces, grotere persoonsgebondenheid van de stempas
bij briefstemmen, controles, etc. die de nodige uitvoeringsconsequenties meebrengen
(en dus tijd vergen om te kunnen implementeren). Dat blijkt ook uit het rapport dat
in opdracht van het Ministerie van BZK voor de evaluatie is opgesteld door Verdonck
Klooster & Associates en dat als bijlage bij deze brief is gevoegd5.

Het kabinet wil voor de toekomst nader overwegen of een vorm van briefstemmen voor
kiezers binnen Nederland kan worden ingevoerd. Mogelijk kan deze vorm van stemmen,
maar dan op aanvraag, toch een waardevolle aanvulling zijn om het stemmen zo toegankelijk
mogelijk te maken. Dat vergt echter zorgvuldige overwegingen. Er moet daarover een
inhoudelijke discussie plaatsvinden waarbij de risico’s goed worden afgewogen tegen
de mogelijke voordelen. Die discussie wil het kabinet graag voorbereiden door een
discussienota op te stellen. Aan de hand daarvan en met de onderzoeken die zijn uitgevoerd
voor de evaluatie van de Tweede Kamerverkiezing kan het debat met uw Kamer gevoerd
worden.

4. Stembiljet en kandidaatstellingsprocedure

Het aantal partijen dat heeft meegedaan aan de Tweede Kamerverkiezing is niet eerder
zo groot geweest en dat heeft gevolgen gehad voor het stembiljet. Met veel moeite
is het (net) gelukt om alle partijen (horizontaal) naast elkaar weer te geven. Gebruik
van papier met een grotere afmeting dan 100 cm x 70 cm is niet mogelijk.6 Dit is in de productie het maximaal haalbare.

Het is duidelijk dat de grens van wat er kan met het huidige stembiljet is bereikt.

Veel kiezers hebben opmerkingen gemaakt over de omvang van het stembiljet dat bijna
niet meer volledig open te vouwen is in het stemhokje. Ook voor het tellen van de
stembiljetten, zeker met inachtneming van de 1,5 meter-afstandregel, was de omvang
van het stembiljet problematisch. Gemeenten en ook de Kiesraad hebben in het kader
van de evaluatie daarom opnieuw opgeroepen om nu zo snel als mogelijk experimenten
mogelijk te maken met een nieuw model stembiljet dat kleiner is en ook de potentie
heeft om elektronisch te worden geteld. Een wetsvoorstel om deze experimenten mogelijk
te maken ligt bij de Tweede Kamer (Kamerstuk 35 455). Door de voorbereidingen voor de Tweede Kamerverkiezing heeft de voorbereiding van
de experimenten(wetgeving) aan de zijde van de regering vertraging opgelopen. De nota
naar aanleiding van het verslag is recent uitgebracht (Kamerstuk 35 455, nr. 6).

Ik hoop dat de Tweede Kamer de behandeling van dit wetsvoorstel snel kan afronden
zodat de Eerste Kamer zich daarover kan uitspreken. Dat zou het mogelijk maken om
in 2022 bij de gemeenteraadsverkiezingen een eerste experiment in enkele gemeenten
te houden.

Wat de productie van het stembiljet betreft heeft de Tweede Kamerverkiezing weer laten
zien hoe tijdkritisch dit proces is. Het stembiljet kan niet eerder geproduceerd worden
dan nadat onherroepelijk vaststaat welke partijen en kandidaten meedoen aan de verkiezing.
Doordat er beroep mogelijk is tegen de besluiten van het centraal stembureau ten aanzien
van de kandidaatstelling kon de productie bij deze verkiezing pas vanaf 16 februari
2021 starten. Dat gold ook voor de overzichten van kandidaten die de kiezers uiterlijk
4 dagen voor de verkiezing thuis moeten ontvangen. De tijd voor de productie (opmaken,
drukken, vouwen, verpakken, verzenden, etc.) van zowel de stembiljetten als de overzichten
van kandidaten, dat immers in dezelfde periode moet plaatsvinden, is zo beperkt dat
er geen enkele ruimte is om eventuele calamiteiten te kunnen opvangen.

De Kiesraad heeft in zijn advies over de evaluatie ook uitdrukkelijk aandacht gevraagd
voor de procedure van de kandidaatstelling en de problemen (mede als gevolg van fouten
bij de indiening van kandidatenlijsten en de daarvoor benodigde stukken en gegevens)
die de Kiesraad als gevolg daarvan ervaart. Ik deel daarom de opvatting van de Kiesraad
dat deze procedure aan herziening toe is. Ik zal de Kiesraad vanuit zijn ervaring
als centraal stembureau vragen met verbetervoorstellen te komen voor het kandidaatstellingsproces.

