Home
Kamerstukken
Kamervragen

Lijst van vragen en antwoorden : Lijst van vragen en antwoorden over de voortgang beleidsagenda informeel onderwijs (Kamerstuk 29614-169)

29 614 Grondrechten in een pluriforme samenleving

Nr. 170 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

Vastgesteld 11 september 2023

De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft een aantal vragen voorgelegd
aan de Minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs over de brief van 24 mei 2023
inzake de voortgang beleidsagenda informeel onderwijs (Kamerstuk 29 614, nr. 169).

De Minister heeft deze vragen beantwoord bij brief van 4 september 2023. Vragen en
antwoorden zijn hierna afgedrukt.

De voorzitter van de commissie, Michon-Derkzen

De griffier van de commissie, Verhoev

Vragen en antwoorden

Hoe verhoudt het voorgenomen toezicht op informeel onderwijs zich tot het inspectiekader
voor het reguliere onderwijs?

De onderzoekskaders van de Inspectie van het Onderwijs (hierna: inspectie) voor het
regulier (leerplichtig) onderwijs zullen geen rol spelen binnen de voorgenomen wet.
Voor het toezicht op informeel onderwijs zal de inspectie een aparte werkwijze en
aanpak opstellen die aansluit bij de beoogde wet op dit onderwerp.

Hoe verhoudt de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich volgens u tot artikel
twee van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens?

Artikel 2 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (hierna: UVRM) behelst
het recht op gelijke behandeling en het verbod op discriminatie. Het discriminatieverbod
is nader gespecificeerd in artikel 14 van het Europese Verdrag van de Rechten van
de Mens (hierna: EVRM). De voorgenomen wet wordt uitgebreid getoetst aan het EVRM
en dus aan het discriminatieverbod.

Hoe voorkomt u dat de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs strijdig is met artikel 12
van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens? Kunt u nauwkeurig definiëren
hoe u omgaat met het woord «willekeurig»?

Artikel 12 van de UVRM bepaalt dat niemand zal worden onderworpen aan een willekeurige
inmenging in zijn of haar persoonlijke aangelegenheden. Situaties die tot de kern
van de persoonlijke aangelegenheden behoren, zoals onderwijs dat in de eigen woning
wordt gegeven dan wel onderwijs dat enkel aan de eigen kinderen wordt gegeven, vallen
buiten het toepassingsbereik van de wet. In alle gevallen geldt dat het toezicht op
informeel onderwijs niet willekeurig zal zijn: het is van toepassing op alle soorten
informeel onderwijs, is signaalgestuurd en is onderhevig aan een onafhankelijke weging
van de inspectie, die alleen haar toezichtsbevoegdheden zal inzetten wanneer een signaal
aanleiding geeft tot een redelijk vermoeden van overtreding van de wet. Deze waarborgen
maken dat er dus nooit willekeurig toezicht plaatsvindt – of willekeurig wordt ingegrepen
in privéaangelegenheden.

De voorgenomen wet zal het in de brief omschreven kader bieden om de privésfeer te
betreden. Situaties die tot de kern van de privésfeer behoren, zoals onderwijs dat
in de eigen woning wordt gegeven dan wel onderwijs dat enkel aan de eigen kinderen
wordt gegeven, vallen buiten het toepassingsbereik van de wet.

Hoe wilt u voorkomen dat belangen- en actiegroepen via deze wet de Inspectie van het
Onderwijs (hierna: inspectie) inzetten voor politieke doeleinden?

Een belangrijk uitgangspunt van het toezicht is dat het signaalgestuurd zal zijn.
Net als iedereen, zullen belangen- en actiegroepen signalen met de inspectie kunnen
delen, maar de inspectie zal alleen haar toezichtsbevoegdheden kunnen inzetten als
er een redelijk vermoeden bestaat dat de wet wordt overtreden. Het is aan de inspectie
om de signalen in alle gevallen onafhankelijk te wegen. De betrouwbaarheid van de
informatie waaruit het signaal voortvloeit, speelt daarbij een belangrijke rol. Deze
weging zorgt derhalve voor een «filter», waardoor oneigenlijke meldingen of signalen
niet kunnen leiden tot toepassing van toezichtsbevoegdheden.

Kunt u nauwkeurig aangeven in welke landen in de wereld toezicht op informeel onderwijs
plaatsvindt? En kunt u nauwkeurig aangeven welke juridische kaders in deze landen
gebruikt worden?

Via het Ministerie van Buitenlandse Zaken heb ik een uitvraag gedaan bij alle Europese
landen over toezicht op het informeel onderwijs. Hieruit blijkt dat Denemarken en
Cyprus een vorm van toezicht kennen. In Denemarken ontvangen informele onderwijsinstellingen
subsidie van de overheid als zij zich registreren in het «Centraal Business Register»
en kunnen bewijzen dat ze «democratische instituties» zijn. De criteria hiervoor zijn
uiteengezet in de «Folkeoplysningsloven». In Cyprus wordt het informeel taalonderwijs
door de overheid georganiseerd en wordt daar toezicht op gehouden1.

Hoe verhoudt de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich volgens u tot artikel 10
van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie?

Artikel 10 van het Europese Handvest regelt de vrijheid van godsdienst en correspondeert
met artikel 9, eerste lid, van het EVRM. Op grond van artikel 52, derde lid, van het
Handvest heeft artikel 10 van het Handvest dezelfde inhoud en reikwijdte als artikel 9
EVRM. In geval van een beperking van artikel 10 Handvest moet daarom artikel 9, tweede
lid, van het EVRM in acht worden genomen. Een beperking van artikel 10 van het Handvest
is dus gerechtvaardigd mits het voorzien is bij wet, een legitiem doel nastreeft en
noodzakelijk is in een democratische samenleving. In de Kamerbrief over de voortgang
van de beleidsagenda informeel onderwijs van 24 mei jl.2 wordt uiteengezet hoe de voorgenomen wet aan deze vereisten voldoet. Daarmee is de
voorgenomen aanpak in overeenstemming met artikel 10 van het Handvest en het corresponderende
artikel 9 van het EVRM.

Hoe zorgt u ervoor dat er geen denkpolitie plaats gaat vinden en ook voor mensen met
een niet-liberale kijk op de wereld ruimte blijft om te leven zoals zij willen?

De voorgenomen wet is er uiteraard niet op gericht om gedachten van wie dan ook te
controleren. Het staat iedereen vrij om te denken wat zij willen, hier heeft de overheid
niets mee te maken. In beginsel staat het iedereen ook vrij om te leven zoals zij
willen leven, maar hier zitten grenzen aan. Deze grenzen dienen zich aan wanneer de
rechten en vrijheden van anderen worden geschaad. De voorgenomen wet is erop gericht
om deze rechten en vrijheden te beschermen.

Kan de inspectie (met of zonder dit wetsvoorstel) ook signaalgestuurd gaan optreden
tegen aanzetten tot haat, discriminatie en geweld in het regulier onderwijs?

Er zal geen relatie zijn tussen het reguliere toezicht van de inspectie op scholen
en besturen en het voorgenomen toezicht van de inspectie op informeel onderwijs. De
voorgenomen wet heeft dus geen gevolgen voor de wijze waarop de inspectie optreedt
in het reguliere toezicht. De inspectie houdt in het reguliere onderwijs toezicht
op de naleving van de burgerschapsopdracht, dat scholen verplicht om kennis over en
respect voor de basiswaarden van de democratische rechtsstaat (vrijheid, gelijkwaardigheid
en solidariteit) te bevorderen, en op de naleving van de zorgplicht, die van scholen
vraagt dat ze zorgdragen voor de sociale, psychische en fysieke veiligheid op een
school. Wanneer in het reguliere onderwijs wordt aangezet tot haat, geweld of discriminatie,
wordt zonder meer in strijd gehandeld met de burgerschapsopdracht of de zorgplicht
voor de veiligheid. De inspectie kan dan derhalve ingrijpen.

Is inzichtelijk hoe veel scholen/organisaties onder de door de Minister voorgenomen
definitie vallen? Is hierin een uitsplitsing te maken naar typen of categorieën?

Het is niet te zeggen hoeveel scholen, organisaties of andere vormen van onderwijs
onder de voorgenomen definitie vallen, waardoor er ook geen uitsplitsing te maken
is naar typen of categorieën.

In hoeverre is de inspectie toegerust om toezicht te houden op informeel onderwijs?
Waar zitten daarin nu de grootste beperkingen?

De grootste uitdagingen voor de inspectie liggen bij de andersoortige aard van de
situaties waarom het zou gaan, de mate waarin de inspectie een normovertreding kan
vaststellen en de capaciteit, informatiepositie en expertise die dat van de inspectie
vraagt. Bij inwerkingtreding van de voorgenomen wet zal de inspectie voldoende zijn
toegerust om met deze situaties om te gaan.

Gaat het houden van toezicht op informeel onderwijs ten koste van de reguliere taken
en werkzaamheden van de inspectie?

De inspectie heeft mij laten weten zorgen te hebben over de aantasting van draagvlak
en daarmee effectiviteit voor hun reguliere taken en werkzaamheden wanneer zij ook
de toezicht op informeel onderwijs uitvoert. Dit is uiteraard iets waar we samen met
de inspectie scherp op zullen letten bij de uitwerking van het voorgenomen wetsvoorstel.

Denkt u met al deze voorstellen dat u de weekendscholen die daadwerkelijk ondermijnend
en anti-integratief zijn aan te kunnen pakken? In hoeverre werken deze weekendscholen
mee aan alle plannen die u voorstelt?

Ja dat denk ik. Er zijn de afgelopen maanden veel gesprekken gevoerd met aanbieders
van informeel onderwijs. Ook in de verdere uitwerking van de plannen rond informeel
onderwijs zijn en blijven alle partijen welkom om met ons mee te denken en we zullen
hen dus ook allemaal uitnodigen. Welke partijen daar wel of niet gehoor aan geven
is uiteraard aan hen zelf.

Wat verstaat u onder onverdraagzaamheid?

In de context van de Kamerbrief van 24 mei jl. versta ik onder onverdraagzaamheid:
het propageren dat het door leerlingen niet acceptabel mag worden bevonden wanneer
anderen anders denken of doen dan zij en dat daarvoor ook geen ruimte zou mogen bestaan.
Onderwijs dat onverdraagzaamheid propageert is volgens de voorgenomen wet een reden
tot ingrijpen wanneer het aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

Welk kader hanteert de wetgever om voor onderwijs het private domein te betreden/
in het private domein te treden?

Hoe verhoudt de inhoud van de brief, die de basis wil zijn voor de aanstaande wetgeving
over informeel onderwijs, zich tot de vrijheid van onderwijs voor bekostigd onderwijs?

Het voorgenomen wetsvoorstel is niet van toepassing op bekostigd onderwijs en raakt
de vrijheid van onderwijs van dat type onderwijs derhalve niet.

Is er niet sprake van twee rechtssystemen, één voor bekostigd onderwijs en één voor
ínformeel onderwijs?

De voorgenomen wet regelt een specifieke grondslag voor de inspectie om toezicht te
houden op het informeel onderwijs. De bevoegdheden die de inspectie krijgt komen bovenop
de toezichtsbevoegdheden die de inspectie reeds heeft ten aanzien van het funderend
onderwijs, middelbaar beroepsonderwijs en hoger onderwijs (bekostigd en niet-bekostigd).
Er is derhalve geen sprake van «twee rechtssystemen».

Hoe verhoudt de in de brief geschetste beperking van grondrechten zich tot de (Grond)wettelijk
gronden voor de beperking van de vrijheid van onderwijs van het bekostigd onderwijs
(de deugdelijkheidseisen)?

De deugdelijkheidseisen die op grond van artikel 23, vijfde lid, van de Grondwet worden
gesteld, zijn altijd gekoppeld aan bekostigd onderwijs. De beperking van grondrechten
die gepaard gaan met het voorgenomen wetsvoorstel betreft (logischerwijs) het toezicht
op onderwijs, en worden gesteld op basis van artikel 23, tweede lid, van de Grondwet.
De in de brief geschetste beperkingen van grondrechten als gevolg van het toezicht
op informeel onderwijs berusten dus op een andere grondslag dan de deugdelijkheidseisen
voor het bekostigd onderwijs.

Op basis van welke informatie kunt u een aanwijzing geven en is deze informatie volledig
toetsbaar?

In geval dat de inspectie na signalen beoordeelt dat er sprake is van een redelijk
vermoeden van overtreding, zal de inspectie een onderzoek starten. Bij dit onderzoek
kan de inspectie gebruikmaken van de bevoegdheden die zijn neergelegd in titel 5.2
van de Awb, zoals het vragen van inlichtingen, het betreden van plaatsen en het inzien
van zakelijke gegevens en bescheiden. De eindresultaten van het onderzoek zullen worden
neergelegd in een rapport en vormen de basis van een eventuele aanwijzing. Aangezien
deze informatie de feitelijke basis vormt voor de aanwijzing, is deze toetsbaar in
(bijvoorbeeld) een daartegen aanhangig gemaakte procedure bij de bestuursrechter.

Welke andere, minder ingrijpende, manieren heeft u onderzocht om informeel onderwijs
dat aanzet tot haat, geweld en discriminatie tegen te gaan?

Naar aanleiding van het advies van de Landsadvocaat heeft mijn voorganger een aantal
manieren onderzocht:

1. De verdere uitbreiding van het verbod op organisatie (artikel 2:20 van het Burgerlijk
Wetboek)

2. De ontwikkeling van nieuwe strafbaarstellingen

3. Het gebruik van een keurmerk.

4. De uitbreiding van het gebruik van de VOG naar personen betrokken met informele scholing

5. Het opstellen van een nieuwe wettelijke norm met toezicht door inspectie

6. Het uitbreiden van de meldplicht uit artikel 4b van de Wpo en uit artikel 3a van de
Wvo.

Gegeven de verantwoordelijkheden van het ministerie is ervoor gekozen om de maatregelen
vier en vijf verder uit te werken. Hiermee werken we aan bevorderen en handhaven.

