Algemene Politieke Beschouwingen, eerste termijn Kamer

17 en 18 september 2025, debat – In de eerste termijn van de Kamer van de Algemene Politieke Beschouwingen gaan de fractievoorzitters met elkaar in debat over de stand van het land.

De Algemene Politieke Beschouwingen (APB) zijn traditiegetrouw het moment voor de fractievoorzitters om met de minister-president te debatteren over de kabinetsplannen voor het komende jaar. Door de demissionaire status van het kabinet staan de APB van 2025 vooral in het teken van de aanstaande verkiezingen op 29 oktober. Welke voorstellen en vergezichten hebben de partijen voor Nederland?

PVV

Het voortbestaan van ons land staat op het spel, zegt Wilders. De verkiezingen op 29 oktober zijn daarom "de belangrijkste in onze geschiedenis". Hij ziet het land met de dag on-Nederlandser, onleefbaarder en onveiliger worden. Dat komt, meent Wilders, door jarenlange open grenzen en het niet integreren van "massa's niet-westerse allochtonen".

We hebben geen mannenprobleem, maar een "gigantisch allochtonenprobleem", stelt de PVV-leider. De misdaadcijfers spreken wat hem betreft boekdelen. De helft van de verdachten van seksuele misdrijven is allochtoon, stelt hij. Heel Nederland weet en ziet het, maar in de Tweede Kamer wordt het verzwegen door "links-liberale wegkijkers".

2,5 miljoen mensen hebben bij de vorige verkiezingen op de PVV gestemd, benadrukt Wilders. Zijn partij werd de grootste. Maar volgens hem werd de PVV alleen maar tegengewerkt door andere partijen. Op het belangrijkste thema, migratie, kreeg zijn partij niet voor elkaar wat de kiezer was beloofd. En als het niet lukt, moet je daar eerlijk over zijn en teruggaan naar de kiezer, aldus Wilders.

VVD

Gewone, hardwerkende Nederlanders houden onze economie draaiende, onze samenleving sterk en onze democratie levend, zegt Yeşilgöz. Ze wil daarom zaken beschermen die voor deze groep belangrijk zijn. Zoals de hypotheekrenteaftrek, die velen volgens haar hard nodig hebben om de maand door te komen. Ook wil ze dat de energiebelasting daalt en de brandstofaccijns niet omhooggaat. En werken moet weer echt gaan lonen, vindt de VVD-leider.

Bedrijven en ondernemers verdienen het geld waarvan we zaken als onderwijs, zorg en veiligheid betalen, stelt Yeşilgöz vast. Daarom wil ze de belastingen voor hen verlagen en ze meer ruimte geven. Het is volgens haar goed dat de regering de opeenstapeling van verstikkende regels gaat aanpakken. Verder duurt de onzekerheid voor zzp'ers in haar ogen veel te lang: er moet snel wetgeving komen om hun duidelijkheid te geven.

Er komen mensen onze kant op met hele andere normen en waarden dan die van ons, constateert Yeşilgöz. En dat zet de rechtsstaat, sociale voorzieningen, sociale cohesie en veiligheid onder druk. Om onze liberale waarden en manier van leven te beschermen, moeten we wat haar betreft grenzen stellen aan migratie en eisen stellen aan integratie.

GroenLinks-PvdA

We doen er allemaal toe en we doen allemaal mee. Dat gevoel moeten we zo veel mogelijk Nederlanders geven in aanloop naar de verkiezingen, vindt Timmermans. We zouden niet hele bevolkingsgroepen of religies moeten beschuldigen omdat in die groepen ook zware criminaliteit voorkomt.

Over asielmaatregelen kun je het best op Europees niveau afspraken maken, meent Timmermans. Veel voorgestelde nationale maatregelen vindt hij symboolpolitiek. Asielzoekers krijgen volgens hem vaak de schuld van overlast die wordt veroorzaakt door afgedankte arbeidsmigranten, die "als oud vuil gedumpt worden door malafide uitzendbureaus en slechte werkgevers".

Timmermans wil zo snel mogelijk na 29 oktober een meerderheid vinden voor een begrotingsakkoord, om de begroting van 2026 bij te sturen. Bijvoorbeeld op het gebied van wonen en de energietransitie. We moeten daarnaast maatregelen nemen op het gebied van internationale veiligheid, zegt hij. Dat betekent wat hem betreft investeren in defensie, maar ook in diplomatie en ontwikkelingssamenwerking.

BBB

Van der Plas noemt het triest dat het vertrouwen in de politiek in Nederland zo laag is. Volgens haar wordt er in de politiek te veel op de man gespeeld. Burgers knappen af op het feit dat politici ruzie maken met elkaar, terwijl zij juist "wachten op oplossingen voor hun problemen".