Concluderend stel ik vast dat er in het verkiezingsproces vaak sprake is van een zeer
tijdkritisch proces met fatale termijnen, en er (papieren) processen moeten worden
gevolgd die kunnen leiden tot fouten. Het verkiezingsproces moet daarom naar mijn
oordeel op een aantal onderdelen robuuster worden ingericht, ook, waar dit binnen
de waarborgen kan, door processen in de organisatie te digitaliseren. De kwaliteit
van het verkiezingsproces kan daarbij verder worden versterkt door de Kiesraad in
de komende jaren een meer centrale, beoordelende en ondersteunende rol te geven in
de uitslagvaststelling, inzet van digitale middelen en organisatie van de verkiezingen.

5. Stemopneming en berekenen uitslag van de verkiezing

De stemopneming (het tellen van de stembiljetten) was bij de Tweede Kamerverkiezing
complexer dan anders. Dat kwam enerzijds, zoals hiervoor al opgemerkt, door de omvang
van het stembiljet en anderzijds door de coronamaatregelen waardoor bij het tellen
de 1,5 meter-afstandregel moest worden aangehouden en stembureauleden (en tellers)
een mondneusmasker moesten dragen. Zo urenlang tellen is heel belastend voor de mensen
die dit werk doen.

Nieuw was dat de vervroegd uitgebrachte stemmen al op woensdag vanaf 07.30 uur konden
worden geteld. Dat is gemeenten goed bevallen. Verbeteringen zijn mogelijk zodat gemeenten
dit nog efficiënter en tegelijk betrouwbaar kunnen organiseren.

De tijd (vanaf de dag van stemming tot de beslissing over de toelating van de nieuwe
Tweede Kamerleden) voor het berekenen en vaststellen van de uitslag en de toelating
van de nieuwe leden is verruimd van 8 naar 14 dagen. Dat was ook nodig. Echter, de
uitslagvaststelling ontbeert nog een transparant en controleerbaar proces om vroegtijdig
fouten te kunnen herstellen. Bij uw Kamer is een wetsvoorstel aanhangig dat hierin
voorziet.7 Ik bereid momenteel een nota van wijziging op dat wetsvoorstel voor, om tegemoet
te komen aan enkele resterende uitvoeringsbezwaren van de gemeenten en de Kiesraad,
en zet mij ervoor in om de behandeling voortvarend te kunnen voortzetten met het oog
op inwerkingtreding voorafgaand aan de herindelingsverkiezingen van 2022 en/of de
provinciale staten- en waterschapsverkiezing van 2023.

De commissie voor de geloofsbrieven heeft in haar verslag niet alleen aandacht gevraagd
voor de kwaliteit van de stemopneming, zoals hiervoor genoemd, maar ook voor de kwaliteit
van de processen-verbaal. Om de kwaliteit daarvan te bevorderen – het invullen ervan
is vaak een eenmalige activiteit voor stembureauleden – ben ik voornemens na te gaan
of een oefenvoorziening voor stembureauleden kan worden ontwikkeld.

De Kiesraad heeft samen met de gemeenten voor de Tweede Kamerverkiezing een controleprotocol
gemaakt om te controleren of de programmatuur (OSV2020) waarmee de optellingen worden
gemaakt om de uitslag te berekenen, juist heeft gewerkt. De Kiesraad heeft naar aanleiding
van deze controle vastgesteld dat de programmatuur correct heeft gewerkt. Ik vind
de introductie van deze controles bijdragen aan de transparantie en controleerbaarheid
van het proces van de uitslagberekening.

6. Toegankelijkheid

Een goed toegankelijk verkiezingsproces is voor iedere kiezer van belang. De checklist
«toegankelijkheid stemlokalen»8 is sinds 2012 het kader voor de toegankelijkheid van de stemlokalen. Een stemlokaal
is volledig toegankelijk als het aan alle criteria in de checklist voldoet. Bij de
Tweede Kamerverkiezing zijn op 15, 16 en 17 maart steekproeven gehouden om na te gaan
hoe het met de toegankelijkheid was gesteld. Gebleken is dat de toegankelijkheid tot
aan de stembus is verbeterd, maar dat nog niet alle lokalen volledig toegankelijk
zijn. Een van de oorzaken daarvan is de aparte uitgang die vanwege corona in veel
stemlokalen nodig was, maar niet overal toegankelijk was voor alle kiezers.