Wat zegt het u dat de inspectie uitvoering van de wet niet ziet zitten en daar zelfs
principiële zorgen bij heeft, omdat zij straks als scheidsrechter moet optreden in
morele discussies in politieke en religieuze sfeer, waardoor haar gezag en draagvlak
aangetast wordt en zij zichzelf niet de aangewezen partij vindt om toezicht te houden
op bewust in het geheim uitgevoerde activiteiten3?

Het kabinet is, ondanks de zorgen van de inspectie die we uiterst serieus nemen, ervan
overtuigd dat de inspectie de aangewezen partij is om als toezichthouder te functioneren.
Het is daarvoor wel noodzakelijk dat we de inspectie voldoende toerusten. Ik verwacht
niet dat haar gezag en draagvlak aangetast zullen worden.

Kunt u een aantal uitwassen van het informeel onderwijs geven?

Ik heb kennis genomen van verschillende openbare berichten over informeel onderwijs
dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Deze voorbeelden zijn reeds bij uw Kamer
bekend. Het betreft eerder verschenen rapporten en mediarapporten en het laatste openbaar
jaarverslag van de AIVD, waarin is opgenomen dat ongeveer vijftig wahhabi-salafistische
informele lesinstituten waarschijnlijk een boodschap onderwijzen die op gespannen
voet staan met de democratische rechtsorde.

Bent u van mening dat wetten er zijn om de overheid te beschermen tegen de burger
of om de burger te beschermen tegen de overheid?

Alle wettelijke taken die de overheid uitvoert, voert zij uit in het belang van de
bescherming van de burger. Sommige wetten zijn erop gericht om de overheid hierin
te ondersteunen, maar niet vanuit het uitgangspunt dat de overheid tegen de burger
moet worden beschermd. Andersom beschermen wetten de burger wel tegen machtsmisbruik
van de overheid.

Op welke manier denkt u bij te dragen aan het terugwinnen van vertrouwen in de overheid
door alle vormen waarin burgers zich verenigen, samen komen en aan kennis overdracht
doen onder toezicht van de overheid te stellen?

Met de voorgenomen wet stel ik niet alle vormen waarin burgers zich verenigen, samen
komen en aan kennisoverdracht doen onder toezicht van de overheid. Dit wetsvoorstel
gaat immers alleen over informeel onderwijs aan kinderen in de leeftijd van 4 t/m
17 jaar, met uitzondering van informeel onderwijs dat in de woning plaatsvindt en
onderwijs dat door ouders aan alleen hun eigen kinderen wordt gegeven.

In hoeverre komt volgens het proportionaliteitsbeginsel terug in het voorgenomen beleid
zoals beschreven in de brief?

De voorgenomen wet bevat verschillende waarborgen om de proportionaliteit van het
beleid te garanderen. Allereerst is het toezicht signaalgestuurd, waardoor alleen
informele onderwijsinstellingen waarvan er een redelijk vermoeden bestaat dat ze de
wettelijke norm overschrijden met het toezicht te maken krijgen. De signalen worden
gewogen door een onafhankelijke toezichthouder om eventuele politieke inmenging te
voorkomen. Bovendien valt informeel onderwijs in de woning buiten het toepassingsbereik
van de wet, net als onderwijs dat aan de eigen kinderen wordt gegeven.

Ook moet er sprake zijn van enige planmatige aanpak. Tot slot geldt dat enkel kan
worden ingegrepen wanneer wordt aangezet tot haat, geweld of discriminatie, hetgeen
een hoge drempel is, en dat de sancties waarmee wordt ingegrepen in de voorgenomen
wet worden afgebakend.

Als er binnen het informeel onderwijs andere rollen, verwachtingen en kledingvoorschriften
voor mannen en vrouwen worden voorgeschreven, is dat dan volgens u discriminatie?

In de context van de voorgenomen wet versta ik onder onderwijs dat aanzet tot discriminatie
onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen bepleit,
met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Informeel onderwijs
dat andere rollen, verwachtingen en kledingvoorschriften voorschrijft voor mannen
en vrouwen zal in de meeste gevallen niet onder deze noemer vallen, tenzij uit de
context volgt dat daarmee tevens minderwaardigheid wordt bepleit en een minachtende
of vijandige houding wordt aangewakkerd.

Is een orthodox Bijbelse visie op huwelijk, geslacht en bescherming van het leven
volgens u anti-integratief?

In de voorgenomen wet is het begrip «anti-integratief» juridisch ingevuld als het
aanzetten tot haat, geweld of discriminatie. Wanneer een informele lesorganisatie
een orthodox Bijbelse visie op huwelijk, geslacht en bescherming van leven onderwijst,
zal dit in de meeste gevallen niet onder deze noemer vallen. Dit is afhankelijk van
de feiten en omstandigheden.

Is een traditionele manier van denken over gender en seksualiteit anti-integratief?

Ik weet niet wat wordt verstaan onder «een traditionele manier van denken over gender
seksualiteit». Waar ik waarde aan hecht is dat kinderen overal veilig zichzelf moeten
kunnen zijn. In de voorgenomen wet is het begrip «anti-integratief» juridisch ingevuld
als het aanzetten tot haat, geweld of discriminatie. Wanneer een informele lesorganisatie
een traditionele manier van denken heeft over gender en seksualiteit onderwijs, zal
dit in de meeste gevallen niet onder deze noemer vallen. Dit is afhankelijk van de
feiten en omstandigheden.

Wat is de stand van zaken met betrekking tot de aangifte die honderden moskeeën en
islamitische organisaties uit het hele land hebben gedaan vanwege uw voornemen om
weekendscholen onder strenger toezicht te plaatsen?

Op 24 maart jl. informeerde de Procureur-Generaal van de Hoge Raad de Minister van
Justitie en Veiligheid dat uit zijn onderzoek geen feiten en omstandigheden naar voren
zijn gekomen waaruit een verdenking van een ambtsdelict kan voortvloeien en dat hij
derhalve geen aanknopingspunten zag voor een strafrechtelijk opsporingsonderzoek naar
aanleiding van de aangifte.

Wordt met dit wetsvoorstel tegelijk het voornemen uit het coalitieakkoord (bijlage
bij Kamerstuk 35 788, nr. 77) geregeld om het gebruik van lesmaterialen die kinderen antidemocratische of antirechtstatelijke
waarden aanleren, te verbieden?

Met het voorgenomen wetsvoorstel wordt inderdaad ook invulling gegeven aan het voornemen
om het gebruik van lesmaterialen die kinderen antidemocratische of antirechtstatelijke
waarden aanleren te verbieden.

Zoals in de brief aan uw Kamer van 24 mei jl. is beschreven, is één van de mogelijke
aanwijzingen bij een overtreding dat lesmateriaal niet meer mag worden gebruikt4.

Op welke aspecten van uw voornemens verwacht u dat de Raad van State zeer kritisch
zal zijn?

Ik ben mij bewust van de inperkingen van grondrechten die gepaard gaat met het voorgenomen
toezicht en werk toe naar een wetsvoorstel dat voldoet aan alle hieraan gestelde vereisten.
Ik wens niet vooruit te lopen op het advies van de Raad van State.

Klopt het dat trainingen die aangeboden worden door politieke partijen ook onder deze
voorgenomen wet komen te vallen?

De voorgenomen wet richt zich op alle activiteiten die zijn gericht op het systematisch
overbrengen van kennis, vaardigheden of attitudes aan kinderen van 4 t/m 17 jaar,
met uitzondering van het leerplichtig onderwijs. Trainingen die aangeboden worden
door politieke partijen en aan de gestelde criteria voldoen, komen ook onder de voorgenomen
wet te vallen.

Hoeveel instanties zijn er die informeel onderwijs aanbieden?

Op verzoek van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (hierna: SZW) heeft
RadarAdvies een onderzoek uitgevoerd naar een brede verkenning naar informele scholing
in Nederland en mogelijke anti-integratieve, antidemocratische en/of anti-rechtsstatelijke
effecten van deze scholing.5 Uit het onderzoek blijkt dat het niet mogelijk is om een volledig beeld te krijgen
van de omvang van informele scholing. Het is dan ook onduidelijk hoeveel instanties
Nederland kent die informeel onderwijs aanbieden. Omdat het voorgenomen toezicht signaalgestuurd
zal zijn, is het verkrijgen van een volledig beeld overigens ook niet noodzakelijk.

Hoe krijgt u contact met alle organisaties die informeel onderwijs aanbieden om ervoor
te zorgen dat zij geïnformeerd worden over de verplichtingen die aan hen opgelegd
gaan worden?

Het is onduidelijk hoeveel instanties informeel onderwijs aanbeden is het niet mogelijk
om elke instantie persoonlijk op de hoogte te brengen van de recente ontwikkelingen.
Het is overigens ook niet gebruikelijk om bij het ontwikkelen van wetgeving alle bestaande
organisaties te spreken. Via landelijke organisaties, denk dan bijvoorbeeld aan sportbonden
en koepelorganisaties, probeer ik een zo groot mogelijke groep te bereiken. Verder
sta ik altijd open om met informele onderwijsinstellingen een gesprek aan te gaan.

Hoe verhoudt dit voorstel zich ten opzichte van het liberalisme wat van oudsher de
nadruk legt op het belang van het vrijheidsbeginsel?

De voorstellen in de Kamerbrief van 24 mei jl. zijn erop gericht om een vrije en veilige
samenleving in stand te houden, omdat het aanzetten tot haat discriminatie en geweld
binnen het informeel onderwijs aan banden wil leggen.

Klopt het dat u met dit voorgenomen wetsvoorstel een inbreuk maakt op grondrechten?

Ja. Deze inbreuk (of: beperking) van grondrechten is echter gerechtvaardigd en daarmee
in overeenstemming met de Grondwet en het verdragsrecht. De voorgenomen wet brengt
immers weliswaar grondwettelijke beperkingen met zich mee, maar voldoet aan de eisen
die worden gesteld om een dergelijke beperking als rechtvaardig te beschouwen: dat
de beperkingen voorzien zijn bij wet, een legitiem doel dienen en noodzakelijk zijn
in een democratische samenleving.

Welke deel van de voorgenomen wet wordt verwacht in lagere regelgeving geregeld te
moeten worden?

Het voorgenomen toezicht op informeel onderwijs wordt in principe zo veel mogelijk
geregeld bij wet. Dit geldt in ieder geval voor de normstelling, het toepassingsbereik,
de aanwijzingsbevoegdheid van de Minister, en de sancties indien de aanwijzing niet
wordt opgevolgd. Denkbaar is dat de eisen waaraan signalen moeten voldoen, dus wanneer
sprake is van een redelijk vermoeden, en de werkwijze van de inspectie op een lager
niveau zullen worden vastgesteld.

Wat is de stand van zaken rondom het voornemen in het coalitieakkoord «Er komt een
expliciet verbod op (mede)financiering van onderwijs vanuit organisaties die onze
democratische rechtstaat ondermijnen»?

Er is n.a.v. de genoemde passage in het coalitieakkoord geen separaat traject opgestart
dat is gericht op een verbod tot (mede)financiering van onderwijs vanuit organisaties
die onze democratische rechtstaat ondermijnen. Wel regelt de nota van wijziging bij
het wetsvoorstel transparantie en tegengaan ondermijning door maatschappelijke organisaties
(Wtmo, Kamerstuk 35 646, nr. 7) dat onder uitzonderlijke omstandigheden, en na rechterlijke toetsing, een verbod
kan worden opgelegd aan een specifieke maatschappelijke organisatie tot het ontvangen
van bepaalde donaties of nader gespecifieerde categorieën van donaties. Het betreft
hier een organisatiegerichte aanpak en geen generiek verbod.

Op 17 mei jl. heeft de Vaste Kamercommissie van Justitie en Veiligheid de Wtmo (inclusief
de nota van wijziging) op de agenda gezet voor plenaire behandeling.

Hoe kijkt de inspectie bij het reguliere onderwijstoezicht als een aanleiding naar
discriminatie?

De inspectie houdt toezicht op de naleving van de burgerschapsopdracht. De burgerschapsopdracht
verplicht scholen in het funderend onderwijs kennis over en respect voor de basiswaarden
van de democratische rechtsstaat te bevorderen. Dat betekent ook dat het onderwijs
daarmee niet in strijd mag zijn. Onderwijs dat kinderen aanzet tot discriminatie,
is dit wel. Onderwijs dat ruimte biedt voor discriminatie, is dit ook. Om deze redenen
is discriminatie voor de inspectie altijd een reden om in te grijpen.

Zijn er delen van ons toezichtstelsel die niet onafhankelijk zijn? Zo ja welke?

De formulering van onderzoeksvragen, de inrichting van onderzoeken, de beoordeling
van de naleving van wettelijke eisen en overige oordeelsvorming en de rapportage daarover
zijn altijd aan de inspectie, en worden in volledige onafhankelijkheid door de inspectie
bepaald. Deze taakuitoefening moet uiteraard wel passen binnen de daarvoor geldende
regels, zoals die zijn neergelegd in de wet, (door de Minister vast te stellen) onderzoekskaders
en het (door de Minister goed te keuren) jaarwerkplan.

Wat is de relatie van deze voorgenomen wet met rechtsbescherming?

Een aanwijzing van de Minister is een besluit in de zin van de Awb, meer specifiek
een beschikking. Datzelfde geldt voor een eventuele sanctie indien de aanwijzing niet
wordt opgevolgd. Tegen beschikkingen staat voor de overtreder op grond van de Awb
bezwaar en beroep (bij de bestuursrechter) open. Tegelijkertijd met het bezwaar en
beroep kan de bestuursrechter worden verzocht het betreffende besluit te schorsen
door middel van een voorlopige voorziening.

Hoe verhoudt uw voorgenomen wet zich ten opzichte van de scheiding tussen kerk en
staat?