Van der Plas wijst erop dat de bewindspersonen van BBB niet zijn weggelopen uit het kabinet, in tegenstelling tot die van de PVV en NSC. Dat is volgens haar een teken van BBB's "politieke moed en verantwoordelijkheidsbesef".

Omdat het kabinet demissionair is, willen sommige partijen in de Kamer niet meer praten over een aantal grote landbouwonderwerpen totdat er een nieuw kabinet is. Die onderwerpen zijn controversieel verklaard. Van der Plas vindt dat onverantwoord, omdat plannen stil komen te liggen.

NSC

De problemen in het land waren zelden groter en Nederland gelooft niet meer dat Den Haag die kan oplossen, zegt Van Hijum. Hij vindt dat de politiek zekerheid moet bieden en moet luisteren. De NSC-leider roept op tot samenwerking in antwoord op het nijpende woningtekort, het doolhof aan toeslagen en de ongecontroleerde migratie.

Bestaanszekerheid gaat volgens Van Hijum om veel meer dan koopkracht. Het gaat om zekerheid, bijvoorbeeld als je ziek of ouder wordt. Als we van het toeslagendoolhof af willen, moet het minimumloon omhoog, betoogt hij. Een systeemverandering is nodig, maar dat vergt een lange adem en breed draagvlak.

Bestaanszekerheid betekent ook een dak boven je hoofd, schetst Van Hijum. Ongeveer 1 miljoen mensen zoeken nu al tevergeefs een huis. Wanneer kunnen zij door met hun leven? Stikstof is een groot probleem voor de bouw, dus Van Hijum noemt het een heel slechte zaak dat op dit dossier geen meters gemaakt zijn.

D66

Hoe trekken we het schip van staat weer vlot en gaan we weer vooruit? Jetten zoekt naar meer verbondenheid, openheid en samenwerking in de politiek. De Kamer zou zich daarvoor moeten verenigen, met respect voor elkaars verschillen en ruimte voor onenigheid. Gelukkig leven de saamhorigheid en positieve krachten die daarvoor nodig zijn nog altijd in de samenleving, ziet hij.

Jetten wil dat de Kamer het eens wordt over twee punten. Een nieuw kabinet zou vóór Kerstmis aan de slag moeten gaan, met een stabiele meerderheid die vier jaar lang bereid is het land vooruit te brengen. En hij wil de periode tot de verkiezingen nuttig gebruiken om doorbraken op de woningmarkt te forceren, bijvoorbeeld door woningdelen makkelijker te maken.

We hebben ons in Nederland te lang bij ieder groot idee laten vertellen dat het niet kan, dat het te veel kost of dat het te moeilijk is, vindt Jetten. Maar "we schrijven het verhaal van onze toekomst zelf", benadrukt hij. Daarom pleit hij ervoor om met durf en ambitie aan een nieuw Nederland te bouwen.

CDA

"We lijken steeds vaker tegenover elkaar te staan", citeert Bontenbal uit de troonrede van de koning. Het CDA ziet dat "onze democratie onder spanning staat". Bontenbal verwijst naar de VS: als politici niet meer bereid zijn om naar elkaar te luisteren, komt de democratie zelf op het spel te staan.

Bontenbal vindt dat een nieuw kabinet keuzes moet maken en resultaten moet boeken. Volgens hem kan "de neergang gekeerd worden" en heeft Nederland een politiek nodig van rust, reinheid en regelmaat. Hij pleit voor oog voor de lange termijn. De politiek zou zich moeten richten op investeringen die de economie sterker en toekomstbestendiger maken.

Bontenbal reageert ook op vragen over de vrijheidsbijdrage die het CDA voorstelt voor het uitbreiden van de defensiecapaciteit. Dat wordt een extra belasting voor burgers en bedrijven omdat "vrijheid niet gratis is". Maar op de precieze invulling wil Bontenbal niet ingaan. Die duidelijkheid komt op 10 oktober. Dan presenteert het Centraal Planbureau de doorrekening van de verschillende verkiezingsprogramma's.

SP

Nederland staat al vanaf de jaren negentig in de uitverkoop, stelt Dijk. Door slecht economisch beleid hebben private investeerders in bijna alle sectoren lokaal gewortelde bedrijven opgekocht. En dat holt gemeenschappen uit, meent hij, want die investeerders roven de bedrijven leeg en breken ze af op zoek naar meer winst.

