Brief regering : Tweede voortgangrapportage van de Gelijke Kansen Alliantie (GKA) over 2020

Nr. 174 BRIEF VAN DE MINISTERS VOOR BASIS- EN VOORTGEZET ONDERWIJS EN MEDIA EN VAN ONDERWIJS,
CULTUUR EN WETENSCHAP

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 22 januari 2021

Hierbij bieden wij u de tweede voortgangrapportage van de Gelijke Kansen Alliantie
(GKA) aan, over 2020 (zie bijlage 1)1. Het jaar 2020 is getekend door Covid-19. Door de impact van deze crisis is het verschil
in kansen van kinderen en jongeren nog meer zichtbaar en tastbaar geworden. Juist
kinderen en jongeren die door hun thuissituatie het onderwijs hard nodig hebben om
hun talenten te kunnen ontwikkelen ondervinden de negatieve effecten van de sluiting
van scholen.

Ondanks Covid-19 zijn wij vanuit de GKA samen met po-, vo-scholen, mbo-instellingen
en gemeenten blijven werken aan een structurele aanpak van kansenongelijkheid in het
onderwijs. In deze brief vatten wij de belangrijkste onderwerpen uit de rapportage
voor u samen. We beschrijven de (1) werkwijze en tot nu toe behaalde resultaten, (2) de
ontwikkelingen naar aanleiding van Covid-19 en de (3) toekomst van het bevorderen
van kansengelijkheid met de GKA.

De GKA werkt op verschillende niveaus samen met deze diverse bondgenoten. In de kaders
in deze Kamerbrief vindt u verschillende voorbeelden van de activiteiten en uitdagingen
uit de praktijk van de Gelijke Kansen Alliantie.

Kader 1. Twee portretten uit de documentaireserie Klassen

Anyssa is pas tien jaar als ze aan groep acht begint. Ze woont nu bij haar opa en
oma, die haar financieel en op het gebied van huiswerk weinig kunnen bieden. Maar
Anyssa heeft meer zorgen. Haar opa, van wie ze zielsveel houdt, is ernstig ziek en
daarnaast: bij wie gaat ze wonen als ze straks naar de middelbare school gaat? Lukt
het Anyssa om haar voorlopige havo-vwo-advies vast te houden? Gelukkig voelt ze zich
ook meer dan thuis bij juf Jolanda.

 

Gianny (13) mocht niet kiezen naar welke middelbare school hij ging. Hij werd vanwege
zijn gedrag direct naar het Hogelant «gestuurd»: een vmbo ZORGschool voor leerlingen
met een leerachterstand en verbaal corrigeerbare houdings- en gedragsproblemen. Hij
zit nu in zijn tweede jaar, maar hij wil het liefst zo snel mogelijk weg, naar een
«gewone school». Daarvoor moet hij wel goede cijfers halen, niet vechten en – het
belangrijkste – aanwezig zijn, iets dat hem vorig jaar nauwelijks lukte. Aan zijn
intelligentie zal het niet liggen, maar weet hij zich goed te gedragen? De verlokkingen
van de straat zijn verleidelijk.

 

Anyssa en Gianny, die voor de documentaireserie Klassen van Human werden gevolgd,
zijn slechts twee voorbeelden van kinderen die door de aan- en afwezigheid van factoren
op school, thuis en in hun omgeving te maken hebben met kansenongelijkheid. De verhalen
van Anyssa en Gianny laten zien hoe weerbarstig de praktijk is, ondanks alle inzet
en betrokkenheid van leerkrachten en andere professionals. Voor hen en alle andere
kinderen in Nederland werkt de GKA samen met gemeenten, scholen en andere partners
om het verschil te maken.

1. Stand van zaken Gelijke Kansen Alliantie (GKA)

De GKA werkt via drie lijnen:

Lijn 1. Met gemeenten in meerjarige GKA-agenda’s;

Lijn 2. Met scholen die zich verenigen op thema in leernetwerken en communities;

Lijn 3. In experimenten en bijzondere samenwerkingen.

