Brief regering : Fiche: Mededeling Europees Democratie Actieplan

Nr. 3028 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 29 januari 2021

Overeenkomstig de bestaande afspraken ontvangt u hierbij 8 fiches die werden opgesteld
door de werkgroep Beoordeling Nieuwe Commissievoorstellen (BNC).

Fiche: Mededeling digitalisering van justitie (Kamerstuk 22 112, nr. 3027)

Fiche: Mededeling Europees Democratie Actieplan

Fiche: Verordening betreffende e-CODEX (Kamerstuk 22 112, nr. 3029)

Fiche: Verordening Brexit Adjustment Reserve (Kamerstuk 22 112, nr. 3030)

Fiche: Mededeling strategie Europese justitiële opleiding 2021–2024 (Kamerstuk 22 112, nr. 3031)

Fiche: Mededeling nieuwe Europese Consumentenagenda (Kamerstuk 22 112, nr. 3032)

Fiche: Mededeling Strategie versterking toepassing Handvest Grondrechten EU (Kamerstuk
22 112, nr. 3033)

Fiche: Mededeling EU-actieplan media in het digitale decennium (Kamerstuk 22 112, nr. 3034)

De Minister van Buitenlandse Zaken, S.A. Blok

Fiche: Mededeling Europees Democratie Actieplan

1. Algemene gegevens

a) Titel voorstel

Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch
en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s voor een Europees Democratie Actieplan

b) Datum ontvangst Commissiedocument

3 december 2020

c) Nr. Commissiedocument

COM (2020)790

d) EUR-Lex

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/ALL/?uri=CELEX:52020DC0790

e) Nr. impact assessment Commissie en Opinie

Niet opgesteld

f) Behandelingstraject Raad

Raad Algemene Zaken (RAZ)

g) Eerstverantwoordelijk ministerie

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in nauwe samenwerking met
het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap

2. Essentie voorstel

De Commissie kondigt verschillende acties aan om de integriteit van de verkiezingen
te beschermen en democratische participatie te bevorderen, mediavrijheid en media
pluralisme te versterken en desinformatie te bestrijden. De Commissie schetst in de
mededeling hoe de digitale transformatie het democratische politieke debat verandert.
In het belang van de gezonde democratie is het nodig de democratische veerkracht te
versterken rondom uitdagingen zoals toenemend extremisme, polarisatie, de afstand
tussen kiezers en gekozenen, manipulatie en desinformatie en de digitale transformatie
van democratieën.

Voor de vergroting van de transparantie van gesponsorde politieke content in een online-context,
kondigt de Commissie een wetgevingsvoorstel aan dat dit jaar zal verschijnen. Het
doel is dat de nieuwe regels dienaangaande voor de verkiezingen van het nieuwe Europees
Parlement in 2024 voorhanden zijn. Tevens kondigt de Commissie ondersteunende maatregelen
en richtsnoeren aan voor het waarborgen van eerlijke en vrije verkiezingen in de lidstaten
en de verkiezingen van het Europees Parlement.

Om mogelijke indirecte financiering door buitenlandse actoren via nationale middelen
of particuliere donaties aan te pakken, zal de Commissie in 2021 een herziening presenteren
van de bestaande regels voor de financiering van Europese politieke partijen.

De Commissie wil een nieuw operationeel EU-mechanisme voor electorale weerbaarheid
opzetten, geworteld in bestaande structuren. Dit heeft tot doel samenwerking tussen
de lidstaten te structureren om (digitale) dreigingen voor het verkiezingsproces tegen
te gaan. Verder zal de komende EU-strategie voor cyberbeveiliging worden vergezeld
van wetgevingsvoorstellen om de beveiliging van netwerk- en informatiesystemen en
de bescherming van kritieke infrastructuur te verbeteren. De Commissie zal verder
een compendium publiceren over elektronisch stemmen waarin ervaringen van lidstaten
kunnen worden uitgewisseld.