Ten opzichte van de vorige verkiezingen is de fysieke toegankelijkheid van stemlokalen
toegenomen. Bij de verkiezing van het Europese Parlement (EP) in 2019 was 66% van
de stemlokalen voldoende toegankelijk. Dit is bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezing
in de steekproef gestegen naar 77%. Een naar mijn mening hele grote prestatie van
de gemeenten nu vanwege corona kort voor de verkiezing gezocht moest worden naar veel
andere/nieuwe stemlokalen.

De fysieke toegankelijkheid van stemlokalen is slechts een van de elementen van de
toegankelijkheid van de verkiezingen. Bijvoorbeeld het op toegankelijke wijze informeren
van kiezers is een ander belangrijk onderdeel. In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezing
is uitvoering gegeven aan het Actieplan toegankelijk stemmen9 dat is opgesteld door de Ministeries van BZK en VWS, de VNG, de NVVB en de Kiesraad.
Ook politieke partijen zijn opgeroepen om in heldere taal te communiceren richting
de kiezers. In de bijlage is een weergave en evaluatie te vinden van de 10 actiepunten10. Ik heb het voornemen met de betrokken partners van het Actieplan bij eerstkomende
verkiezingen middels concrete acties blijvende aandacht te besteden aan het thema
toegankelijkheid.

Hoe gaan de herindelingsverkiezingen in november 2021 plaatsvinden

Nu de zorgen om de pandemie afnemen en veel personen in Nederland zijn gevaccineerd
tegen covid-19, vindt de regering dat bij de komende herindelingsverkiezingen het
verkiezingsproces weer zoveel als mogelijk terug kan naar het «oude» normaal. Dat
wil zeggen dat een deel van de maatregelen die als noodmaatregelen nodig waren bij
de Tweede Kamerverkiezing kan vervallen. In casu betreft dat met name het stemmen
per brief (voor kiezers van 70 jaar en ouder) en het verhogen van het aantal volmachtstemmen
dat een kiezer kan uitbrengen.

Nu er dankzij de vaccinatiegraad kan worden afgeschaald, wil het kabinet als eerste
die veranderingen laten vervallen. Kiezers van 70 jaar en ouder zijn nu, anders dan
bij de Tweede Kamerverkiezing, niet meer generiek kwetsbaar voor het coronavirus.
Volgens de cijfers van het RIVM is de vaccinatiegraad onder de thuiswonende leeftijdsgroepen
vanaf 65 jaar tussen de 73% en 91% voor de eerste vaccinatie en neemt de vaccinatiegraad
nog steeds elke week iets toe.11 Er is daarom vanuit het oogpunt van de pandemie nu geen noodzaak (meer) dat deze
kiezers per brief kunnen stemmen. Ook de uitbreiding van het aantal uit te brengen
volmachten is niet nodig. De Tweede Kamerverkiezing heeft uitgewezen dat de behoefte
aan het geven van een volmacht niet is toegenomen.

Als de Tijdelijke wet(Kamerstuk 35 590) uit voorzorg wordt verlengd – en de regering heeft daartoe een ontwerp bij uw Kamer
voorgehangen (Kamerstuk 35 570, nr. 25) – blijft bij de herindelingsverkiezingen van november 2021 de mogelijkheid bestaan
om op maandag en dinsdag overdag vervroegd te stemmen. Ook de mogelijkheid om een
schriftelijke volmacht langs elektronische weg aan te vragen blijft bestaan. De basismaatregelen
die gelden voor o.a. stembureauleden en kiezers en zien op de gezondheidscheck, de
veilige afstand, hygiëne en persoonlijke beschermingsmiddelen, blijven vooralsnog
gehandhaafd maar kunnen alsnog komen te vervallen als de ontwikkelingen rond het coronavirus
daartoe aanleiding geven.

Het kabinet heeft een wetsvoorstel in consultatie gebracht om de Tijdelijke wet verkiezingen
covid-19 in deze zin aan te passen. In dat wetsvoorstel zullen verder enkele verbeteringen
worden meegenomen die voortvloeien uit de evaluatie.

Agenda voor vernieuwing en onderhoud verkiezingsproces

Verkiezingen zijn het kernproces van de democratische rechtsstaat. In Nederland is
er veel vertrouwen in vrije en eerlijke verkiezingen. Tegelijk zijn er kritische geluiden.
Het is van groot belang dat het vertrouwen in het verkiezingsproces hoog blijft. Er
mag ook geen enkele twijfel ontstaan over hoe goed en betrouwbaar het verkiezingsproces
is ingericht. Nu en in de toekomst niet.