Het wetsvoorstel zal niet in strijd komen met het principe van scheiding van kerk
en staat. Dit principe houdt met name in dat de overheid neutraliteit ten opzichte
van religie(s) en religieuzen dient te betrachten. Het wetsvoorstel zal gelijkelijk
gelden voor alle vormen van informeel onderwijs, waaronder zowel religieus als niet-religieus
informeel onderwijs. Zoals benadrukt in de Kamerbrief van 24 mei jl.6 is en blijft het mogelijk orthodox-religieuze visies in het informeel onderwijs
over te dragen. De vrijheid van godsdienst beschermt immers (ook) dergelijke overtuigingen.
In een democratische rechtsstaat dienen juist minderheden en minderheidsstandpunten
te worden beschermd. Die bescherming kent echter ook grenzen. De vrijheid van godsdienst
(of het recht van de ouder de eigen religieuze overtuiging over te dragen aan diens
kinderen) is geen absoluut recht en mag niet zodanig worden uitgeoefend, dat daarmee
de rechten en vrijheden van anderen (dreigen te) worden aangetast.7

Bent u, net als in Denemarken, voornemens om alle informele onderwijsinstellingen
subsidie te geven?

In Denemarken krijgen alleen informele onderwijsinstellingen die zich registreren
in het «Centraal Business Register» en die kunnen bewijzen dat ze «democratische instituties»
zijn subsidie van de overheid. Los van deze gang van zaken in Denemarken en in antwoord
op de vraag, ben ik niet voornemens om alle informele onderwijsinstellingen subsidie
te geven.

Bent u niet bang dat de beeldvorming over uw daadkracht nog eens omslaat naar «een
olifant in de porseleinkast»?

Ik vind dat beeldvorming nooit belangrijker mag zijn dan beleid dat gericht is op
het tegengaan van haat, geweld of discriminatie.

Wat is de reden dat de Minister van SZW de brief niet mede ondertekend heeft?

De Kamerbrief waaraan uw commissie refereert is een brief die gaat over informeel
onderwijs. Dit is een beleidsonderwerp dat valt onder het mandaat van de Minister
van Primair en Voortgezet Onderwijs en niet onder dat van de Minister van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid (hierna: SZW). Overigens is de brief vastgesteld in de MR
namens het hele kabinet.

Wat is de status van de coalitieakkoordafspraak over het verbod op het gebruik van
lesmaterialen die kinderen antidemocratische of antirechtstatelijke waarden aanleren?

Met het voorgenomen wetsvoorstel wordt ook invulling gegeven aan de coalitieakkoordafspraak
over het verbod op gebruik van lesmaterialen die kinderen antidemocratische of antirechtstatelijke
waarden aanleren. Eén van de mogelijke sancties in het wetsvoorstel bij een overtreding
is het niet meer gebruik mogen maken van bepaald lesmateriaal.8

Wat is de status van de coalitieakkoordafspraak over het expliciet verbod op (mede)financiering
van onderwijs vanuit organisaties die onze democratische rechtstaat ondermijnen?

Zie het antwoord op vraag 37.

Hoeveel informele lesorganisaties zijn er?

Zie het antwoord op vraag 32.

Hoeveel medewerkers en vrijwilligers werken en/of zijn actief voor informele lesorganisaties?

Ik heb hier geen beeld van. Aangezien het onduidelijk is hoeveel instanties informeel
onderwijs aanbieden is het niet mogelijk om een schatting te maken hoeveel medewerkers
en vrijwilligers actief zijn voor informele lesorganisaties.

Is bekend of in andere landen vergelijkbare wetgeving bestaat?

Zie het antwoord op vraag 5.

Waarom is de vrijheid van meningsuiting wel afzonderlijk beschreven onder het kopje
Grondwet en de vrijheid van godsdienst niet? Kunt u uitleggen waarom dit in het licht
van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens voor de hand zou liggen?

De vrijheid van godsdienst is net zozeer van belang als de vrijheid van meningsuiting,
zowel in de Nederlandse grondwettelijke context als in het EVRM. Het censuurverbod
is als zodanig niet in het EVRM opgenomen, maar wel in de Grondwet. In zoverre biedt
de grondwettelijke vrijheid van meningsuiting meer bescherming dan haar Europese pendant,
wat tot afzonderlijke beschrijving noodzaakte. Van een dergelijk verschil tussen nationaal
en Europees recht is geen sprake voor zover het de vrijheid om de eigen religieuze
overtuigingen over te dragen betreft. Aangezien de rechter formele wetgeving wel kan
toetsen aan het Europese recht, en niet aan de Grondwet (zie artikel 120 van de Grondwet)
is er dan ook voor gekozen slechts op het Europese recht in te gaan.

Moet volgens u de kern van onze democratie niet zijn dat minderheden beschermd worden
tegen de tirannie van de meerderheid?

Ja. Binnen een democratische rechtsstaat is de overheid zich hiervan bewust en zorgt
de overheid ervoor dat de belangen van de minderheden niet uit het oog worden verloren.
Het wetsvoorstel is juist ook bedoeld om deze minderheden te beschermen.

Kunt u in relatie tot uw voorstellen in de brief reflecteren op Alexis de Tocqueville
en zijn waarschuwingen voor tirannie

en conformisme van de meerderheid?

De Franse politieke filosoof Alexis de Tocqueville waarschuwde voor de tirannie van
de meerderheid, waaronder volgens hem niet alleen de minderheden zouden worden genegeerd
maar ook de meerderheid haar individuele oordeelskracht zou verliezen. Een democratische
rechtsstaat moet zich bewust zijn van beide, en er op gericht zijn om beide te voorkomen.
De voorstellen op de beleidsagenda informeel onderwijs dragen hieraan bij.

Wie bepaalt wat er van waarde is en in het onderwijs doorgegeven moet worden?

Tegen de achtergrond van artikel 23 van de Grondwet wordt wat van waarde is en wat
in het onderwijs moet worden doorgegeven voor een deel bepaald door scholen zelf – dit
geldt voor reguliere scholen en voor informele onderwijsinstellingen. Voor het reguliere
onderwijs geldt wel dat door de overheid, in samenwerking met deskundigen, wettelijke
voorschriften (bijvoorbeeld kerndoelen) worden vastgesteld waaraan alle scholen moeten
voldoen.

Hoe moeten kernwaarden in de praktijk worden gebracht volgens u?

Het is niet aan mij als Minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs om te bepalen
hóe waarden in de praktijk worden gebracht.

Hoe verhoudt volgens u een democratische samenleving zich tot vrijheid en volkssoevereiniteit?

Zowel onze democratische samenleving als het principe van volkssoevereiniteit staat
of valt bij de mate waarin burgers de ruimte hebben en voelen om in vrijheid na te
kunnen denken. De voorgenomen wet is erop gericht om deze ruimte te beschermen.

Hoe voorkomt u een gebrek aan respect voor de minderheid doordat de meerderheid bepaalt
hoe de omgangsvormen in elkaar zitten en wat «men» vindt?

Respect voor de minderheid wordt gewaarborgd door de ruimte die er is voor iedereen
om in vrijheid na te denken en om met elkaar in dialoog te treden. De voorgenomen
wet is erop gericht om deze ruimte te beschermen.

Wordt de vrijheid van meningsuiting volgens u niet sterk beperkt door een onzichtbare,
doch zeer voelbare, code van politieke correctheid?

Ik weet niet wat onder een onzichtbare, doch zeer voelbare, code van politieke correctheid
wordt verstaan.

Hoe is de keus tot stand gekomen om het te beperken tot het onderwijs buiten het reguliere
onderwijsstelsel, heeft de opvoeding niet ook invloed op de manier waarop kinderen
elkaar, hun leefwereld en de rest van de wereld tegemoet treden?

Dat behalve het informeel onderwijs ook opvoeding van invloed is op kinderen hun leefwereld
en de rest van de wereld tegemoet treden staat buiten kijf. Het werd door dit kabinet
echter als disproportioneel gezien om het wetsvoorstel daar op van toepassing te verklaren.

Vallen sportverenigingen en scouting ook onder informele onderwijsinstellingen?

Sport- en scoutingverenigingen wier activiteiten gericht zijn op het systematisch
overbrengen van kennis, vaardigheden of attitudes aan kinderen van 4 t/m 17 jaar vallen
onder de voorgenomen wet.

Wat verstaat u onder «kinderen er juist van weerhoudt zich in vrijheid te ontwikkelen»?

Met onderwijs dat kinderen ervan weerhoudt zich in vrijheid te ontwikkelen, bedoel
ik onderwijs dat erop gericht is om deze vrijheid in te perken door kinderen aan te
zetten tot haat, geweld of discriminatie.

Hoe definieert u onverdraagzaamheid wat blijkbaar op een dusdanige manier gepropageerd
wordt dat dit volgens u reden is om in te grijpen?

In de context van de Kamerbrief van 24 mei jl. versta ik onder onverdraagzaamheid
het propageren dat het door leerlingen niet acceptabel mag worden bevonden wanneer
anderen anders denken of doen dan zij en dat daarvoor ook geen ruimte zou mogen bestaan
Onderwijs dat onverdraagzaamheid propageert is volgens de voorgenomen wet een reden
tot ingrijpen wanneer het aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

Hoe definieert u discriminatie wat blijkbaar op een dusdanige manier gepropageerd
wordt dat dit volgens u reden is om in te grijpen?

In de context van de voorgenomen wet wordt in eerste instantie aangesloten bij de
definitie van discriminatie, zoals die wordt gehanteerd in het strafrecht. Het gaat
daarbij om het aanzetten tot actieve benadeling van personen in een maatschappelijke
context. In de voorgenomen wet wordt daarnaast onder het aanzetten tot discriminatie
begrepen: onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen
bepleit, met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren».

Hoe definieert u isolationisme wat blijkbaar op een dusdanige manier gepropageerd
wordt dat dit volgens u reden is om in te grijpen?

Onderwijs dat isolationisme propageert is volgens de voorgenomen wet een reden tot
ingrijpen wanneer het aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

Hoe bepaalt u of kinderen gestimuleerd worden om zich af te keren van de Nederlandse
samenleving? Hoe verhoudt dit zich ten opzichte van de vrijheid van meningsuiting?

Onderwijs dat kinderen stimuleert om zich af te keren van de Nederlandse samenleving
is volgens de voorgenomen wet een reden tot ingrijpen wanneer het aanzet tot haat,
geweld of discriminatie. Wanneer dit het geval is, heeft dit ook gevolgen voor anderen
en de samenleving als geheel en mag de vrijheid van meningsuiting worden begrensd.
Of er sprake is van een overtreding van de norm wordt overigens niet door de Minister
vastgesteld, maar door de onafhankelijke inspectie.

Kunt u expliciteren hoe u een verband ziet tussen «anti-integratief, antidemocratisch
of antirechtstatelijk opereren» van informele onderwijsinstellingen en onverdraagzaam
en discriminatoir gedachtegoed, waarvoor u kinderen wilt behoeden?

In de voorgenomen wet zijn de begrippen «anti-integratief, antidemocratisch en antirechtsstatelijk»
juridisch ingevuld als het aanzetten tot haat, geweld of discriminatie.

Welk concreet bestaand probleem gaat de beoogde wet oplossen?

De afgelopen jaren hebben zich verschillende situaties voorgedaan waarbij er (ernstige)
zorgen waren over hetgeen kinderen werd onderwezen door een aantal informele onderwijsorganisaties.
In die gevallen hebben ook de betreffende gemeenten aangegeven met handen gebonden
te zijn en het Rijk verzocht om te werken aan handelingsperspectief. Op dit moment
zijn er geen of te weinig mogelijkheden om in te grijpen wanneer het informeel onderwijs
wordt ingezet om leerlingen aan te zetten tot geweld, haat of discriminatie. Deze
wet beoogt dit probleem op te lossen.

Hoe past «onderwijs» in de terminologie die de Grondwet over onderwijs hanteert?

De term onderwijs in artikel 23, tweede lid, van de Grondwet wordt op dezelfde wijze
geïnterpreteerd zoals beschreven in de brief: alle activiteiten die gericht zijn op
het systematisch overbrengen van kennis, vaardigheden en attitudes. Ook de Afdeling
bestuursrechtspraak van de Raad van State hanteert deze definitie van onderwijs.9 Dit betekent dus dat informeel onderwijs binnen de bescherming van artikel 23 van
de Grondwet valt, en dat er toezicht op gehouden kan worden. Met de voorgenomen wet
wordt daarvoor een wettelijke grondslag gecreëerd.

Welke aanwijzingen heeft u dat er op dit moment kinderen en jongeren zijn die blootstaan
aan informeel onderwijs dat aanzet tot haat, geweld en discriminatie? Zo ja, over
hoeveel kinderen en jongeren gaat dit?

Kunt u aangeven waarom een zo brede, algemene en ingrijpende wet als waaraan u nu
werkt de beste manier is om het beoogde doel te bereiken?

De voorgenomen wet is geen brede, algemene en ingrijpende wet. De wet is juist uiterst
gewogen en evenwichtig.

Beseft u dat wezenlijk verschil bestaat tussen de termen onverdraagzaamheid, discriminatie
en isolationisme, aangezien isolationisme niet tegen de ander gericht hoeft te zijn?
Waarom worden deze drie dan toch in gelijke mate als problematisch neergezet? Is het
niet ook een kenmerk van de democratische rechtstaat dat iemand zich vreedzaam in
zijn eigen bubbel mag terugtrekken? Waarom typeert u dat als een uitwas?

In een democratische rechtsstaat staat het mensen vrij om zich vreedzaam in een eigen
bubbel terug te trekken. Dit is niet wat in de context van de voorgenomen wet met
isolationisme wordt bedoeld. Isolationisme is volgens de voorgenomen wet pas een reden
tot ingrijpen wanneer met het propageren van onverdraagzaamheid, discriminatie en
isolationisme de belangen van kinderen en van de samenleving inderdaad worden geschaad.

Kunt u preciezer beschrijven wat nu de kern is van de democratie? Is dat het recht
om verliefd te worden en van alles te geloven? Is dat de meest voor de hand liggende
uitleg van democratie of gaat dat eerder over vrijheidsrechten?

De kern van een democratie is het leven in een samenleving waarin de burger door middel
van periodieke verkiezingen invloed kan uitoefenen op beslissingen die door de overheid
worden genomen. Dat we leven in een democratische rechtsstaat voegt daaraan toe dat
er ruimte is voor mensen om in vrijheid ideeën uit te wisselen en zichzelf te kunnen
ontplooien – uiteraard begrensd door de rechten en vrijheden van anderen.