De Commissie benadrukt dat het zal doorgaan met het bevorderen van de participatie-
en deliberatieve democratie en vraagt aandacht voor de toegankelijkheid van het democratisch
debat. Hierbij gaat extra aandacht uit naar inclusiviteit en gelijkheid op het vlak
van democratische participatie, genderevenwicht in politiek en besluitvorming, en
proactieve stappen ter bestrijding van antidemocratische aanvallen en haatzaaiende
uitlatingen die vrouwen, LGBTIQ’s en minderheidsgroepen ervan willen weerhouden politiek
actief te zijn. Daarom wil de Commissie de lijst van EU-misdrijven uitbreiden tot
haatmisdrijven en haatzaaierij, waaronder online haatzaaierij. Ook het bevorderen
van actief burgerschap onder jongeren is een speerpunt voor de Commissie.

De situatie ten aanzien van de fysieke en online veiligheid van journalisten noemt
de Commissie alarmerend en ze kondigt aan dat zij in 2021 een aanbeveling hierover
zal publiceren. Zij zal een gestructureerde dialoog voorstellen, in het kader van
het Europees forum voor nieuwsmedia, met de lidstaten, belanghebbenden en internationale
organisaties om deze aanbeveling voor te bereiden en uit te voeren.

Binnen de Europese Unie signaleert de Commissie en toename van strategische rechtszaken
ter ontmoediging van publieke participatie (SLAPP). Deze SLAPP’s zijn – helaas – zeer
effectief in het belemmeren van de vrijheid van journalisten, doordat deze hun financiële
middelen uitputten en er een intimiderende werking van uitgaat. De Commissie kondigt
diverse initiatieven aan zoals de oprichting van een aparte expertgroep en een initiatief
om journalisten en het maatschappelijk middenveld te beschermen tegen SLAPP’s. Tevens
zal de Commissie EU-samenwerking tussen nationale mediaraden, andere zelfreguleringsorganen
in de media, onafhankelijke mediatoezichthouders en netwerken van journalisten ondersteunen.

De Commissie benadrukt het belang van transparantie van media-eigendom voor de beoordeling
van de pluraliteit van mediamarkten. Verder kondigt ze aan dat ze een monitor voor
media-eigendom zal ontwikkelen. Ook zal ze richtsnoeren opstellen ten aanzien van
de transparantie van media-eigendom.

De Commissie kondigt de ontwikkeling van EU-instrumentarium aan voor het tegengaan
van buitenlandse inmengings- en beïnvloedingsoperaties. Hierbij horen nieuwe instrumenten
die het mogelijk maken kosten op te leggen aan actoren achter beïnvloedingsoperaties,
(bijvoorbeeld staten die georganiseerde desinformatiecampagnes voeren) en het versterken
van de strategische communicatieactiviteiten en taskforces van de Europese Dienst
voor Extern Optreden (EDEO). De Commissie zal verder met een kader komen om de huidige
gedragscode periodiek te monitoren. De wet inzake digitale diensten (DSA) creëert
de wettelijke basis voor een co-regulerende aanpak van de vernieuwde gedragscode tegen
desinformatie. Daarnaast stelt de DSA een horizontaal kader voor regelgevend toezicht,
verantwoordingsplicht en transparantie van de online ruimte voor.

Mediageletterdheid, met inbegrip van kritisch denken, is een doeltreffende manier
om de impact van desinformatie te verkleinen. De Commissie ondersteunt daarom nieuwe
innovatieve projecten ter bestrijding van desinformatie in het kader van verschillende
EU-programma’s, met name door maatschappelijke organisaties en instellingen voor hoger
onderwijs, met betrokkenheid van journalisten.

3. Nederlandse positie ten aanzien van het voorstel

a) Essentie Nederlands beleid op dit terrein

Het beschermen van de integriteit van onze verkiezingen is van groot belang voor onze
democratie. Op diverse manieren wordt getracht onze democratische waarden te waarborgen.
Onder andere door het blijven beperken van digitale risico’s en dreigingen voor het
verkiezingsproces, het voorkomen dat mis- en desinformatie het democratische proces
ondermijnen en het in stand houden van de weerbaarheid van burgers tegen de invloed
van mis- en desinformatie. Daarbij is het ook van belang dat de transparantie omtrent
digitale politieke campagnes vergroot wordt.