Lijn 1: Meerjarige GKA-agenda’s gericht op het versterken van de driehoek school –
thuis – omgeving

Gemeenten zijn de belangrijkste bondgenoot om de verbinding tussen school, thuis en
wijk te versterken. In actiegerichte GKA-Agenda’s zijn interventies en experimenten
opgenomen die gemeenten uitvoeren om kansengelijkheid en talentontwikkeling te bevorderen.
Ook bevatten de agenda’s afspraken over analyse, onderzoek, kennisopbouw en kennisdeling.

In 2020 is het aantal aangesloten gemeenten bij de GKA gegroeid van 30 naar 50 gemeenten.
De geografische spreiding over Nederland is daarmee vergroot. Samen zijn deze gemeenten
goed voor ongeveer 45% van alle inwoners van Nederland.

Kader 2. Gemeenten met een GKA-agenda

1. Amsterdam

2. Den Haag

3. Rotterdam

4. Utrecht

5. Achtkarspelen

6. Alkmaar

7. Almelo

8. Almere

9. Amersfoort

10. Apeldoorn

11. Arnhem

12. Bergen op Zoom

13. Breda

14. Capelle aan den IJssel

15. Delft

16. Deventer

17. Dordrecht

18. Eemsdelta

19. Ede

20. Eindhoven

21. Enschede

22. Gorinchem

23. Gouda

24. Groningen

25. Haarlem

26. Heerlen

27. Helmond

28. Hengelo

29. ’s-Hertogenbosch

30. Hoogeveen

31. Leeuwarden

32. Leiden

33. Lelystad

34. Maastricht

35. Medemblik

36. Meierijstad

37. Nijmegen

38. Roosendaal

39. Roermond

40. Schiedam

41. Sittard-Geleen

42. Súdwest-Fryslân

43. Tiel

44. Tilburg

45. Venlo

46. Venray

47. Weert

48. Zaanstad

49. Zoetermeer

50. Zwolle.

Veel interventies uit de GKA-agenda’s hebben betrekking op ouderbetrokkenheid, extra
onderwijs en taalbevordering. Passend bij de lokale uitdagingen en behoeften, schaalgrootte,
kennis, focus en samenwerking, verschilt de uitwerking per gemeente.

Kader 3. Voorbeelden van interventies uit de GKA-Agenda’s

I. Soepele overgang – gemeente Amsterdam:

Om de overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs te versoepelen wordt de
Brede Brugklas Bonus ingezet. Scholen die nu nog met gescheiden niveaus werken, kunnen de Brede Brugklas
Bonus gebruiken voor het invoeren van een gemengde brugklas. Ook worden bestaande
brede brugklassen ondersteund in hun aanpak. Voor leerlingen bieden zij een gemengde
en brede basis, die uit minimaal drie niveaus bestaat: vmbo, havo en vwo. Scholen
werken hiermee aan de kwaliteit van hun onderwijs. Op deze manier worden alle leerlingen
uitgedaagd om het beste uit zichzelf te halen.

 

II. Extra Onderwijs – gemeente Haarlem:

Met de evidence-based methode High Dosage Tutoring (HDT) ontvangen geselecteerde leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs onder
schooltijd elke dag een lesuur extra rekenbegeleiding in vaste groepjes van twee leerlingen
met één tutor. De tutoren onderhouden wekelijks telefonisch contact met de ouders
en ook de leraren zijn betrokken. Deze inzet van tutoren onder schooltijd voor leerlingen
met achterstanden lijkt een behoorlijke bijdrage te leveren aan de vermindering van
de werkdruk bij leraren en docenten. Met HDT halen leerlingen grote leerachterstanden
in waardoor zij een betere aansluiting krijgen op hun vervolgonderwijs. Daarnaast
zorgt de sterke band tussen tutoren, leerlingen en hun ouders voor het ondersteunen
van de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerlingen, zoals het opbouwen van zelfvertrouwen
en een «Growth Mindset».

 

III. Verbinding school en thuis – gemeente Groningen en gemeente Zaanstad:

De brugfunctionaris vervult een «brug» tussen de ouders en de school. De brugfunctionaris heeft de opdracht
om «school» en «thuis» te verbinden, zodat kinderen uit gezinnen met uitdagingen op
verschillende levensdomeinen als huisvesting, gezondheidszorg, werk, inkomen en welzijn
maximaal ondersteund worden in hun ontwikkeling.