Welke definitie van isolationisme hanteert u? Kunt u voorbeelden noemen? Is isolationisme
zelf een dusdanig kwalijk iets dat het ingrijpen rechtvaardigt?

Zie het antwoord op vraag 63.

In hoeverre betekent het toezicht op informeel onderwijs binnen de grenzen die in
het bijzonder het recht op vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid
van vereniging en de vrijheid van onderwijs, het recht op de persoonlijke levenssfeer
en de democratisch-rechtstatelijke beginselen stellen, dat dit toezicht minder streng
moet zijn dan het toezicht op scholen voor bijzonder onderwijs?

Al het toezicht dat wordt gehouden op het onderwijs, of het nu formeel of informeel
is, dient de grondwettelijke vrijheden te respecteren. Voor formeel (bijzonder) onderwijs
geldt echter dat dit in de semipublieke sfeer plaatsvindt en in veel gevallen wordt
het bekostigd door de overheid. Dat rechtvaardigt indringender toezicht en indringendere
wet- en regelgeving dan op het informeel onderwijs. In dat opzicht kan worden gesteld
dat wet- en regelgeving en het toezicht op informeel onderwijs «minder streng» is.

Hoe bent u bij de afweging gekomen om informele onderwijsinstellingen te ondersteunen?

Informeel onderwijs kan waardevol zijn voor de ontwikkeling van kinderen: voor de
vorming van hun identiteit en sociale vaardigheden voor het vinden van hun plek in
de maatschappij.

Hoe ver rijkt de ondersteuning van informeel onderwijs?

De ondersteuning van informeel onderwijs zal de komende tijd worden toegespitst op
projecten die de kwaliteit van het gegeven onderwijs aantoonbaar en structureel willen
verbeteren en die vrij en veilig onderwijs voorstaan.

Wat zijn de gevolgen van het informeel onderwijs naar OCW toe halen?

Het verzorgen van informeel onderwijs kent diverse aspecten, die raken aan de portefeuilles
van zowel de Ministeries van OCW als SZW. Er is derhalve ruimte voor ondersteuning
van informeel onderwijs vanuit beide ministeries vanwege hun specifieke expertise
en beleidsterreinen.

Bent u voornemens om informeel onderwijs ook te gaan bekostigen?

Nee.

Hoeveel gaat het ondersteunen van informeel onderwijs kosten?

De afgelopen maanden zijn gesprekken gevoerd met informele onderwijsinstellingen over
hun behoeften op het vlak van de verbetering van onderwijskwaliteit. Hieruit zijn
verschillende ideeën voortgekomen voor pilotprojecten. Deze worden op dit moment door
veldpartijen verder uitgewerkt. Het aantal goedgekeurde projecten is uiteindelijk
afhankelijk van de kwaliteit van de voorstellen en de budgettaire kaders voor deze
ambitie uit het regeerakkoord.

Waaruit bekostigt u het ondersteunen van informeel onderwijs?

Voor de ondersteuning zijn middelen gereserveerd in de coalitieakkoordmiddelen voor
vrij en veilig onderwijs.

Welke juridische grond heeft u om het informeel onderwijs te ondersteunen?

De juridische gronden zoals vastgelegd in de Kaderregeling subsidies OCW, SZW en VWS.

Ziet u ook dat het ondersteunen van informeel onderwijs geen taak is van het Ministerie
van OCW en het grote gevolgen kan hebben om het informeel onderwijs nu te (eenmalig)
te bekostigen?

Nee, dat zie ik niet. Bovendien bekostig ik het onderwijs niet, maar stimuleer kwaliteitsontwikkeling.

Hoe wilt u voorkomen dat het eenmalig financieren van informeel onderwijs een precedent
wordt om informeel onderwijs vaker te bekostigen?

Met de ingezette projectmatige ondersteuning van informeel onderwijs wil ik informele
lesorganisaties die aangeven hulp nodig te hebben bij het maken van een slag in hun
onderwijskwaliteit een impuls kunnen geven. Dit alles is vraaggestuurd en impulsgericht
en dat zal in de toekomst zo blijven.

Hoe ver rijkt volgens «doorontwikkelen» als het gaat om het ondersteunen van informeel
onderwijs? Gaat dit ook over het ontwikkelen van nieuwe methodes en die bekostigen?

Het kabinet ondersteunt informele onderwijsinstellingen die daar behoefte aan hebben
bij het doorontwikkelen van hun onderwijs naar een vorm waarin het onderwijs goed
aansluit bij de belevingswereld van de kinderen die het volgen. Zoals aangegeven in
de Kamerbrief van 24 mei jl. kan dat onder meer gaan over de doorontwikkeling van
lesmethodes.

Hoe zorgt u ervoor dat u het uitwerken van de acties niet lichtzinnig oppakt, terwijl
u al wel aangeeft dat met grote haast een wetsvoorstel naar de Tweede Kamer dient
te gaan?

Ik voel de urgentie om toezicht op informeel onderwijs te regelen en ook breder de
veiligheid van de kinderen die dat volgen beter te borgen, zoals met een VOG-vereiste.
Dat neemt niet weg dat de uitwerking uiterst zorgvuldig dient te gebeuren. Dit doe
ik dan ook.

Met welke religieuze en niet-religieuze partijen heeft u gesproken?

Er is gesproken met departementen op nationaal en Europees niveau, met een gespecialiseerde
officier van justitie en met informele onderwijsinstellingen, landelijke organisaties
en koepelorganisaties, waaronder religieuze onderwijsinstellingen, taalscholen, cultuurinstellingen,
de scouting en een sportkoepel. Daarnaast hebben we gesproken met een aantal kinderen
en jongeren die informeel onderwijs hebben gevolgd, een aantal onderzoeksbureaus op
dit terrein, meerdere gemeentes, vertegenwoordigers van de rechtspraak en het College
voor de Rechten van de Mens en academici.

Wat heeft u geraakt in de gesprekken met de religieuze en niet-religieuze partijen?

De gesprekken hebben een rijkdom aan argumenten en belevingen laten zien. Deze betrek
ik bij de verdere uitwerking van alle maatregelen

Wanneer schaadt het volgens u de belangen van kinderen dusdanig dat het gerechtvaardigd
wordt dat de overheid zich gaat inmengen in de privésfeer?

Wanneer kinderen onderwijs volgen dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie belemmert
dat de vrije ontwikkeling van kinderen zoals gewaarborgd in het Internationale Verdrag
van de Rechten van het Kind.

Welke lessen neemt u mee vanuit het uit huis plaatsen van kinderen wat volgens sommigen
te snel plaatsvindt, als het gaat over het ingrijpen in de privésfeer? Wanneer is
volgens sprake van een dusdanige schade aan een kind door informeel onderwijs dat
dat ingrijpen rechtvaardigt?

Ik weet niet precies naar welke lessen hier wordt verwezen, maar bij het organiseren
van toezicht op informeel onderwijs ben ik mij er, net als mijn voorganger, wel van
bewust dat dit kan raken aan de kern van de privésfeer, namelijk de woning en de opvoeding
van kinderen. Hier moeten we ons als overheid zoveel mogelijk afzijdig van houden,
tenzij er zwaarwegende argumenten zijn die aansporen tot overheidsinterventie. Dit
uitgangspunt wordt in het wetsvoorstel geborgd door een zorgvuldige afbakening van
de reikwijdte van de wet en een heldere norm. Zo valt het informeel onderwijs dat
in een woning plaatsvindt buiten de reikwijdte van de wet, evenals onderwijs dat gegeven
wordt door ouders aan enkel hun eigen kinderen. Voordat op signalen wordt afgegaan,
worden deze gewogen door een onafhankelijke instantie aan de hand van een afgebakende
norm, die aansluit op het strafrechtelijke begrippenkader van artikel 137b Wetboek
van Strafrecht. Wanneer hieruit volgt dat er een serieus vermoeden is dat een kind
wordt aangezet tot haat, geweld, of discriminatie lijkt mij dat ingrijpen gerechtvaardigd
is.

Wat gaat u doen indien er vanuit de Kamer te weinig draagvlak blijkt te zijn voor
het ondersteunen van informeel onderwijs?

De Kamer is in november 202210 over de plannen rondom kwaliteitsverbetering geïnformeerd. Ik ga graag het gesprek
aan met uw Kamer over de plannen.

Wordt met de door u beoogde wet, terwijl u schrijft (p. 2) dat u een vuist wil maken
«om al het goede en mooie te kunnen behouden» en dat u «niet wil dat de vele instellingen
die hun zaken goed op orde hebben last hebben van de instellingen die willens en wetens
kinderen opzetten tegen de samenleving.» juist niet op voorhand al het informeel onderwijs
geproblematiseerd en verdacht gemaakt?

Nee.

Hoe ziet u, nu de beoogde wet betrekking heeft op een schier oneindig aantal verenigingen,
clubs, instellingen, etc. die informeel onderwijs verzorgen, waaronder ook zondagsscholen
en catecheselessen van kerken, in dit verband de relatie tussen de door u gewenste
wet en de scheiding van kerk en staat waar in Nederland sprake van is?

Het wetsvoorstel zal niet in strijd komen met het principe van scheiding van kerk
en staat.

Hoeveel instellingen hebben aangegeven interesse te hebben bij het doorontwikkelen
hun onderwijs naar een vorm waarin het onderwijs goed aansluit bij de belevingswereld
van de kinderen die het volgen?

Ik ben in gesprek met een aantal informele onderwijsinstellingen over pilots die tot
doel hebben om de kwaliteit van informeel onderwijs te verbeteren. Verschillende van
deze ideeën hebben tot doel om de lesmethodes dichter te brengen bij de belevingswereld
van kinderen en de pedagogisch-didactische vaardigheden van de leskrachten dichter
te brengen bij de vaardigheden van leskrachten in het regulier onderwijs. Ik zal uw
Kamer hierover blijven informeren.

Hoeveel religieuze en hoeveel niet-religieuze informele onderwijsinstellingen hebben
aangegeven interesse te hebben bij het doorontwikkelen van hun onderwijs naar vorm
waarin het onderwijs goed aansluit bij de belevingswereld van de kinderen die het
volgen?

Op dit moment lopen met partijen de gesprekken over pilots.

Wat is de definitie van «de belangen van kinderen» in deze context?

In de context van de voorgenomen wet zijn de belangen van het kind gedefinieerd in
lijn met het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (hierna: IVRK).
Volgens het IVRK hebben kinderen het recht op ontwikkeling in de ruimst mogelijke
mate.11 Onderwijs dat hen aanzet tot haat, geweld of discriminatie, belemmert hen in deze
ontwikkeling.

Onderkent u dat de drieslag anti-integratief, antidemocratisch of antirechtstatelijk
niet logischerwijs leidt tot de uitwerking haat, geweld en discriminatie? Waarom kiest
u in de uitwerking voor drie strafrechtelijk geregelde delicten die in de persoonlijke
sfeer liggen, terwijl de inzet in de sfeer van het informeel onderwijs juist gericht
is op de openbare orde en het systeem van de democratische rechtstaat?

Na uitgebreid onderzoek is gekozen om de drieslag anti-integratief, antidemocratisch
of antirechtstatelijk juridisch te vertalen naar verbod op het aanzetten tot haat,
geweld of discriminatie. Er zijn andere, ruimere definities overwogen. Die hebben
echter het nadeel vager te zijn en meer gedragingen te verbieden. Daarmee zou het
overheidshandelen dus dieper ingrijpen in grondwettelijke vrijheden en tegelijkertijd
minder voorspelbaar zijn. Dit acht ik onwenselijk.

De begrippen haat, geweld en discriminatie worden inderdaad gehanteerd in het strafrecht.
Echter gaat het in het strafrecht om delicten die in het openbaar plaatsvinden – niet
in de privésfeer (art. 137d Wetboek van Strafrecht). Deze strafbepalingen zijn daarom
(normaal gesproken) niet van toepassing op informeel onderwijs, dat immers in besloten
sfeer plaatsvindt. Er is om twee redenen aangesloten bij het strafrecht. Ten eerste
zijn de strafrechtelijke begrippen reeds goed afgebakend. Die afbakening helpt bij
de voorspelbaarheid van het overheidshandelen. Ten tweede leggen deze begrippen een
principiële ondergrens vast over hetgeen als in het openbaar toelaatbare uitingen
worden gezien. Wanneer onderwijs onder die ondergrens zakt, wordt daarmee per definitie
antidemocratisch, antirechtsstatelijk of anti-integratief gehandeld.

Beseft u dat bij isolationisme niet per definitie sprake hoeft te zijn van het bewust
opzetten tot het actief handelen tegen de kernwaarden van onze democratische rechtstaat?
Hoe voorkomt u dat met de uiteenlopende beschrijvingen van uw bedoelingen verwarring
ontstaat over de reikwijdte van de plannen?

Isolationisme is volgens de voorgenomen wet pas een reden tot ingrijpen wanneer het
tegelijkertijd aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Om verwarring onder informele
lesorganisaties te voorkomen over de reikwijdte van de voorgenomen wet, ben en blijf
ik met deze organisaties in gesprek. Eventuele verwarring die er in de Kamer is ontstaan
over de reikwijdte van de voorgenomen wet, hoop ik met de beantwoording van deze set
vragen te hebben verholpen.

Wat is uw reactie op de bijdrage van hoogleraar Broeksteeg dat het voorgenomen pad
inzake het toezicht op informeel onderwijs eigenlijk een onbegaanbare weg is gelet
op de grondrechten die in het geding zijn12?

In de bijdrage van hoogleraar Broeksteeg concludeert hij allereerst dat toezicht op
informeel onderwijs niet in strijd is met artikel 23 van de Nederlandse Grondwet,
mits daarvoor een wettelijke grondslag wordt gecreëerd. Met het voorgenomen wetsvoorstel,
wordt daarin voorzien. Daarnaast is het toezicht op informeel onderwijs zoals nu vormgegeven
niet discriminatoir, en dus niet in strijd met artikel 1 van de Grondwet. Het signaalgestuurde
toezicht maakt daarbij dat dit voor de inspectie uitvoerbaar blijft. Voor de vrijheid
van godsdienst, artikel 6 van de Grondwet, geldt dat de beperking die de voorgenomen
wet met zich meebrengt gerechtvaardigd is omdat de beperking voldoet aan de beperkingseisen
die de Grondwet er aan stelt.