Voor Nederlandse politieke partijen worden verder aanvullende regels opgesteld over
onder meer het ontvangen van giften van donateurs uit de EU/EER en daarbuiten in het
voorstel tot wijziging van de Wet financiering politieke partijen (op 2 december jl.
ingediend bij de Tweede Kamer) en het verdergaande voorstel voor een Wet op de politieke
partijen, dat regels zal bevatten over onder meer de transparantie inzake politieke
advertenties.

In het kader van de zoektocht naar nieuwe vormen van participatie heeft het kabinet
verder verkend hoe en onder welke voorwaarden burgerfora kunnen worden ingericht.
In de eerste helft van 2021 worden met burgers, bedrijfsleven, middenveld, wetenschappers
en (dwars)denkers dialoogsessies gehouden, over perspectieven na de coronacrisis,
ter voorbereiding op een herstel- en vernieuwingsagenda.

De verspreiding van desinformatie, bijvoorbeeld door statelijke actoren, met als doel
om schade toe te brengen aan het publieke debat, democratische processen, de open
economie of nationale veiligheid is een reële dreiging. Naast desinformatie, kan ook
misinformatie van invloed zijn op het publieke debat. De afgelopen periode is er veel
misleidende informatie rondgegaan over Covid-19, dit kan ook gebeuren rondom de aankomende
verkiezingen. Het adresseren van mis- en desinformatie vergt een multidisciplinaire
aanpak. De kabinetsbrede beleidsaanpak van desinformatie kent drie actielijnen: preventie,
informatiepositie verstevigen en waar nodig reactie1. Preventieve acties hebben het doel om te voorkomen dat mis- of desinformatie impact
heeft en zich verspreidt. Het verstevigen van de informatiepositie van de overheid
en informatiedeling door middel van nationale en internationale samenwerkingsverbanden
geeft tijdig zicht op en duiding van de (potentiële) dreigingen. Reactieve acties
behoren tot het handelingsperspectief wanneer desinformatie wordt gesignaleerd.

Het kabinet zet zich op verschillende manieren in om de veiligheid van journalisten
te waarborgen, onder andere via het project PersVeilig. In dit verband werken politie,
Openbaar Ministerie en vertegenwoordigers van de journalistieke sector samen aan de
bescherming van journalisten tegen bedreiging, agressie en geweld. Zo wordt bijvoorbeeld
geïnvesteerd in cursussen en trainingen om de weerbaarheid van journalisten te vergroten.

Nederland kent een door de sector gefinancierde Raad voor de Journalistiek waar klachten
over berichtgeving neergelegd kunnen worden. Deelname is vrijwillig en de deelnamegraad
is hoog. Debat over de impact van digitalisering op de beroepspraktijk wordt door
verschillende partijen in de sector geëntameerd. Waar het gaat om mediapluralisme
is van belang dat er een scheiding is tussen commerciële belangen (van bijvoorbeeld
eigenaren en bestuur) en redactionele besluitvorming binnen mediabedrijven. Dit wordt
geborgd door middel van redactiestatuten. Deze praktijk kent binnen de Nederlandse
mediasector een hoge navolging. In de Mediawet zijn hier voor commerciële en publieke
omroepen bepalingen over opgenomen.

b) Beoordeling + inzet ten aanzien van dit voorstel

Het kabinet erkent dat de digitale transformatie het democratische politieke debat
heeft veranderd. De drie pijlers die de Commissie schetst, dragen bij aan het waarborgen
van onze democratische waarden. In onze democratische samenleving is een vrij en pluriform
publiek debat van groot belang. Het internet speelt een belangrijke rol als het gaat
om het verkrijgen en delen van informatie door en voor burgers. Een groot aantal internetdiensten
hebben hierdoor veel invloed gekregen op het publieke debat. Daar gaat ook een bepaalde
verantwoordelijkheid mee gepaard. Hoewel de verspreiding van onjuiste informatie zowel
opzettelijk als niet-opzettelijk gebeurt, kan het grote gevolgen hebben voor bijvoorbeeld
het houden van eerlijke en vrije verkiezingen, persoonlijke veiligheid van onder andere
journalisten en het publieke debat. In de mededeling van de Commissie wordt de nadruk
gelegd op meer betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld en burgers om dreigingen
het hoofd te bieden en om een open debat te stimuleren, vrij van mis- en desinformatie,
informatie-beïnvloedingsoperaties en buitenlandse inmenging. Het waarborgen van individuele
rechten en vrijheden, transparantie en verantwoordingsplicht worden vooropgesteld.
Deze punten staan ook centraal in het Nederlandse beleid. Het kabinet onderschrijft
de inzet van de Commissie en benoemt enkele aandachtspunten die hieronder worden beschreven.