 

In de praktijk zien we dat veel leraren problematiek in de levensdomeinen wel signaleren,
maar niet precies weten hoe hiermee om te gaan. De inzet van de brugfunctionaris moet
leraren ontlasten, door het contact en de informatie-uitwisseling met ouders te verbeteren.
Zo kunnen leraren en ouders een pedagogisch partnerschap aangaan en worden ouders
gerichter ondersteund door de brugfunctionaris bij problematiek in andere levensdomeinen.
Soms verlenen de brugfunctionarissen kortdurende hulp, maar ze zijn geen zorgverlener.
Wel weten ze waar ze moeten zijn voor de juiste hulp en ondersteuning.

 

Brugfunctionarissen zijn aanwezig op scholen en verbonden aan lerarenteams. Ze zijn
in dienst van school, maar worden door de gemeenten betaald.

 

IV. Verlengde schooldag – Zuid-Limburg:

Met de Gezonde Basisschool van de Toekomst werken meerdere scholen en de Zuid-Limburgse gemeenten aan het doorbreken van de vicieuze
cirkel van de intergenerationele kansenarmoede en sociaaleconomische achterstanden.
Het doel is dat de kinderen die opgroeien in kwetsbare buurten in Zuid-Limburg een
betere uitgangspositie dan hun ouders verwerven.

 

Onder schooltijd en via een verlengde schooldag komen kinderen naast regulier (voorschools)
onderwijs ook in aanraking met sport en bewegen, cultuur, taalstimulering, talentontwikkeling,
beroepenoriëntatie en/of gezonde voeding en leefstijl. Daarnaast wordt gestreefd naar
een nuttige besteding van vakantieperiodes. Zo wordt het concept «school» opnieuw
geladen en verbreed van kwalificatie naar ook socialisatie en persoonsvorming. Om
uiteindelijk voor de ouders van de toekomst een betere, kansrijke startpositie te
creëren.

Lijn 2: Een lerende aanpak: de GKA-communities, het GKA-dashboard, de expertgroep
en de jongerenraad.

Wat werkt en waarom werkt het? Kan een interventie worden opgeschaald met behoud van
kwaliteit? Kennisopbouw en kennisdeling zijn centrale speerpunten van de Gelijke Kansen
Alliantie, die werkt vanuit een lerende aanpak.

De GKA heeft een belangrijke vliegwielfunctie op lokaal niveau. In de GKA-Agenda’s
per gemeente zijn expliciete afspraken gemaakt over het meten en delen van uitkomsten
van interventies, zodat succesvolle interventies ook elders ingezet kunnen worden.

GKA-Communities

Communities zijn leernetwerken waarin scholen en professionals uit het hele land zich
verenigen rondom gemeenschappelijke vraagstukken. Binnen de netwerken wordt praktische
kennisdeling gefaciliteerd met en door professionals. Twee leernetwerken zijn al actief,
namelijk de Community Urban Education (CUE) over lesgeven in de grootstedelijke context en de Community Omgaan met Armoede op Scholen. De communities Extra Onderwijs, Loopbaanleren en Taalontwikkeling zijn in oprichting.

A. De Community Urban Education (CUE)

In dit leernetwerk werken 40 scholen uit het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs
gevestigd in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Tilburg samen. Ze verzamelen en delen
kennis over lesgeven in een grootstedelijke context.

Ruim 2.000 leraren en schoolleiders uit de community nemen deel aan een grootschalig
professionaliseringstraject via het programma de Transformatieve School (TS). Het
traject is erop gericht leraren beter toe te rusten om zo effectief mogelijk les te
geven in superdiverse klassen.

Dit jaar wordt de community uitgebreid met scholen uit Utrecht en Alkmaar.