Wanneer acht u informeel onderwijs in strijd met de belangen van de samenleving? Is
dit niet een erg ongerichte grond om in te grijpen?

Informeel onderwijs is in strijd met de belangen van de samenleving wanneer dat onderwijs
aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Of dit het geval is zal uit concreet onderzoek
van de inspectie moeten blijken. Deze gronden zijn op basis van het EVRM algemeen
geaccepteerde gronden om in te grijpen, mits dat proportioneel en noodzakelijk is,
hetgeen bij het voorgenomen wetsvoorstel het geval is. «Strijdigheid met de belangen
van de samenleving» zal als zodanig dus geen grond zijn om in te kunnen grijpen.

Wie bepaalt dat informeel onderwijs dan wel van voldoende kwaliteit dient te zijn?

Voor zover informeel onderwijs niet aanzet tot haat, geweld of discriminatie, is het
aan informele onderwijsinstellingen zelf om te bepalen wat kwalitatief goed informeel
onderwijs is.

100

Hoe duidt u of informeel onderwijs dan wel van voldoende kwaliteit is? Welke normering
gebruikt u hiervoor?

Zie het hierboven gegeven antwoord.

101

Bent u ook voornemens om de inspectie structureel te laten kijken naar de kwaliteit
van het informeel onderwijs? Zo nee, wat bedoelt u dan met de passage dat informeel
onderwijs van voldoende kwaliteit dient te zijn?

Nee. De passage uit de Kamerbrief van 24 mei jl. dat informeel onderwijs van voldoende
kwaliteit dient te zijn, vloeit voort uit de gesprekken die er met informele lesorganisaties
gevoerd zijn waarin zij zelf aangaven dat vanwege een gebrek aan financiële middelen
de kwaliteit van hun onderwijs soms nog ondersteuning kon gebruiken. Het gaat hier
bijvoorbeeld om bijscholing van vrijwilligers in hun didactische en pedagogische vaardigheden
en om vertalingen van verouderd lesmateriaal.

102

Welke rol heeft u rondom het regelen van bijscholing van vrijwilligers; gaat deze
bijscholing vanuit het ministerie georganiseerd worden of gaat u deze bijscholing
financieren?

De ondersteuning die ik bied aan informele onderwijsinstellingen is, mede om maatwerk
te kunnen leveren, vraaggestuurd. Dit betekent dat ook de vraag naar bijscholing van
vrijwilligers uit de organisaties zelf komt. De ondersteuning van het Ministerie van
OCW beperkt zich enkel tot het verschaffen van financiering.

103

Is het doel van bijscholing en doorontwikkeling alleen het beter afstemmen op het
reguliere onderwijs?

Nee, dat is niet het enige doel van bijscholing en doorontwikkeling.

104

Welke rol heeft u rondom het opzetten van samenwerkingsstructuren?

Rondom het opzetten van samenwerkingsstructuren wil ik ondersteunend zijn daar waar
dat volgens het veld gewenst is.

105

Hoe weet u zeker dat er voldoende steun is vanuit de Tweede en Eerste Kamer en de
acties die u aan het uitzetten bent met betrekking tot het ondersteunen van informeel
onderwijs niet voor niks zijn?

Beide Kamers zijn over de plannen rondom kwaliteitsverbetering geïnformeerd.13 Ik ga graag in gesprek met uw Kamer hierover.

106

Hoeveel ambtenaren met hoeveel fte zijn er betrokken bij het ondersteunen van het
informeel onderwijs en de acties die onderaan pagina 3 staan beschreven?

Het aantal ambtenaren op dit dossier fluctueert.

107

Zou het informeel onderwijs het formele onderwijs moeten betalen volgens u indien
ze gebruik willen maken van de leslokalen?

Het bevoegd gezag van een bekostigde reguliere school kan met toestemming van de gemeente
een gedeelte van een school verhuren aan een informele onderwijsinstelling voor zover
het een commerciële activiteit betreft. Betreft het invulling van leegstand in onderwijsruimten
door een informele onderwijsinstelling zonder commercieel oogmerk dan kan het leslokaal
zonder voorafgaande instemming van de gemeente in medegebruik worden gegeven. Bij
medegebruik wordt eventueel een gebruiksvergoeding gevraagd, bij verhuur een marktconforme
huursom.

108

Hoe besluit u of/wanneer u het informeel onderwijs voldoende heeft ondersteund?

Of de ondersteuning voldoende is geweest stel ik vast door te kijken of met de verleende
subsidie de toegezegde resultaten zijn behaald.

109

Met welke organisaties van informeel onderwijs heeft u gesproken? Hoe is die selectie
tot stand gekomen?

Er ismet een veelvoud aan organisaties gesproken. Het betreft hier organisaties vanuit
verschillende levensbeschouwelijke hoek (christelijk, joods, islamitisch), sportorganisaties,
cultuurorganisaties, taalscholen, de scouting en andersoortige vrijwilligersorganisaties.
Sommige organisaties hebben zelf contact gezocht met het Ministerie van OCW naar aanleiding
van de aankondiging van deze beleidsagenda, andere zijn uitgenodigd door mijn ambtenaren
om een breder beeld te krijgen van het veld en de behoeften en zienswijzen die er
leven

110

Waarom heeft u ook organisaties uitgenodigd die nooit in verband zijn gebracht met
problemen inzake informeel onderwijs? Beseft u dat zij al snel het gevoel kunnen krijgen
dat zij in de verdachtenbank zitten?

Informeel onderwijs is een breed veld en zowel voor de kwaliteitsbevordering als voor
de voorgenomen wet is voor een breed toepassingsbereik gekozen. Het ligt dan ook voor
de hand om met zoveel mogelijk en verschillende informele onderwijsinstellingen over
onze ambities in gesprek te gaan.

111

Hoe breed leeft de behoefte aan ondersteuning van de overheid bij organisaties van
informeel onderwijs? Hoeveel organisaties hebben aangegeven dat ook zonder ondersteuning
prima kunnen functioneren?

Alle organisaties die mijn ambtenaren en ik spraken gaven aan ruimte te zien voor
doorontwikkeling en bij sommige is dat ook al een continu proces. Naast financiering
door de eigen gelederen zijn of worden sommige projecten reeds (mede)gefinancierd
door de overheid. Sommige organisaties gaven aan geen samenwerking aan te willen gaan
met het Ministerie van OCW vanwege het voorgenomen toezicht. Anderen organisaties
gaven aan behoefte te hebben aan financiële ondersteuning.

112

Waarop baseert u vanuit het perspectief van de overheid de stelling dat informeel
van voldoende kwaliteit moet zijn? Is de vraag naar de positieve opbrengst van informeel
onderwijs niet bij uitstek aan degenen die in deze private sfeer actief zijn en beseft
u dat het woord kwaliteit erg lastig te hanteren is bij de enorme variëteit aan activiteiten?

Voor zover informeel onderwijs niet aanzet tot haat, geweld of discriminatie, is het
aan informele onderwijsinstellingen zelf om te bepalen wat kwalitatief goed onderwijs
is.

113

Klopt het dat samenwerking met de overheid ten behoeve van kwaliteit in de sfeer van
het informeel onderwijs louter op vrijwillige basis gebeurt en dat de overheid verder
geen bemoeienis zal hebben met organisaties die de kwaliteit zelfstandig zeggen te
redden? Wat is de strekking van uw opmerking dat u «zoveel mogelijk» vraaggestuurd
werkt?

Dat klopt, als organisaties ten aanzien van kwaliteitsverbetering zeggen geen behoefte
te hebben aan ondersteuning of om die reden geen aanvraag doen, dan is er op dat vlak
ook geen rol voor de overheid. De opmerking «zoveel mogelijk» slaat terug op het deel
van de kwaliteitsbevordering dat niet direct door informele lesorganisaties zelf wordt
opgepakt, maar wel voortvloeien uit gesprekken met het veld.

114

Hoe geeft u zich rekenschap van het feit dat de zorgplicht van artikel 23, eerste
lid, Grondwet, anders dan het tweede lid over het toezicht, geen betrekking heeft
op informele vormen van onderwijs zoals naaischolen?14

Dat de zorgplicht van artikel 23, eerste lid, van de Grondwet zich niet uitstrekt
over informeel onderwijs, betekent niet dat de overheid zich geheel afzijdig dient
te houden van het informele onderwijs. Er vindt enkel overheidsinterventie plaats
op basis van signaalgericht toezicht, wanneer uit onafhankelijk onderzoek van de inspectie
blijkt dat de norm wordt overtreden. Dit is geheel in lijn met het tweede lid van
artikel 23 van de Grondwet, welk artikel toezicht op het informele onderwijs toestaat,
voor zover bij wet geregeld.

115

Op welke manier is informeel onderwijs waardevol voor de ontwikkeling van sociale
vaardigheden van kinderen?

Via informeel onderwijs kunnen kinderen verschillende facetten van hun identiteit
ontdekken en ontwikkelen, nieuwe vaardigheden leren, waardoor zij steviger in hun
schoenen komen te staan en zich leren verhouden tot verschillende groepen en perspectieven.

116

Waarom moet de overheid voorzien in een leslocatie of onderwijsmaterialen voor informeel
onderwijs?

De overheid hoeft niet te voorzien in een leslocatie of onderwijsmaterialen voor informeel
onderwijs.

117

Is bij de gesignaleerde behoeften aan bijscholing van vrijwilligers, aan lesmaterialen
en stabiele en veilige leslocaties in beeld dat overheden ook financieel gaan bijdragen
aan de financiële ondersteuning die bij de inventarisatie nodig blijkt? Of worden
informele instellingen geacht de financiering binnen hun eigen kring op te lossen,
zonder dat ook instellingen in het buitenland hierin doorslaggevend mogen worden?

Wanneer door informele onderwijsinstellingen bepaalde behoeften ten aanzien van kwaliteitsbevordering
van het onderwijs worden gesignaleerd, kunnen zij bij het Ministerie van OCW aankloppen
voor financiële ondersteuning. Kiezen zij hier niet voor, dan is het aan de instelling
zelf waar zij hun financiering vandaan halen. Hierbij gelden uiteraard de bestaande
wettelijke beperkingen voor ongewenste buitenlandse financiering.

118

Welk deel van het ondersteunen van informeel onderwijs wordt vanuit het Ministerie
van OCW gefinancierd en welke deel vanuit het Ministerie van SZW?

Het verzorgen van informeel onderwijs kent diverse aspecten, die kunnen raken aan
de portefeuilles van het Ministerie van OCW dan wel SZW. Het betreft bijvoorbeeld
vragen ten aanzien van het versterken van pedagogiek, didactiek of burgerschapsonderwijs
wat logischerwijs dichter tegen de verantwoordelijkheid van OCW aan ligt. Aspecten
van het onderwijs die raken aan samenleven in diversiteit en veerkrachtontwikkeling
liggen weer dichter bij SZW. Plannen voor kwaliteitsverbetering van onderwijsinstellingen
bevatten vaak meerdere van deze aspecten vandaar dat geen onderverdeling gemaakt van
de verschillende informele lesorganisaties tussen de ministeries, en de vraag is of
dit überhaupt wenselijk is. Wel is het goed om daar waar overlap kan zijn dat van
elkaar te weten en eventuele (co-)financiering af te stemmen. Dit contact onderhouden
mijn ambtenaren en ik dan ook met de andere departementen.

119

Op welke vlakken is het niet mogelijk om samen te werken met het Ministerie van SZW?

Voor wat betreft informeel onderwijs onderhouden mijn ambtenaren en ik nauw contact
met onze collega’s op het Ministerie van SZW.

120

Zou de ondersteuning van informeel onderwijs niet sowieso volledig bij het Ministerie
van SZW moeten liggen volgens u? Kunt u dit onder andere relateren aan het STAP -budget
wat ook bij het Ministerie van SZW ligt en niet bij OCW?

Het verzorgen van informeel onderwijs kent diverse aspecten, die raken aan de portefeuilles
van de Ministeries van OCW en SZW. Er is derhalve ruimte voor ondersteuning van informeel
onderwijs vanuit zowel OCW als SZW vanwege hun specifieke expertise en beleidsterreinen.
Voor zowel het STAP15-budget als andere subsidies geldt dat deze een plek op één begroting nodig hebben
maar dat dat niet betekent dat er niet intensief wordt samengewerkt en gezamenlijk
verantwoordelijkheid wordt genomen.

121

Staan alle organisaties die informeel onderwijs aanbieden positief tegenover de VOG16?

Het informele onderwijs is zeer breed en divers. Het is niet een branche of sector
die als zodanig georganiseerd is. De organisaties die mijn ambtenaren en voormalig-Minister
Wiersma hebben gesproken over de VOG waren er positief over.

122

Betekent het opleggen van een verplichte VOG dat iedereen die een keer op een zondagschool
een bijbellesje geeft, zelfs als invaller, een VOG moet hebben?

Ik vind het van het allergrootste belang dat op alle plekken waar met kinderen wordt
gewerkt, vrijwilligers beschikken over een VOG. Daarbij maakt het voor mij niet uit
of het hier gaat om invallers of vaste vrijwilligers. Dit omdat alle kinderen in alle
omstandigheden recht hebben op een veilige speel- en leeromgeving.

123

Geldt voor sportverenigingen en scoutingclubs ook dat zij vanuit een wettelijke verplichting
een VOG moeten hebben?

Momenteel is er geen wettelijke VOG-verplichting voor sportverenigingen en scoutingclubs.
Veel clubs en verenigingen stellen zelf de VOG echter al wel verplicht. Ik vind dit
zeer terecht. Ik vind namelijk dat op alle plekken waar wordt gewerkt met kinderen
een VOG verplicht zou moeten zijn. Voor een dergelijke wettelijke verplichting zal
ik mij dan ook in zetten.

124

Hoeveel procent van het informeel onderwijs werkt nu al met een VOG?

Ik beschik niet over exacte cijfers die aangeven hoeveel informele lesorganisaties
reeds werken met een VOG.