Het kabinet erkent de noodzaak om transparantie op het gebied van politieke advertenties
en campagnes te bevorderen.2 Het is hierbij wel van belang dat het regulerende voorstel hieromtrent geen doorwerking
heeft richting Nederlandse politieke partijen gezien de competentieverdeling.

Het kabinet is voorstander van heldere regels omtrent de financiering van Europese
politieke partijen. Een aandachtspunt bij het voorstel van de Commissie is dat de
regulering van nationale politieke partijen een nationale competentie is. Het is daarom
ook hier van belang dat de regels voor financiering inzake de transparantie en financiering
zich uitsluitend richten op Europese politieke partijen en geen doorwerking hebben
richting Nederlandse politieke partijen.

Democratie, de rule of law en grondrechten zijn de beginselen waar de Europese Unie op is gegrondvest. Verkiezingen
die voldoen aan waarborgen als integriteit, controleerbaarheid, transparantie en toegankelijkheid
vormen de basis onder de goede werking van de democratie. Het is van belang dat ook
op Europees niveau aandacht is voor de goede werking van de democratie. Dit dient
uiteraard te gebeuren met volledig respect voor de nationale competenties op dit terrein
zoals de Commissie zelf terecht opmerkt. Het kabinet hecht hier, zeker met betrekking
tot verkiezingen en politieke partijen, sterk aan. De acties die gericht zijn op kennisuitwisseling
en het bevorderen van samenwerking tussen EU-landen worden gesteund door Nederland.
Aandachtspunt is dat er bijvoorbeeld bij het opstellen van een compendium van elektronische
stempraktijken geen dubbelingen ontstaan met de activiteiten die ook reeds in het
verband van de Raad van Europa plaatsvinden.

Democratische betrokkenheid en actieve deelname van burgers buiten de verkiezingen
van essentieel belang voor een democratie. Het is belangrijk voor draagvlak en het
verhoogt de kwaliteit van beleid en besluitvorming, zeker met de maatschappelijke
opgaven van nu. Hierbij zijn democratische waarden en uitgangspunten zoals inclusiviteit
en representativiteit van cruciaal belang. Om die reden onderneemt het kabinet meerdere
acties zoals benoemt onder 3a. Ook ondersteunt het kabinet de extra Europese inzet
gericht op het versterken van democratische betrokkenheid en het vergroten van jongerenparticipatie.

Verder onderschrijft het kabinet het belang van een gezamenlijke Europese aanpak om
de (online) verspreiding van haatzaaiende boodschappen tegen te gaan. Het kabinet
wil graag meer duidelijkheid over de juridische grondslag en invulling van het voornemen
om de lijst van EU-misdrijven tot haatmisdrijven en haatzaaiende uitlatingen uit te
breiden. Belangrijke aandachtspunten voor het kabinet bij de beoordeling van deze
voorstellen zijn de vrijheid van meningsuiting, rechtsbescherming en de aansluiting
bij andere bestaande instrumenten.

Het kabinet onderschrijft dat het van groot belang is dat journalisten hun werk in
veiligheid kunnen doen. In dit licht kijkt het kabinet met interesse uit naar de aangekondigde
aanbeveling van de Commissie over de veiligheid van journalisten. Het kabinet onderkent
tevens dat het gebruik van strategische rechtszaken ter ontmoediging van publieksparticipatie
tegen gegaan moet worden en ziet daarom de voorstellen van de Commissie tegemoet.

Professionele normen en redactiestatuten zijn van groot belang voor het functioneren
van de journalistieke sector in de samenleving. Het Nederlands uitgangspunt hierbij
is dat deze normen door de sector zelf ontwikkeld worden en dat op de naleving ervan
wordt toegezien op basis van zelfregulering. Het kabinet ziet de voorstellen van de
Commissie tegemoet.