Kader 4. Deelnemers over de CUE:

Jeroen Bergamin, rector 4e Gymnasium Amsterdam:

«Terwijl de instroom stijgt, zien we een grotere uitstroom van leerlingen met een
meer diverse achtergrond. Cognitief kunnen zij het gymnasium aan, waarom lukt het
dan niet? Hoe kunnen wij hen beter begeleiden? Docenten die al twintig jaar lesgeven
zien dat het opeens niet meer lukt. Ze doen het niet fout, maar moeten omgaan met
de huidige veranderingen.»

 

Nikkie van Groenendaal, directeur Basisschool Don Sarto Tilburg:

«Het inspireert om met andere mensen uit andere regio’s te praten die tegen dezelfde
uitdagingen aanlopen. Laten we de goede dingen met elkaar delen en gebruiken, aangepast
naar de eigen schoolomgeving. Wanneer je samen nadenkt kom je tot nieuwe inzichten.»

B. De community «Omgaan met armoede op scholen»

In opdracht van de GKA en het Ministerie van SZW hebben twee lectoren van Hogeschool
Rotterdam en de Hanzehogeschool Groningen een handreiking geschreven met praktische
handvatten om de gevolgen van armoede voor de ontwikkeling van kinderen aan te pakken.
De handreiking is in samenwerking met scholen tot stand gekomen en is bedoeld voor
scholen binnen het primair en voortgezet onderwijs.

Het Jeugdeducatiefonds (JEF) onder leiding van Hans Spekman heeft de opdracht gekregen
om de ontwikkelde handreiking op scholen te implementeren.

Kader 5. Hans Spekman, directeur Jeugdeducatiefonds, over de «Handreiking armoede»:

«Armoede is vaak een indicator van andere problemen. Op school komen alle kinderen,
docenten hebben een vertrouwensband met hen en hun ouders. Als een leraar ouders of
een kind ergens op wijst, wordt dat eerder aangenomen dan als een overheid of gemeente
dat doet.»

De vijftien deelnemende basisscholen vormen – vanuit de overtuiging dat zij een belangrijke
rol kunnen vervullen bij het signaleren van armoede onder kinderen en gezinnen – samen
een leernetwerk. In dit leernetwerk gaan ze samen met JEF aan de slag met het implementeren
van beproefde werkwijzen en delen van kennis over het signaleren van armoede, het
doorverwijzen van ouders en het bieden van sociale steun aan ouders en leerlingen
op school.

Regionaal GKA-dashboard

Met data van de Dienst Uitvoering Onderwijsbeleid (DUO) en het Centraal Bureau voor
de Statistiek (CBS) biedt het GKA-Dashboard aan de hand van een aantal indicatoren
kwantitatief inzicht in kansengelijkheid. Elke gemeente en school kan aan de hand
van indicatoren, zoals het percentage onder- of overadvies, zittenblijvers en op-
of afstroom, zien welke vraagstukken belangrijk zijn om op te pakken. De indicatoren
zijn op wijkniveau gekoppeld aan de sociaal-economische status (SES). De data-analyse
uit het GKA-Dashboard is niet compleet zonder de kwalitatieve verhalen uit de praktijk.
Het dashboard wordt daarom vooral gebruikt als cijfermatige achtergrond om lokale
uitdagingen beter te kunnen duiden en gerichter actie te kunnen ondernemen.

De expertgroep

De expertgroep bestaat uit wetenschappers, bestuurders en schoolleiders. De expertgroep
reflecteert met en op de GKA, levert inhoud en zet zich in om de GKA verder te ontwikkelen.
De expertgroepleden nemen deel op persoonlijke titel en worden uitgenodigd om vanuit
hun eigen visie, achtergronden, rollen en ervaringen te reflecteren op het vraagstuk,
de aanpak van de GKA, de actualiteit en nieuwe onderwerpen.

De jongerenraad

De jongerenraad van de GKA bestaat uit veertien jongeren in de leeftijd van 16 tot
en met 24 jaar, uit heel Nederland en alle onderwijssectoren. Ze geven gevraagd en
ongevraagd advies, werken aan pilots en leveren inhoudelijke bijdrages. De GKA-jongerenraad
is een kritisch panel, dat meedenkt over acties en input levert voor nieuwe initiatieven.