125

Wat is de reden om nu al een verplichting uit te gaan werken, terwijl er wel een bereidheid
is om te gaan werken aan een VOG?

Vanuit het veld hoor ik bereidheid om te gaan werken aan een VOG, veel instellingen
zijn hier ook al mee aan de slag. Een uiteindelijke VOG-verplichting is bedoeld voor
die informele onderwijsinstellingen die een dergelijke bereidheid niet hebben of die
zich nog niet bewust zijn van het belang ervan. Het doel is om de veiligheid van alle
kinderen die informeel onderwijs volgen te vergroten. Met een verplichting is deze
veiligheid niet langer afhankelijk van de wil of het bewustzijn van een organisatie.

126

Gaat de VOG-verplichting onder een wet van u vallen of is het idee om dit in een andere
wet te realiseren? Zo ja, welke wet?

Ik vind het van het allergrootste belang dat op alle plekken waar met kinderen wordt
gewerkt, vrijwilligers beschikken over een VOG. Dit omdat alle kinderen in alle omstandigheden
recht hebben op een veilige speel- en leeromgeving. Hoe een wettelijke verplichting
daartoe er precies uit zal zie en onder wie deze zal komen te vallen zal tijdens de
verdere uitwerking daarvan moeten blijken.

127

Voor welke organisaties geldt de regeling gratis VOG niet?

De Regeling Gratis VOG geldt niet voor organisaties die niet voldoen aan de voorwaarden
die CIBG daaraan stelt. Deze vindt u op: www.gratisvog.nl/voorwaarden.

128

hoe komt het dat u in plaats van anti-integratief, antidemocratisch of antirechtstatelijk,
conform het coalitieakkoord, te hanteren nu kiest voor onverdraagzaamheid, discriminatie
en isolationisme?

In de Kamerbrief «Vrij en veilig onderwijs» van 18 november jl.17 werd gesproken over de noodzaak van een juridisch houdbare definitie voor anti-integratief,
antidemocratisch en antirechtsstatelijk onderwijs. De zoektocht hiernaar heeft geleid
tot een juridische invulling van anti-integratief, antidemocratisch en antirechtsstatelijk
onderwijs als «onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie». Dit is uitgebreid
beschreven in de Kamerbrief van 24 mei jl.18

129

Wat verstaat u onder discriminatie in relatie tot informeel onderwijs? Mogen bijbelklasje
nog betogen dat de positie van de echtgenote is: een vrouw die haar man trouw helpt
en bijstaat, hem respecteert, hem liefheeft en uitsluitend met hem een seksuele relatie
heeft?

In de context van de voorgenomen wet versta ik onder onderwijs dat aanzet tot discriminatie
onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen bepleit,
met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Informeel onderwijs
dat een specifieke rol toeschrijft aan vrouwen zal in de meeste gevallen niet onder
deze noemer vallen. Dit is afhankelijk van de feiten en omstandigheden.

130

Wat weegt zwaarder in het optuigen van het toezicht; het onderwijs in een omgeving
waar onverdraagzaamheid, discriminatie en isolationisme wordt gepropageerd of de belangen
van kinderen en van de samenleving worden echt geschaad?

Beide wegen zwaar.

131

Wat verstaat u onder isolationisme?

Onderwijs dat isolationisme propageert is volgens de voorgenomen wet pas een reden
tot ingrijpen wanneer het tegelijkertijd aanzet tot haat, geweld of discriminatie.
Het propageren van isolationisme, in die context, houdt bijvoorbeeld in dat leerlingen
aangeleerd krijgen zij een groep uit de samenleving moeten minachten en haten en niet
met deze groep in gesprek mogen gaan.

132

Waar wordt bij het onderzoek van de VOG naar gekeken waardoor mensen met anti-integratief,
antidemocratisch of anti-rechtstatelijke motieven uitgesloten kunnen worden van het
geven van informele lessen aan kinderen?

Bij een VOG voor vrijwilligers bij informele lesorganisaties gaat het mij om de algemene
bescherming van kinderen. Personen die werkzaam zijn met minderjarigen zijn belast
met de zorg en het welzijn van deze minderjarigen. Bovendien hebben zij een voorbeeldfunctie
en kunnen zij invloed uitoefenen in één-op-één relaties. De VOG dient uit te sluiten
dat er personen bij die organisaties actief kunnen worden die zich hebben schuldig
gemaakt aan bijvoorbeeld zeden- en geweldsdelicten, aan afpersing of chantage.

133

Welke juridische scheidslijn ziet u tussen bekostigd onderwijs en informeel onderwijs
en heeft dit wetsvoorstel niet als neveneffect tot gevolg dat de normen van het wetsvoorstel
inhoudelijk deel zullen gaan uitmaken van en zullen gaan gelden voor de regelingen
voor het bekostigd onderwijs in artikel 23 van de Grondwet, de thans geldende onderwijswetgeving
en jurisprudentie over deze wetgeving (p. 4, 6 en 7) zonder dat daarover duidelijke
afbakening met de redelijke belangen van het collectief en van de andere actoren in
het onderwijs aan vooraf is gegaan?19

Het wetsvoorstel zal enkel betrekking hebben het informeel onderwijs. Om dit te garanderen
zal in het wetsvoorstel een duidelijk begrippenkader en scheidslijn worden gehanteerd
tussen leerplichtig onderwijs en informeel onderwijs. Dit betekent dat de norm van
het wetsvoorstel informeel onderwijs dan ook geen deel zal uitmaken van de geldende
regelgeving met betrekking tot het leerplichtig/bekostigd onderwijs. Overigens geldt
dat onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie, thans ook zonder meer
in strijd zal zijn met de voor het funderend onderwijs reeds geldende burgerschapsopdracht.
Van enig afbakeningsprobleem is dan ook geen sprake.

134

Is een ondersteunende rol van de overheid denkbaar zonder dat zij daar voorwaarden
aan verbindt of is het wie betaalt die bepaalt?

Er zijn middelen gereserveerd voor de bevordering van de kwaliteit van informeel onderwijs.
Als ik die middelen besteed, moet ik mij ervan kunnen vergewissen dat dat geld inderdaad
hiervoor zal worden aangewend. Dat is volgens mij niet hetzelfde als wie betaalt,
die bepaalt. De organisaties die subsidies verkrijgen weten wat er nodig is en hoe
dat geld het beste kan worden ingezet. Ik heb daar inderdaad een ondersteunende rol
in.

135

Waarom zou het particulier initiatief de lasten moeten dragen voor het aanvragen van
een VOG?

In het belang van de veiligheid van kinderen zou het vanzelfsprekend moeten zijn dat
iedereen die systematisch en in nauw contact staat met kinderen over een VOG beschikt.
Om een VOG toegankelijk te maken voor iedereen, bestaat er een Regeling Gratis VOG
waar ook veel informele onderwijsinstellingen een beroep op kunnen doen. Als aangekondigd
in de brief van 24 mei jl. onderzoek ik in hoeverre de gestelde voorwaarden wellicht
toch een probleem vormen voor een deel van de organisaties die informeel onderwijs
verzorgen.

136

Zouden de kosten voor de VOG niet per definitie gratis moeten zijn, dit mede afgezet
tegen de kosten die het beroep op de Regeling gratis VOG met zich brengen?

Zie het hierboven gegeven antwoord.

137

Wie gaat controleren of medewerkers van informele lesorganisaties een VOG hebben?

Ik vind dat alle kinderen in alle omstandigheden recht hebben op een veilige speel-
en leeromgeving. Een verplichte VOG maakt daar wat mij betreft een zeer belangrijk
onderdeel van uit. Hoe zal worden gecontroleerd of medewerkers van informele lesorganisaties
over een VOG beschikken zal bij de verdere uitwerking van een wettelijke verplichting
moeten blijken.

138

Hoeveel subsidie geven ze in Denemarken aan informele onderwijsinstellingen?

In de uitvraag over informeel onderwijs in andere landen die is gedaan via het Ministerie
van Buitenlandse Zaken is niet de vraag opgenomen naar de hoogte van subsidies aan
informele onderwijsinstellingen aldaar. Gezien de verschillen tussen landen betwijfel
ik of deze iets zeggen voor de situatie in Nederland. Ik ben dan ook niet op de hoogte
van deze cijfers.

139

Beseft u dat het nog niet zo eenvoudig is om in de sfeer van het informeel onderwijs
vast te stellen wie met kinderen werkt, aangezien het vaak juist helemaal geen duidelijke
onderwijssetting betreft? Hoe voorkomt u dat allerlei afbakeningsproblemen en een
enorme rompslomp gaan ontstaan?

Waar in de Kamerbrief van 24 mei jl. gesproken wordt over medewerkers van informele
lesorganisaties die met kinderen werken, is dit in de context van een Verklaring Omtrent
het Gedrag (VOG). Ook voor medewerkers die zich niet in een duidelijke onderwijssetting
begeven maar die wel een andere één-op-éénrelatie hebben met kinderen, geldt dat een
VOG van waarde is. Veel instellingen die ik spreek zien dat overigens zelf ook zo.

140

Onder welke omstandigheden kunnen ook bijvoorbeeld de Renaissancescholen van de Tocquevillestichting
in het vizier komen bij het wetsvoorstel toezicht op informeel onderwijs?

De Renaissanceschool van de Tocquevillestichting is door de inspectie beoordeeld en
door de Minister als particuliere school erkend en valt onder het reguliere, leerplichtige
onderwijs, zij het niet-bekostigd. De school staat al onder toezicht van de inspectie
en zal dus niet komen te vallen onder de reikwijdte van het voorgenomen wetsvoorstel.

141

Kent de (Grond)wet het begrip «informeel onderwijs»?

Het begrip «informeel onderwijs» is nog geen wettelijk afgebakend begrip. In de context
van de voorgenomen wet wordt «informeel onderwijs» gedefinieerd als alle activiteiten
die zijn gericht op het systematisch overbrengen van kennis, vaardigheden of attitudes
aan kinderen van 4 t/m 17 jaar, met uitzondering van het leerplichtig onderwijs.

142

Kent de (Grond)wet het begrip informele onderwijsinstellingen en informele lesorganisaties?

Ook deze begrippen zijn nog niet wettelijk afgebakend. Informele onderwijsinstellingen
en informele lesorganisaties zijn de instellingen en organisaties die informeel onderwijs
aanbieden zoals gedefinieerd in de context van de voorgenomen wet. Het kan daarbij
gaan om rechtspersonen dan wel natuurlijk personen.

143

Welke andere partijen waarmee u de verkenning heeft uitgevoerd, naast de inspectie,
zien uw plan om in te grijpen bij informeel onderwijs nog meer niet zitten?

Ik deel de aanname in deze vraag niet. De inspectie is niet tegen ingrijpen, maar
heeft enkele zorgen geuit over de uitvoering van de voorgenomen wet. Deze zorgen worden
meegenomen. Er zijn een aantal veldpartijen die kritisch staan tegenover de plannen
rondom informeel onderwijs, waaronder de groep islamitische organisaties die aangifte
hebben gedaan tegen voormalig-Minister Wiersma. Wij blijven met deze (en andere) partijen
in gesprek.

144

Welke academici heeft u gesproken?

We hebben academici gesproken die gespecialiseerd zijn op het gebied van onderwijs,
strafecht, antiterrorisme en radicalisering, staats- en bestuursrecht, grondrechten
en mensenrechten. Deze gesprekken zijn gevoerd in vertrouwen. Tegen die achtergrond
vind ik het niet gepast om namen van gesprekspartners te noemen en om verslagen van
gesprekken te delen.

145

Welke experts heeft u gesproken?

146

Welke organisaties waren naast de inspectie nog meer relevant?

Alle hierboven genoemde organisaties zijn en blijven relevant.

147

Hoe komt het dat bij de definitieverkenningen gesproken wordt over «anti-integratief,
antidemocratisch en antirechtstatelijk», terwijl u in wilt grijpen bij informeel onderwijs
waar onverdraagzaamheid, discriminatie en isolationisme wordt gepropageerd? Hoe verhouden
deze termen zich ten opzichte van elkaar?

In de Kamerbrief «Vrij en veilig onderwijs» van 18 november jl. werd gesproken over
de noodzaak aan een juridisch houdbare definitie voor anti-integratief, antidemocratisch
en antirechtsstatelijk onderwijs. De zoektocht hiernaar heeft geleid tot een juridische
invulling van anti-integratief, antidemocratisch en antirechtsstatelijk onderwijs
als «onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie». In de brief van 24 mei
jl. wordt hier uitgebreid op ingegaan.20

148

Heeft u in de verkenning ook gekeken naar een variant waarbij de inspectie in kan
grijpen aan de hand van concrete signalen van de AIVD21?

Ja, hier is in de verkenning naar gekeken.

149

Waren de veiligheidsdiensten ook betrokken bij de verkenningen?

De AIVD is door mijn ministerie geraadpleegd tijdens de verkenning.

150

Met welke vertegenwoordigers van diverse gemeenschappen heeft u gesproken?

Wij hebben met vertegenwoordigers van diverse gemeenschappen gesproken. Deze gesprekken
zijn gevoerd in vertrouwen. Tegen die achtergrond vind ik het niet gepast om namen
van gesprekspartners te noemen.

151

Met welke vertegenwoordigers van informele instellingen heeft u gesproken?

Wij hebben met vertegenwoordigers van verschillende informele onderwijsinstellingen
gesproken. Deze gesprekken zijn gevoerd in vertrouwen. Tegen die achtergrond vind
ik het niet gepast om namen van gesprekspartners te noemen.

152

Kunt u uiteenzetten waarom er in Nederland een Grondwet is gekomen?

De Grondwet in Nederland dient ertoe de grondrechten van burgers te beschermen, democratisch-rechtsstatelijke
beginselen (zoals machtsverdeling, het legaliteitsbeginsel) te verankeren, en de uitgangspunten
van de staatsinrichting vast te leggen.

153

Is volgens u dankzij weekendscholen sprake van een dusdanige maatschappelijke ontwikkeling
dat de grondrechtelijke vrijheden ingeperkt moeten worden?