Het kabinet onderkent het belang van transparantie in de sector voor het waarborgen
van mediapluralisme en vertrouwen van burgers en onderschrijft het belang dat door
de Commissie aan de aanbevelingen van de Raad voor Europa en het nieuwe jaarlijkse
Rechtsstaatrapport van de Europese Commissie wordt gehecht. Het verwelkomt daarom
het aangekondigde proefproject met een Media Ownership Monitor. De maatregelen ten
aanzien van staatssteun en «staatsreclame»3 zijn passend. Het kabinet heeft een onderzoek naar due prominence voor audiovisuele mediadiensten van algemeen belang in voorbereiding en ziet de aangekondigde
analyse van de Commissie tegemoet.

De verspreiding van desinformatie houdt niet op bij onze grenzen. Het kabinet steunt
dan ook de oproep om de samenwerkingsstructuren tussen lidstaten en EU-instituties
en andere multilaterale samenwerkingsverbanden te versterken, binnen de respectievelijke
verantwoordelijkheden.

Het kabinet onderschrijft het belang van een systematischer EU-optreden tegen informatiebeïnvloedingsmethoden
door buitenlandse actoren. Ook neemt het kabinet kennis van het feit dat de Commissie
een nieuw dreigingslandschap ziet en het verband legt met de Interne Veiligheidsstrategie
van de Unie en het adresseren van het verhoogde risico op hybride aanvallen. Het kabinet
steunt het voorstel om het huidige instrumentarium voor het tegengaan van buitenlandse
inmenging en beïnvloedingscampagnes verder te ontwikkelen en te kijken of en wanneer
het mogelijk kan zijn de kosten voor daders te verhogen. Daarbij verwelkomt het kabinet
het voornemen van de Commissie waar mogelijk synergiën te zoeken met het «instrumentarium
voor cyberdiplomatie» (cyber diplomacy toolbox). Daarnaast is het goed om te onderzoeken
of en in welke gevallen het publiekelijk openbaren van gebruikte beïnvloedingstactieken
effectief kan zijn om deze operationeel onbruikbaar te maken en het bewustzijn van
burgers te verhogen. Daarbij onderschrijft het kabinet ook het belang van het bundelen
van kennis over hybride dreigingen binnen de EU, zoals door de Commissie beschreven.

Al langer pleit het kabinet voor meer transparantie van online platformen en een verbetering
van de gedragscode tegen desinformatie4. Het kabinet verwelkomt dan ook het voorstel voor een verordening inzake digitale
diensten (DSA) die de basis biedt voor een co-reguleringsaanpak voor een versterkte
gedragscode tegen desinformatie. De door de Commissie voorgestelde richtsnoeren passen
bij de inzet van het kabinet op dit gebied.5 In het BNC-fiche van de DSA zal het kabinet ingegaan worden op de risicobeheersinstrumenten
die zeer grote platforms moeten invoeren om risico’s te beoordelen die hun systemen
met zich meebrengen, zoals risico’s voor de bescherming van openbare belangen en grondrechten,
volksgezondheid, veiligheid en het tegengaan van het gebruik van manipulatieve technieken.

Het kabinet onderschrijft het belang van weerbaarheid van burgers tegen de invloed
van desinformatie en benadrukt de multi-stakeholderbenadering in de aanpak van desinformatie.
Verder onderzoek door maatschappelijke organisaties en onderwijsinstellingen is essentieel
om desinformatie te begrijpen en de manieren waarop digitale media dit versterken
of tegengaan. Het kabinet steunt dan ook het European Digital Media Observatory (EDMO)
waarbij academici, het maatschappelijke middenveld en onafhankelijke fact-checkers
worden samengebracht.

c) Eerste inschatting van krachtenveld

Het actieplan kan op veel instemming rekenen, zowel bij de lidstaten als bij de partijen
in het Europees Parlement. Voor de lidstaten geldt dat zij vrijwel unaniem het actieplan
en de daarin opgenomen voorstellen ondersteunen. Ook in het Europees Parlement is
brede steun voor het actieplan. Al geldt voor meerdere partijen wel dat zij het plan
onvoldoende ambitieus vinden, zowel ten aanzien van de actielijnen rondom de integriteit
van verkiezingen als in het tegengaan van desinformatie.