Kader 6. Fernon, 21 jaar, over zijn pilot vanuit de GKA-Jongerenraad:

«Ouders willen wel helpen maar weten niet hoe. Het viel me tijdens de intelligente
lockdown in maart al op dat er veel gebeurde om leerlingen te ondersteunen vanuit
scholen. Maar hoe zit het eigenlijk met de ouders? Niet alle ouders kennen ons schoolsysteem
of zijn digitaal vaardig. Sommige ouders zijn laaggeletterd en kunnen hun kinderen
daarom niet de ondersteuning bieden die ze nodig hebben. Vanuit de GKA-jongerenraad
hebben Ivy, Cagri en Mohamed en ik samen met onze mentoren een handboek ontwikkeld
dat begrijpelijk is voor alle ouders en starten we begin dit jaar een pilot in Den
Haag. Vier gezinnen met een kind in groep 8 gaan met een gezinscoach aan de slag met
basisdidactiek voor ouders. Hoe kun je een kind helpen, wanneer geef je complimentjes,
hoe stel je samen doelen op?»

Lijn 3. Experimenten en bijzondere samenwerkingen

De lerende aanpak van de GKA biedt ook een kans om nieuwe inzichten te verkrijgen
via experimenten. In bijzondere samenwerkingen verbindt de GKA vernieuwende manieren
van werken met onderzoek om zo kennis en opgedane inzichten te delen met alle partijen
binnen het netwerk. Effectief gebleken interventies kunnen zo eventueel opgeschaald
worden. Twee voorbeelden:

A. GKA-Experiment: De Stagemakelaar

Met het experiment «De Stagemakelaar» wordt onderzocht hoe leerlingen en studenten
effectievere ondersteuning kunnen krijgen bij het vinden van een stageplaats. De stagemakelaar
neemt leerlingen en studenten bij de hand die geen stageplek vinden via de reguliere
weg, zorgt voor intensieve begeleiding en persoonlijke feedback, en legt de verbinding
tussen onderwijsinstellingen, stagebedrijven en leerlingen en studenten. Het experiment
loopt tussen november 2019 en november 2021.

Startpunt Nieuw-West in Amsterdam maakt al sinds 2016 succesvol gebruik van de stagemakelaar.
In samenwerking met de GKA is deze aanpak omgezet in een breed experiment en een meerjarig
onderzoek. Het experiment wordt uitgevoerd bij het Albeda College in Rotterdam-Zuid
en in het stadsdeel Amsterdam Nieuw-West.

B. GKA-Experiment: Rotterdams Goud

In Rotterdam zijn drie basisscholen met een nieuw onderwijsconcept gestart: «Rotterdams
Goud». De GKA ondersteunt het initiatief, dat is gebaseerd op de Uncommon Schools uit New York. Kenmerkend voor de aanpak in Rotterdam is dat leraren en docenten worden
ondersteund in excellent onderwijs met trainingen, coaching, begeleiding, uitgeschreven
lesplannen, instructies, werkvormen en materialen. In de keuzes in het curriculum
ligt de focus op de kernvakken (taal, rekenen/wiskunde), sociaal-emotioneel leren
en burgerschap en wordt er gewerkt met een langere schooldag, zodat er voldoende tijd
is voor deze kernvakken.

De vernieuwende aanpak van Rotterdams Goud vertaalt een internationaal concept naar
de Nederlandse context en kan veel kennis opleveren die voor andere scholen en beleidsmakers
interessant is, vooral over voor onderwerpen als het lerarentekort en werkdruk. Aan
de pilot is onderzoek gekoppeld naar het effect van de aanpak op leerlingen en leraren,
met de Erasmus Universiteit Rotterdam.

2. GKA en Covid-19

Gedurende de Covid-19 crisis werd de meerwaarde van het GKA-netwerk heel duidelijk.
Signalen van scholen en gemeenten met betrekking tot knelpunten, informatie, kennis
en aanbod konden snel en breed binnen en vanuit het netwerk gedeeld worden, ook richting
het departement. Dit heeft ervoor gezorgd dat er vanuit de GKA gericht kon worden
ingezet op een aantal aanvullende acties.