Ik wil kunnen ingrijpen bij onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie
en dat het belang van het kind, de rechten en vrijheden van anderen of de openbare
orde schaadt. Een scherp omlijnde norm en de signaalgestuurde aanpak van het toezicht
maken inperking van grondrechten minimaal en daarmee proportioneel. Daarnaast helpt
dit wetsvoorstel de grondrechten van anderen te beschermen door haat, geweld of discriminatie
tegen te gaan.

154

Is voor het inperken van grondrechtelijke vrijheden een meerderheid in de Tweede Kamer
voldoende?

Een wetsvoorstel dat grondrechten inperkt vereist, net als alle andere wetsvoorstellen,
een meerderheid in Tweede en Eerste Kamer.

155

Kunt u nauwkeurig uiteenzetten hoe u van anti-integratief, antidemocratisch en antirechtstatelijk
overgestapt bent op haat, geweld en discriminatie?

In de Kamerbrief «Vrij en veilig onderwijs» van 18 november jl. werd gesproken over
de noodzaak aan een juridisch houdbare definitie voor anti-integratief, antidemocratisch
en antirechtsstatelijk onderwijs. De zoektocht hiernaar heeft geleid tot een juridische
invulling van anti-integratief, antidemocratisch en antirechtsstatelijk onderwijs
als «onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie». Hiermee is aangesloten
bij reeds bestaande strafrechtelijke begrippen. In de brief van 24 mei jl. wordt hier
uitgebreid op ingegaan.22

156

Is de norm haat, geweld en discriminatie niet smaller dan anti-integratief, antidemocratisch
of antirechtstatelijk? Kan dit er niet voor zorgen dat er alsnog relevante situaties
tussen de mazen van de wet door glippen?

De gekozen norm is concreter dan een norm die zich zou richten op anti-integratief,
antidemocratisch of antirechtsstatelijk onderwijs. Een duidelijke en voorzienbare
norm wordt vereist door het EVRM en is van groot belang voor de rechtszekerheid van
informele lesorganisaties. Het uitgangspunt is dat met de gekozen norm ongewenste
vormen van informeel onderwijs in beeld komen en dat indien nodig kan worden gehandhaafd.
Uiteraard zal het beleid en de uitvoering ervan geregeld worden geëvalueerd om te
bepalen of dit inderdaad het geval is.

157

Welke capaciteitsuitbreiding zal bij de inspectie nodig zijn om dit te bolwerken?
Hoe wordt voorzien in de noodzakelijke expertise?

Welke capaciteitsuitbreiding nodig is, zal op een later moment bepaald moeten worden.
De inspectie gaat vooralsnog uit van substantiële capaciteit die daarvoor nodig lijkt.
Afhankelijk van de invulling kan ook worden beoordeeld welke aanvullende expertise
nodig is. De inspectie beschikt momenteel niet over de juiste expertise.

158

Waarop baseert u uw conclusie dat in informeel onderwijs systematisch kennis, vaardigheden
en houdingen worden overgebracht en dat dit dus onder artikel 23 Grondwet zou vallen?

Informele onderwijsinstellingen dragen systematisch kennis, vaardigheden en houdingen
over. Instellingen die dit niet doen, vallen buiten de definitie van informeel onderwijs
zoals die in de context van de voorgenomen wet geformuleerd is. Deze definitie valt
samen met de definitie die door de Raad van State aan onderwijs gegeven is. Daaruit
volgt dat ook deze vorm van onderwijs valt onder artikel 23 van de Grondwet, die zich
buigt over onderwijsvrijheid.

159

Valt het verbod op lesmateriaal, zoals in het coalitieakkoord staat, ook onder dit
voorgenomen wetsvoorstel, aangezien dit tevens gaat over artikel 7 Grondwet en het
censuurverbod? Zo nee, hoe bent u voornemens om dit voornemen uit het coalitieakkoord
te realiseren?

Zie het antwoord op vraag 29.

160

Welke beperkingen van de vrijheid van meningsuiting zijn momenteel al bij wet gesteld?

Voorbeelden van beperkingen van de vrijheid van meningsuiting bij wet zijn onder meer
te vinden in artikel 131 en 132 (opruiing), artikel 137c (groepsbelediging), 137d
(aanzetten tot haat, geweld of discriminatie), 261 (smaad) van het Wetboek van Strafrecht.
Ook in het civiele recht worden beperkingen aan de vrijheid van meningsuiting gesteld.
Bijvoorbeeld in artikel 6:106, eerste lid, onder b en c (aantasting van de eer of
de goede naam), artikel 6:162 (onrechtmatige daad) en artikel 6:167 Burgerlijk Wetboek
(BW) (rectificatie). In het bestuursrecht kan onder meer worden gedacht aan (gemeentelijke)
plakverboden en aan gebiedsverboden op grond van de Tijdelijke wet bestuurlijke maatregelen
terrorismebestrijding.

161

Bent u voornemens om gebruik te maken van het beperken van de vrijheid van meningsuiting
door dit in een wet op te nemen?

Ja, de voorgenomen wet zal de vrijheid van meningsuiting gerechtvaardigd beperken.

162

In welke wet moet het beperken van de vrijheid van meningsuiting worden geregeld?
Kan dit in elke sectorwet geregeld worden?

De Grondwet vereist alleen dat een beperking van de vrijheid van meningsuiting wordt
gesteld bij formele wet.23 Het maakt niet uit in welke wet dit wordt geregeld.

163

Waar heeft u gecheckt of het klopt dat ook informeel onderwijs door het artikel 23
Grondwet beschermd wordt?

De gangbare interpretatie van het begrip onderwijs in artikel 23, tweede lid, van
de Grondwet is dat dit alle activiteiten gericht op het systematisch overbrengen van
kennis, vaardigheden of houdingen omvat betreft. In de context van de voorgenomen
wet wordt informeel onderwijs in diezelfde lijn gedefinieerd.

164

Bent u voornemens om informeel onderwijs de verplichting op te leggen te voldoen aan
de burgerschapsopdracht?

Ik ben niet voornemens om informeel onderwijs de verplichting op te leggen te voldoen
aan de burgerschapsopdracht. Zo lang informele lesorganisaties kinderen niet aanzetten
tot haat, geweld of discriminatie staat het hen vrij om hun onderwijs in te richten
zoals zij dat zelf willen.

165

Welke inhoudelijke minimumeisen bent u voornemens om op te leggen aan het informeel
onderwijs?

Voor zover informeel onderwijs niet aanzet tot haat, geweld of discriminatie, ben
ik niet voornemens om inhoudelijke minimumeisen op te leggen aan het informeel onderwijs.

166

Als geconcludeerd wordt dat informeel onderwijs onder artikel 23 Grondwet valt, wat
zorgt er dan voor dat zij geen aanspraak kunnen maken op bekostiging?

Een school kan aanspraak maken op bekostiging als zij voldoet aan de eisen gesteld
aan bekostigd onderwijs. Niet al het onderwijs dat valt onder artikel 23 van de Grondwet,
kan aanspraak maken op bekostiging.

167

Wat weegt zwaarder: de Grondwet of het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Wetgeving moet voldoen aan de eisen die de Grondwet én het EVRM stellen. Het een weegt
dus niet zwaarder dan het andere. Op grond van artikel 94 van de Grondwet hebben een
ieder verbindende verdragsbepalingen overigens wel voorrang boven de Grondwet, voor
zover de Grondwet daarmee niet in overeenstemming zou zijn.

168

Is vrijheid van vereniging niet ook relevant als het gaat om de wens om toezicht te
gaan houden op informeel onderwijs?

De vrijheid van vereniging is uiteraard relevant bij het houden van toezicht op informeel
onderwijs. Het voorgenomen wetsvoorstel raakt ook aan de vrijheid van vereniging en
dient daarom ook te voldoen aan de eisen die dit grondrecht stelt. Zoals ook bij de
vrijheid van meningsuiting en godsdienst, dient een beperking aan de vrijheid van
vereniging te worden gesteld bij wet en dient deze beperking noodzakelijk te zijn
in een democratische samenleving. Dit laatste houdt in dat de beperking proportioneel
moet zijn in relatie tot het legitieme belang dat zij dient. Het voorgenomen wetsvoorstel
toezicht op informeel onderwijs voldoet hieraan.

169

Is artikel 6 Grondwet over vrijheid van godsdienst en levensovertuiging niet relevant
in relatie tot uw wens om in te grijpen bij informeel onderwijs?

De vrijheid van godsdienst en levensovertuiging is relevant bij het houden van toezicht
op informeel onderwijs. De voorgenomen wet dient dan ook te voldoen aan de eisen die
dit grondrecht stelt. Het wetsvoorstel is dan ook getoetst aan dit grondrecht. De
genoemde waarborgen bij de beantwoording van vraag 24 maken dat het toezicht op informeel
onderwijs een gerechtvaardigde beperking is van de vrijheid op godsdienst en levensovertuiging.

170

Kunt u gedetailleerd aangeven hoe de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich
verhoudt tot artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Artikel 8 van het EVRM behelst het recht op eerbiediging van het privéleven. Het tweede
lid van dit artikel stelt dat dit recht beperkt kan worden indien dit bij wet is voorzien,
de beperking een legitiem belang dient, welke in dit lid uitputtend zijn opgesomd
en de beperking noodzakelijk is in een democratische samenleving. Dit houdt in dat
er noodzaak dient te zijn voor overheidsinterventie en de beperking geschikt en proportioneel
moet zijn in relatie tot het legitieme belang. Het wetsvoorstel toezicht op informeel
onderwijs beperkt weliswaar het recht op privé leven, maar op basis van het EVRM is
dit dus mogelijk indien deze beperking gerechtvaardigd is.

Er wordt middels het wetsvoorstel voldaan aan het vereiste dat de beperking bij wet
moet zijn voorzien. Met het wetsvoorstel worden de belangen van het kind beschermd
alsmede de rechten en vrijheden van anderen dan wel de openbare veiligheid. Tot slot
is de beperking noodzakelijk en vanwege alle proportionaliteitswaarborgen (zie de
beantwoording van vraag 24) tevens proportioneel. De beperking is dan ook noodzakelijk
in een democratische samenleving.

Tot slot wordt met dit wetsvoorstel uitdrukkelijk weggebleven van overheidsinterventie
binnen de kern van privéleven omdat het wetsvoorstel niet van toepassing is op onderwijs
dat gegeven wordt binnen de woning alsmede niet op onderwijs dat door ouders gegeven
wordt aan alleen hun eigen kinderen.

171

Kunt u gedetailleerd aangeven hoe de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich
verhoudt tot artikel 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Artikel 10 van het EVRM behelst de vrijheid van meningsuiting. Dit recht is net als
het recht op privéleven en het recht van godsdienst niet absoluut. Op grond van het
tweede lid kan ook dit recht beperkt worden. Zie de beantwoording van de vorige vraag
voor de vereisten waar een dergelijke beperking aan dient te voldoen, wil deze als
gerechtvaardigd gekwalificeerd worden. Deze eisen zijn hetzelfde wanneer het gaat
om de beperking van de vrijheid van godsdienst, meningsuiting en privé leven.

Net zoals dat de aanpak een gerechtvaardigde beperking van de vrijheid van het recht
van privé leven is (zie de vorige vraag), voldoet de voorgenomen wet ook aan de beperkingsvereisten
van de vrijheid van meningsuiting maakt daarmee een gerechtvaardigde beperking op
de vrijheid van meningsuiting.

172

Wat is de reden dat in de bespreking van de Grondwet het artikel over de vrijheid
van godsdienst ontbreekt? Ziet u ook dat de grondwettelijke bescherming van deze vrijheid
niet zomaar gelijkgeschakeld kan worden aan de regeling in het Europees Verdrag voor
de Rechten van de Mens?

Van een verschil tussen het (materiële) niveau van bescherming tussen het nationale
en het Europese recht is geen sprake voor zover het de vrijheid om de eigen religieuze
overtuigingen over te dragen betreft. Aangezien de rechter formele wetgeving wel kan
toetsen aan het EVRM, en niet aan de Grondwet (zie artikel 120 van de Grondwet) is
er voor gekozen slechts op het Europese recht in te gaan.

173

Kunt u gedetailleerd aangeven hoe de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich
verhoudt tot artikel 9 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Op eenzelfde manier zoals bij art. 8 en 10 EVRM, kan ook art. 9 EVRM beperkt worden
op grond van het tweede lid van dit artikel. Mits dit bij wet is voorzien, de beperking
een legitiem belang dient, welke in dit lid uitputtend zijn opgesomd en de beperking
noodzakelijk is in een democratische samenleving. Dit houdt in dat er noodzaak dient
te zijn voor overheidsinterventie en de beperking geschikt en proportioneel moet zijn
in relatie tot het legitieme belang.

Het wetsvoorstel voldoet aan deze vereisten (zie beantwoording van vraag 6, 24 en
170).Daarmee is sprake een gelegitimeerde beperking van de vrijheid van godsdienst.

174

Kunt u aangeven hoe de rechten uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
moeten worden beschermd?

Wetsvoorstellen worden door de regering getoetst aan het hoger recht en dus ook aan
de rechten die verankerd zijn in het EVRM.

Vervolgens toetst ook de Afdeling advisering van de Raad van State het wetsvoorstel
aan de toepasselijke EVRM-rechten. Tot slot is de Nederlandse rechter bevoegd om (de
toepassing van) het wetsvoorstel te toetsen aan het EVRM.

175

Klopt het dat, gezien de reikwijdte van het begrip legitiem doel, het vanwege de grondrechten
van minderheidsgroepen ook informeel onderwijs wat aanzet tot discriminatie richting
bijvoorbeeld gereformeerden aangepakt kan worden door de inspectie?

In de context van de voorgenomen wet versta ik onder onderwijs dat aanzet tot discriminatie
ook onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen bepleit,
met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Daarbij worden er
uiteraard geen personen of groepen personen uitgezonderd.

176

Wie weegt of er sprake is dat het doel als zodanig niet in strijd is met het Europees
Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Allereerst is dat de wetgever zelf. Vervolgens toetst de Afdeling Advisering van de
Raad van State het wetsvoorstel ook aan het EVRM. Tot slot is de Nederlandse rechter
bevoegd om (de toepassing van) het wetsvoorstel te toetsen aan het EVRM. (Zie ook
vraag 174).