We moeten daar een sterke economie tegenover zetten, vindt de SP-leider. Mensen hebben geen hoge verwachtingen van de politiek, denkt hij, maar willen wel dat basale zaken geregeld worden. En dat moet wat Dijk betreft sociaal gebeuren, door werk minder te belasten, de btw op boodschappen af te schaffen en de zorgpremie te verlagen.

Samenwerking tussen mensen is onze kracht, stelt Dijk. We zijn sociale wezens die ongelukkig worden van eenzaamheid en concurrentie. Hij wil bouwen aan een samenleving van gelijkwaardigheid, gedeelde waarden en solidariteit.

DENK

Extreemrechts heeft de mensen in ons land in chaos en ellende gestort, zegt Van Baarle. Hij vindt dat Wilders zijn beloftes heeft gebroken en niets heeft klaargespeeld. Om de "aandacht van dat falen af te leiden" krijgen groepen Nederlanders daar de schuld van in de schoenen geschoven.

Haat en discriminatie zijn genormaliseerd, waarschuwt Van Baarle, en moslims en vluchtelingen worden gedemoniseerd. Moskeeën zijn door de overheid bespioneerd en de Belastingdienst heeft mensen tot fraudeur gemaakt vanwege hun afkomst, zegt hij. Ook zijn mensen het volgens de DENK-voorman zat dat de Nederlandse regering "wegkijkt van de genocide in Gaza".

Van Baarle vindt dat we "op de ruïnes van dit kabinet" weer een rechtvaardig land moeten bouwen. De lasten en welvaart moeten eerlijker worden verdeeld, met lagere belastingen voor de mensen die het nodig hebben. DENK wil niet meedoen aan "de peperdure wapenwedloop van Trump en Rutte" maar met dat geld zorgen voor lagere huren en betaalbare boodschappen.

Partij voor de Dieren

Kiezen we voor een voortzetting van zondebokpolitiek en verdere afbraak van alles wat ons lief is, vraagt Ouwehand, of durven we een kant te kiezen en te gaan staan voor iets groters dan onszelf? Ze "reikt iedereen de hand die wil werken aan een groener en gezonder land waarin iedereen ertoe doet".

De PvdD wil "met hart en ziel" knokken voor een vrije en open samenleving waarin grondrechten gewaarborgd zijn en iedereen gelijk behandeld wordt. Deze tijd vraagt om mensen die opstaan voor medemenselijkheid, denkt Ouwehand, juist in tijden van ophitsing en ontmenselijking. Zij verwijt het kabinet wegkijken voor de situatie van de Palestijnen.

De PvdD-leider roept op om moed te tonen. Want als we een einde maken aan de bio-industrie, komt er ruimte voor dieren, de natuur en de woningen die hard nodig zijn. Een gezonde landbouw zonder gif moet zorgen voor een rijke bodem, schoon water en schone lucht. En door het welzijn van mens en dier centraal te stellen in plaats van kortetermijnbelangen oogsten we een groen en gezond leven voor iedereen, aldus Ouwehand.

FVD

Hoge energierekeningen, onveiligheid op straat, woningnood en achteruitgang van het onderwijs. Het zijn wat De Vos betreft allemaal desastreuze gevolgen van gemaakte politieke keuzes. Deze keuzes getuigen volgens haar van "schaamteloze gemakzucht en incompetentie". Forum voor Democratie vertelt als enige partij een ander verhaal, zegt zij.

De Vos wil stoppen met massale immigratie en zorgen voor netto-uitstroom met een remigratiebeurs die mensen stimuleert terug te keren naar landen van herkomst. Ze pleit voor het ontmantelen van windturbines en het openen van kolen- en gascentrales.

De FVD-voorvrouw vreest dat zij behoort tot de laatste generatie die geen minderheid is in eigen land en die nog een toekomst ziet in Nederland. Volgens haar geven jongeren de hoop op, is het vertrouwen gedaald tot een nulpunt en voelen Nederlanders zich niet meer thuis en niet meer veilig. Daarom doet zij de oproep om op 29 oktober af te rekenen met het "decennialange afbraakbeleid".

SGP

Het politieke avontuur met een extraparlementair kabinet had iets ongemakkelijks, vindt Stoffer, en het gebrek aan regie heeft tot verslechtering geleid. De teleurstelling en het cynisme onder burgers is gegroeid, vreest hij. De SGP-leider ziet een opdracht voor de politiek: doe geen loze beloftes, maar bied perspectief en maak duidelijke keuzes.

Er is meer zorg nodig voor het leven, vindt Stoffer. Daarom moet het kabinet meer doen voor moeders en hun ongeboren kinderen. Zorg en ondersteuning tijdens de zwangerschap en rondom de bevalling moeten van topkwaliteit zijn. En de geestelijke gezondheidszorg voor jonge mensen die psychisch lijden schiet op dit moment tekort, stelt hij.