4. Grondhouding ten aanzien van bevoegdheid, subsidiariteit, proportionaliteit, financiële
gevolgen en gevolgen op het gebied van regeldruk en administratieve lasten

a) Bevoegdheid

Het kabinet heeft een positieve grondhouding over de bevoegdheid ten aanzien van deze
mededeling. Op het terrein van de interne markt en de ruimte van vrijheid, veiligheid
en recht (RVVR) heeft de Unie een gedeelde bevoegdheid met de lidstaten (zie artikel
4, lid 2, onder a en onder j, VWEU). De aangekondigde maatregelen zien op het terrein
van de interne markt en de ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. De Commissie
is zodoende bevoegd deze mededeling te doen.

b) Subsidiariteit

De grondhouding van het kabinet ten aanzien van de subsidiariteit van de mededeling
is positief. Een gezamenlijke Europese aanpak op onderwerpen als bijvoorbeeld desinformatie
is wenselijk gezien het grensoverschrijdende karakter van online desinformatie en
het feit dat de dienstverleners wiens diensten worden gebruikt voor de verspreiding
van desinformatie veelal in meerdere of alle lidstaten opereren. Bovendien heeft optreden
op EU-niveau meerwaarde doordat het bijdraagt aan de uitwisseling van kennis op het
gebied van verkiezingen tussen de lidstaten. Vanwege het grensoverschrijdende karakter
van de beschreven problematiek in de mededeling en de meerwaarde van kennisuitwisseling
tussen de lidstaten is optreden op EU-niveau wenselijk en kunnen de problemen onvoldoende
op het niveau van de lidstaten worden aangepakt.

c) Proportionaliteit

De grondhouding van het kabinet ten aanzien van de proportionaliteit van de mededeling
is positief. De mededeling kondigt diverse initiatieven die vrijwel allemaal niet-regulerend
zijn, maar gericht zijn op het creëren van de omstandigheden voor een sterke en vrije
democratie, zoals bijvoorbeeld het stimuleren van mediavrijheid en pluriformiteit.
De Commissie kondigt aan dat in het voorstel van de DSA wordt ingezet op het vergroten
op transparantie. De voorgestelde acties rondom desinformatie in het actieplan van
de Commissie passen binnen de lijnen die al eerder uitgezet zijn in bijvoorbeeld de
mededeling «Desinformatie in verband met COVID-19 aanpakken: feiten onderscheiden
van fictie», welke het kabinet eerder verwelkomd heeft. Het kabinet is van oordeel
dat deze middelen in de juiste verhouding staan tot het bereiken van het doel om de
integriteit van de verkiezingen te beschermen en democratische participatie te bevorderen,
mediavrijheid en mediapluralisme te versterken en desinformatie te bestrijden. De
aangekondigde acties gaan niet verder dan noodzakelijk om de gestelde doelstellingen
te bereiken.

d) Financiële gevolgen

In deze mededeling worden geen concrete voorstellen gedaan die financiële gevolgen
hebben. Wel worden diverse fondsen genoemd, zoals o.a. cohesie-middelen en Creative
Europe, die kunnen worden aangewend voor financiering van diverse initiatieven. Indien
er desalniettemin toch voorstellen zijn met gevolgen voor de EU-begroting is Nederland
van mening dat de benodigde EU-middelen gevonden dienen te worden binnen de in de
Raad afgesproken financiële kaders van de EU-begroting 2021–2027. Mogelijke gevolgen
voor de nationale begroting worden ingepast op de begroting van de beleidsverantwoordelijke
departementen, conform de regels van de budgetdiscipline.

e) Gevolgen voor regeldruk, administratieve lasten en concurrentiekracht

De mededeling lijkt op hoofdlijnen goed aan te sluiten bij het reeds ingezette beleid.
Bij de uitwerking van de voorgestelde maatregelen zal Nederland zich uiteraard inzetten
om bij de invulling daarvan de gevolgen voor de regeldruk zo minimaal mogelijk te
houden. Toekomstige voorstellen die zullen voortvloeien uit deze mededeling zullen
door Nederland afzonderlijk worden beoordeeld op het punt van regeldruk en administratieve
lasten.