Aanvullende (online) kennisdeling

In de eerste week van onderwijs op afstand startte de GKA een online platform om kennis,
informatie en ervaringen van binnen en buiten het netwerk te delen. Dat werd aangevuld
met webinars, online talkshows, nieuwsbrieven en magazines. Deze kennisdeling wordt
binnen het netwerk van de GKA zeer gewaardeerd.

Inzet onderwijsexperts voor inhaal- en ondersteuningsprogramma’s

Om gemeenten en scholen te ondersteunen in het opstellen, plannen en uitvoeren van
inhaal- en ondersteuningsprogramma’s, heeft de GKA een pool van onderwijsexperts beschikbaar
gesteld. Het doel was om scholen met de grootste uitdagingen te bereiken en ondersteunen
om tot integrale programma’s te komen en gebruik te maken van bestaande kennis en
ervaringen.

Scholen in GKA-gemeenten Weert, Groningen, Dordrecht, Súdwest-Fryslân, Alkmaar, Medemblik,
Lelystad, Deventer, Leiden en Den Haag maken gebruik van de expertpool.

3. De toekomst van het bevorderen van kansengelijkheid met de GKA

Het bevorderen van kansengelijkheid vraagt om een lange adem. Zowel de uitdagingen
als oplossingen blijven zich ontwikkelen. Met de GKA is een belangrijke basis gelegd
om verder te blijven bouwen aan coalities tegen ongelijke kansen. De huidige 50 gemeentelijke
GKA-agenda’s bieden een goede uitgangspositie om deze in 2021 verder uit te bouwen.
De huidige opdracht van de GKA loopt tot oktober 2021. De voortzetting van de GKA
zal door een volgend kabinet moeten worden bezien, inclusief de bijbehorende financiering.

Verbreden en verdiepen huidige agenda’s

Uit de gespreksronde met wethouders van GKA-gemeenten die recent gemaakt werd, blijkt
dat de integrale aanpak en responsieve, participatieve rol van de GKA wordt gewaardeerd
en aanknopingspunten biedt voor een vervolg. Gemeenten bouwen graag verder aan hun
GKA-Agenda’s: door de samenwerking te intensiveren, verbreden en verdiepen. De werkwijze
van de GKA leent zich ook voor samenwerking rondom andere vraagstukken, zoals bijvoorbeeld
laaggeletterdheid en segregatie.

Segregatie

In 2021 zal een bijzondere focus liggen op het bestrijden van segregatie in het onderwijs.
Als onderdeel van het actieplan dat recent naar uw kamer is verzonden (Kamerstukken
31 293 en 31 289, nr. 571) zullen tien GKA-gemeenten worden uitgenodigd om een addendum op hun GKA-agenda op
te stellen. In dit addendum worden aanvullende interventies voor het tegengaan van
segregatie in het onderwijs opgenomen. Voor deze maatregelen worden aanvullende middelen,
expertise en communicatie beschikbaar gesteld.

Uitbreiding en voortzetting GKA

Naast het verbreden en verdiepen van de huidige GKA-Agenda’s, kan de GKA de komende
jaren ook uitgebreid worden met andere gemeenten. Gedacht kan worden aan een verdubbeling
van het aantal deelnemende gemeenten. Ook de uitbreiding en de bijbehorende financiering
van de GKA zal door een volgend kabinet moeten worden bezien.

Tot slot

We danken ieder die samen met ons werkt aan het vergroten van kansen voor alle kinderen
en jongeren in Nederland voor zijn inzet. Maar we moeten doorgaan want de kansenongelijkheid
blijft groot. Zeker nu, in tijden van een nieuwe lockdown, is het belangrijk dat we
het maatschappelijke onrecht van ongelijke kansen bestrijden en voorkomen dat talent
verloren gaat.

De Gelijke Kansen Alliantie en haar bondgenoten hebben daar een solide basis voor
gelegd. Wij hebben er alle vertrouwen in daar in gezamenlijkheid de komende jaren
op voort te kunnen bouwen.

Eind 2021 brengt de GKA u op de hoogte met de eindrapportage.

De Minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media, A. Slob

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, I.K. van Engelshoven