Stoffer vraagt maximale urgentie om asiel en migratie te beperken. Hij noemt het huidige beleid "onhoudbaar en onverantwoord". Het kabinet zou daarom actief moeten bijdragen aan het "migratiekritische verbond binnen de EU". Wel vindt hij het schrijnend en begrijpelijk dat mensen geen perspectief meer zien in hun eigen werelddeel. Daarom zou het kabinet de "botte bezuiniging op ontwikkelingshulp en de verre naasten volledig moeten terugdraaien".

ChristenUnie

Na de afgelopen twee jaar kan Bikker er kort over zijn: dit niet meer. Het is een zootje in Den Haag en het vertrouwen is gezakt tot een dieptepunt, stelt zij. Zonder gerechtigheid valt vertrouwen weg, benadrukt Bikker, dus is het tijd voor de terugkeer van gerechtigheid en het nemen van verantwoordelijkheid. Om stabiliteit weer de norm te laten worden, wil zij dat kabinetten de zittingstermijn van vier jaar volmaken.

De ChristenUnie wil opbouw, geen ophef. Daarom doet Bikker een aantal voorstellen: 100.000 nieuwe woningen per jaar, betaalbaar en bereikbaar openbaar vervoer, geen complexe belastingen en onzekere toeslagen, en langetermijninvesteringen in het leger.

De vrijheid om te geloven is een van de oudste vrijheden in ons land, zegt Bikker. Haat of geweld om wie je bent of wat je gelooft moet wat haar betreft zwaarder bestraft worden. Ook wereldwijd worden gewone mensen die geloven aangevallen, maar de wereld blijft stil, merkt Bikker op. Zij pleit ervoor dat Nederland pal staat voor deze vrijheid en bijdraagt aan de bescherming van kwetsbare gemeenschappen.

Volt

Het vertrouwen in de politiek is gezakt naar een historisch dieptepunt, benadrukt Dassen. Maar in antwoord daarop mogen we niet terugvallen op een zouteloos polderkabinet en moeten we lef tonen en echte keuzes maken voor de toekomst. "Polderen om het polderen" mag geen excuus zijn om geen nieuwe dingen te hoeven doen.

Klimaatverandering is overal aanwezig, met bosbranden, droogte en overstromingen, waarschuwt Dassen, maar de Nederlandse klimaatdoelen zijn op sterven na dood door falend politiek beleid. Elke stap terug lijkt misschien klein, maar is volgens hem dodelijk voor jongeren, die straks op een onleefbare wereld wonen.

Dassen vindt dat we moeten investeren in onze veiligheid door te voldoen aan de NAVO-norm. Maar dan moeten we wat hem betreft ook investeren in wat het leven de moeite waard maakt: kunst en cultuur. Daarom pleit Volt voor een cultuurnorm van minimaal 0,7% van het bruto binnenlands product, om te kunnen investeren in de "bestaanszekerheid van de geest".

JA21

De hoge inflatie is voor Eerdmans een groot punt van zorg: Nederlanders verliezen structureel meer koopkracht dan inwoners van andere Europese landen en hun spaargeld verdampt. Hij wil dat mensen meer geld overhouden in de portemonnee. Daarom hekelt hij de vliegtaks die Nederlandse reizigers moeten betalen. Volgens hem is dat "geen klimaatbeleid, maar melkkoepolitiek".

Ondernemers missen daadkracht en betrouwbaar beleid, de asielinstroom is nog altijd niet omlaag, de klimaatdoelstellingen zijn onhaalbaar en er zijn te veel wetten, regels en ambtenaren, somt Eerdmans op. De uitdagingen voor Nederland zijn groot, concludeert hij. Hij roept het demissionaire kabinet daarom op om meteen bij te sturen en niet te wachten op de verkiezingen.

Eerdmans sluit af met een beroep op de Kamer om verschillen te waarderen en elkaar minder de maat te nemen. Ook doet hij een oproep aan de media om "niet expres lelijk te maken wat er gebeurt". Laten we elkaar een beetje heel houden, zegt hij, en de woorden van de Koning in gedachten houden: het gelijk van de een is niet altijd het ongelijk van de ander.

Het debat gaat op 18 september verder met de reactie van premier Schoof op de inbreng van de fractievoorzitters.

Zie ook:

• Het overzicht van de laatste debatten in het kort
• De geredigeerde woordelijke verslagen van Kamervergaderingen (het stenogram). Deze zijn maximaal vier uur na het uitspreken beschikbaar.
• Kijk debatten terug via Debat Direct