De Kiesraad heeft in zijn evaluatieadvies opgemerkt dat daarvoor investeringen in
het verkiezingsproces noodzakelijk zijn, waarbij ook de transitie van de Kiesraad
tot verkiezingsautoriteit een belangrijke bijdrage kan leveren om het vertrouwen in
het verkiezingsproces toekomstbestendig te houden. Daarvoor zijn volgens de Kiesraad
in elk geval de volgende aanpassingen nodig: verbetering van het hele proces van kandidaatstelling
tot de vaststelling van de uitslag, grotere transparantie, en meer mogelijkheden om
eventuele fouten in het telproces te onderzoeken en te herstellen.

De gemeenten hebben er ook op gewezen dat deze Tweede Kamerverkiezing meer dan ooit
tevoren duidelijk heeft gemaakt dat de uitvoering door gemeenten cruciaal is voor
het organiseren van een veilige en betrouwbare verkiezing. Die uitvoering staat onder
druk. De termijnen in het verkiezingsproces zijn krap, stembiljetten onhanteerbaar
en door de noodzakelijke waarborgen in het verkiezingsproces is er veel druk op de
uitvoering van het verkiezingsproces.

Ik onderschrijf de noodzaak om te investeren in vernieuwing en onderhoud van de robuustheid,
toegankelijkheid en uitvoerbaarheid van het verkiezingsproces.

Het is van belang dat iedereen die mag stemmen en die dat wil ook zoveel mogelijk
zelf kan stemmen. Ook is het belangrijk dat iedereen die dat wil kan controleren hoe
de verkiezingsuitslag tot stand komt en of het verkiezingsproces wordt uitgevoerd
zoals de wet het voorschrijft.

Met de VNG, NVVB en Kiesraad ben ik daarom in overleg getreden over welke vernieuwingen
en verbeteringen de komende jaren wenselijk zijn.

Dat heeft geleid tot een gezamenlijke agenda met voorstellen. Deze agenda geeft weer
welke maatregelen deze partijen en dit kabinet noodzakelijk vinden aan onderhoud en
vernieuwing. Deze Verkiezingsagenda doe ik u hierbij toekomen (bijlage B)12 en ik ga daarover graag het gesprek aan met uw Kamer. Deze maatregelen brengen ook
kosten met zich mee, waarvoor veelal structurele financiële dekking noodzakelijk is.
Gemeenten hebben ook aangegeven dat financiering randvoorwaardelijk is voor uitvoering
van de agenda. Dekking is op dit moment echter nog niet aanwezig om nieuwe voorstellen
in procedure te brengen. Gelet op de demissionaire status van het kabinet moet het
volgende kabinet besluiten over de nadere uitwerking en dekking van deze agenda.

Onderdeel van deze verkiezingsagenda zijn de thans bij de Tweede Kamer aanhangige
wetsvoorstellen. Zoals hiervoor aan de orde kwam, zijn deze wetsvoorstellen van belang
voor het op korte termijn verbeteren van het verkiezingsproces. Het betreft:

− Nieuwe procedure voor de uitslagvaststelling (Kamerstuk 35 489)

− Experimentenwet voor een nieuw stembiljet (Kamerstuk 35 455)

− Structurele invoering van verbeteringen voor kiezers in het buitenland (Kamerstuk
35 670).

Naast deze wetsvoorstellen werk ik met de transitie van de Kiesraad aan de verdere
bevordering van de kwaliteit in het verkiezingsproces. Hiermee krijgt de Kiesraad
een meer centrale, instruerende, beoordelende en ondersteunende rol in het verkiezingsproces.
De transitie van de Kiesraad is inmiddels in gang gezet met het bij de Kiesraad onderbrengen
van verantwoordelijkheden voor het digitaal hulpmiddel voor de berekening van verkiezingsuitslagen.

Het wetsvoorstel dat aan de verantwoordelijkheden en bevoegdheden omtrent het beheer
en gebruik van het digitaal hulpmiddel verkiezingsuitslagen invulling moet geven is
recent in consultatie gegaan. Ten behoeve van de extra taken die ik de Kiesraad wil
geven ter bevordering van de kwaliteit in het verkiezingsproces bereid ik een apart
wetsvoorstel voor.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
K.H. Ollongren