177

Toetst tijdens het tot stand komen van de voorgenomen wet de Raad van State of er
voldaan wordt aan de Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens of is er een andere
instantie die dit beoordeelt?

Het is allereerst de wetgever zelf die dit beoordeelt. Vervolgens toetst de Afdeling
Advisering van de Raad van State het wetsvoorstel ook aan het EVRM. Tot slot is de
Nederlandse rechter bevoegd om (de toepassing van) het wetsvoorstel te toetsen aan
het EVRM. (Zie ook vraag 174 en 176).

178

Kan volgens u met redelijke mate van voorzienbaarheid worden voorspeld welke consequenties
bepaald gedrag zal hebben, terwijl er voor brede begrippen als discriminatie gekozen
worden?

Het EVRM vereist dat een wet voorzienbaar en toegankelijk is. De begrippen haat, geweld
en discriminatie zijn de concrete uitwerking van de begrippen: «anti-rechtsstatelijk,
antidemocratisch en anti-integratief». De begrippen haat, geweld en discriminatie
zijn begrippen die al lange tijd worden gehanteerd bij de delictsomschrijvingen van
belediging in het Nederlandse Strafrecht. Deze begrippen zijn aldus verder uitgekristalliseerd
in de Nederlandse jurisprudentie en voldoen aan het vereiste van voorzienbaarheid
van het EVRM.

179

Als de wet volgens het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dusdanig duidelijk
moet zijn wat is dan de reden dat u gekozen heeft voor brede begrippen zoals haat,
geweld en met name discriminatie?

Zie het antwoord op bovenstaande vraag.

180

Waar wordt naar gerefereerd bij «alle genoemde bepalingen»?

«Alle genoemde bepalingen» verwijst naar de in het geding zijnde EVRM-rechten zoals
opgesomd in de Kamerbrief van 24 mei jl. Het gaat dan om het recht op eerbiediging
van privé, familie- en gezinsleven (artikel 8), de vrijheid van gedachte, geweten
en godsdienst (artikel 9), de vrijheid van meningsuiting (artikel 10) en de vrijheid
van vereniging (artikel 11).

181

Hoe verhoudt het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens zich ten opzichte van
het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind? Wat weegt zwaarder?

Geen van beide verdragen weegt zwaarder. Beide verdragen bevatten een ieder verbindende
bepalingen, die als zodanig rechtstreeks doorwerken (en voorrang hebben) in de Nederlandse
rechtsorde.

De grondrechten uit het EVRM mogen worden beperkt indien dat noodzakelijk is ten behoeve
van (onder meer) de belangen en rechten van derden. Zoals aangegeven in de brief,
is de bescherming van de belangen van (de ontplooiing van) het kind een van de redenen
om tot het toezicht op informeel onderwijs over te gaan. Dat dit belang bijzonder
gewicht toekomt, volgt uit het IVRK, waarin de lidstaten zich immers hebben verplicht
tot bescherming daarvan.

182

Kunt u gedetailleerd aangeven hoe de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich
verhoudt tot artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens?

Art. 11 van het EVRM behelst de vrijheid van vereniging. Het tweede lid van dit artikel
stelt dat dit recht beperkt kan worden indien dit bij wet is voorzien, de beperking
een legitiem belang dient, welke in dit lid uitputtend zijn opgesomd en de beperking
noodzakelijk is in een democratische samenleving. Dit houdt in dat er noodzaak dient
te zijn voor overheidsinterventie en de beperking geschikt en proportioneel moet zijn
in relatie tot het legitieme belang. Het wetsvoorstel toezicht op informeel onderwijs
kan weliswaar de vrijheid van vereniging beperken, maar op basis van het EVRM is dit
dus mogelijk indien deze beperking gerechtvaardigd is.

183

Kunt u gedetailleerd aangeven hoe de voorgenomen aanpak van informeel onderwijs zich
verhoudt tot artikel 2 van het Eerste Protocol Europees Verdrag voor de Rechten van
de Mens?

Artikel 2 van het EVRM behelst de vrijheid van onderwijs alsmede de vrijheid van ouders
hun kinderen op te voeden en te onderwijzen in overeenstemming met hun godsdienstige
of levensovertuigingen.

Anders dan de andere genoemde grondrechten, kent dit artikel geen specifieke beperkingsclausule,
maar op basis van de jurisprudentie van het EHRM is uitgemaakt dat ook dit recht beperkt
kan worden indien sprake is van een gerechtvaardigde beperking. Daarvoor gelden dezelfde
(proportionaliteits)eisen als bij de beperking van de andere genoemde rechten.24 Aan deze eisen wordt voldaan. Hiervoor geldt dezelfde onderbouwing als bij de beperking
van de eerder genoemde grondrechten. Zie daarvoor tevens de beantwoording van de vragen
170, 171, 173 en 182.

184

Hoe verhoudt uw voornemen zich tot de vrijheid van vereniging?

Zie de beantwoording van vraag 182.

185

Hoe verhoudt uw voornemen zich tot te vrijheid van godsdienst?

Zie de beantwoording van vraag 173.

186

Onderkent u dat de bekostigingsvoorwaarden niet van toepassing zijn op het niet-bekostigde
onderwijs en dat voor die sfeer in beginsel enkel het algemene toezicht en de zedelijkheid
van onderwijs aan de orde is? Wordt voldoende in ogenschouw genomen dat het toezicht
vooral de functie had van het beschermen van de openbare orde?

De vrijheid van onderwijs (bekostigd en niet bekostigd) mag op grond van artikel 23,
tweede lid, van de Grondwet worden beperkt ten behoeve van het toezicht en de bekwaamheid
en zedelijkheid der onderwijsgevenden. Het begrip toezicht omvat in deze context ook
inhoudelijke eisen, die op deze grondslag dus kunnen worden gesteld aan het niet-bekostigde
onderwijs. Langs die weg geldt bijvoorbeeld de burgerschapsopdracht voor zogenoemde
b3-scholen. Overigens geldt dat, omdat artikel 23 van de Grondwet buiten de grondwetsherziening
van 1983 is gebleven, naast de specifiek in artikel 23 genoemde beperkingsmogelijkheden,
ook algemene beperkingen aan de vrijheid van het onderwijs kunnen worden gesteld.
Het is dus niet zo dat enkel het toezicht en de zedelijkheid en bekwaamheid der onderwijzers
aan de orde is ten aanzien van beperkingen van het niet-bekostigde onderwijs.

187

Hoe geeft u zich rekenschap van het feit dat het toezicht in artikel 23, lid 2 Grondwet
vanouds bedoeld is om groeperingen die een bedreiging vormen voor de openbare orde
in te dammen? Zou het criterium van bedreigingen voor de democratische rechtstaat
als zodanig hier niet veel beter bij passen evenals bij de bedoelingen van de Tweede
Kamer?

Artikel 23, tweede lid, van de Grondwet is sinds jaar en dag de grondslag voor vele
inhoudelijke eisen aan het (niet bekostigde) onderwijs, zoals de burgerschapsopdracht.
Ook eisen aan rijscholen kennen dit tweede lid bijvoorbeeld als basis. Dat het tweede
lid vanouds bedoeld is om de openbare orde te handhaven acht ik dan ook geen terechte
observatie, al kunnen openbare orde-overwegingen wel een rol spelen bij de vraag of
beperkingen aan het onderwijs moeten worden gesteld.

In de brief is aangegeven waarom ervoor wordt gekozen het aanzetten tot haat, geweld
of discriminatie in het informeel onderwijs te verbieden. Een vagere norm (zoals bedreigingen
van de democratische rechtsstaat) zou een verdergaande en minder goed voorzienbare
beperking van de in het geding zijnde grondrechten opleveren.

188

Kunt u uiteenzetten waarom er geen lichter middel voorhanden is om het doel te bereiken?

Dit kabinet had de ambitie om een mogelijkheid te scheppen om daadwerkelijk te kunnen
ingrijpen bij informele onderwijsinstellingen wanneer nodig. Daarvoor zijn diverse
mogelijkheden onderzocht. Uiteindelijk is de voorgenomen wet als meest toereikend
beoordeelt ten opzichte van andere opties.

189

Welke stappen heeft u allemaal ondernomen om te onderbouwen dat er geen lichter middel
voorhanden is om het doel te bereiken?

Net als bij elk ander beleidstraject zien ook hier diverse opties onderzocht om het
gegeven doel te bereiken. Daarbij zijn ook lichtere middelen onderzocht maar uiteindelijk
als niet toereikend beschouwd.

190

Kunt u een gedetailleerde onderbouwing geven waarom er een dringende maatschappelijke
behoefte is en waarom deze van voldoende gewicht is om toezicht te houden op het informeel
onderwijs?

Wanneer binnen informeel onderwijs leerlingen worden aangezet tot haat, geweld of
discriminatie zijn de gevolgen voor de kinderen die het betreft maar ook voor de samenleving
niet te onderschatten, voor een gedetailleerde onderbouwing verwijs ik uw Kamer naar
de Kamerbrief van 24 mei jl. Mede vanwege het signaalgerichte karakter achten we daarom
de voorgestelde vorm van toezicht legitiem.

191

Is «voldoende gewicht» hetzelfde als «een evenredigheid tussen middel en doel»?

Voor mij is dat inderdaad hetzelfde.

192

Is gezien de beperkte signalen de omvang van het voorgenomen wetsvoorstel niet veel
te fors, aangezien er gekozen wordt voor brede definities zoals discriminatie, en
de breedte van de definitie van informeel onderwijs?

Met de specificatie van de begrippen haat, geweld en discriminatie zoals die in de
Kamerbrief van 24 mei jl. gegeven is, vind ik niet dat de omvang van het voorgenomen
wetsvoorstel te fors is.

193

Wanneer speelde de laatste incidenten met weekendscholen?

Er wordt niet zozeer gesproken over losstaande incidenten, maar in het openbaar jaarverslag
spreekt de AIVD over ongeveer vijftig wahhabi-salafistische informele onderwijsinstellingen
die waarschijnlijk een boodschap onderwijzen die op gespannen voet staat met de democratische
rechtsorde.25

194

Hoeveel kinderen zitten er op de weekendscholen waar incidenten hebben plaatsgevonden?

Er wordt niet zozeer gesproken over losstaande incidenten.

195

Wat is de inschatting van het aantal kinderen wat informeel onderwijs volgt dat straks
onder de wet komt te vallen?

De voorgenomen wet richt zich op organisaties en medewerkers, niet op kinderen.

196

Heeft de Parlementaire ondervragingscommissie naar ongewenste beïnvloeding uit onvrije
landen ook gekeken naar de rol van discriminatie?

De commissie heeft onderzoek gedaan in opdracht van de Tweede Kamer en de Kamer over
haar bevindingen geïnformeerd (Kamerstuk 35 228, nr. 4).

197

Heeft in het onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut naar een specifieke instelling
discriminatie een rol gespeeld?

In het onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut dat wordt aangehaald in de Kamerbrief
van 24 mei jl. spelen aan discriminatie gerelateerde begrippen, zoals ongelijkwaardigheid,
een rol.

198

Heeft het onderzoek van Nieuwsuur en NRC nog opvolging gekregen en is bekend of op
deze vijftig onderwijsplekken nog steeds haatdragende overtuigingen worden opgelegd?

Ik ben niet bekend met een vervolgonderzoek van Nieuwsuur en NRC. U kunt deze vraag
het beste aan Nieuwsuur en NRC stellen.

199

Hebben Nieuwsuur en NRC bij hun onderzoek alleen gekeken naar haatdragende overtuigingen
of ook naar discriminatie?

Ik ben niet bekend met de onderzoeksopzet van Nieuwsuur en NRC. U kunt deze vraag
het beste aan hen stellen.

200

Wat is de duiding van «dermate ernstige problematiek»?

Het betreft hier problematiek die dermate substantieel is dat de gevolgen ervan zeer
ingrijpend kunnen zijn voor zowel leerlingen als samenleving. Daarmee zie ik dit dan
ook als een dringende maatschappelijke behoefte om in te grijpen.

201

Wat is de definitie van «op dit moment beperkt»? Kan hierbij een concreet aantal genoemd
worden?

Voor verreweg de meeste informele onderwijsinstellingen geldt dat de invloed die ze
hebben op de ontwikkeling van kinderen positief is. Het is uw Kamer echter ook bekend
dat er een aantal informele onderwijsinstellingen is voor wie dit niet het geval is,
en dat kinderen aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Voorbeelden die openbaar
zijn, zijn bij uw Kamer bekend. Dit aantal voorbeelden is vooralsnog beperkt, maar
op het totaal van informele onderwijsinstellingen dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie
is nog onvoldoende zicht. De ambitie is om daar met de voorgenomen wet verandering
in te brengen.

202

Omvat de omschreven noodzaak van ingrijpen met beroep op de democratische samenleving
ook ingrijpen bij cursusprogramma’s van politieke partijen?

De voorgenomen wet richt zich op alle activiteiten die zijn gericht op het systematisch
overbrengen van kennis, vaardigheden of attitudes aan kinderen van 4 t/m 17 jaar,
met uitzondering van het leerplichtig onderwijs. Cursussen die aangeboden worden door
politieke partijen en aan de gestelde criteria voldoen, komen ook onder de voorgenomen
wet te vallen.

203

In hoeverre is het binnen de grenzen van het Europees Verdrag voor de Rechten van
de Mens geoorloofd om binnen een (informele) onderwijsinstelling transgenders af te
wijzen en wanneer wordt het een duidelijk geval van aanzetten tot haat, geweld of
discriminatie tegen deze personen?

Het enkel afwijzen van transgenders valt onder de vrijheid van meningsuiting. Discriminatie
– het maken van ongerechtvaardigd onderscheid – is echter niet toegestaan (zie ook
het Twaalfde Protocol bij het EVRM).

In de context van de voorgenomen wet is onderwijs dat aanzet tot discriminatie mede
gedefinieerd als onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen
bepleit met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Onderwijs dat transgenders
afwijst, zal hier niet in alle gevallen onder vallen. Dit is afhankelijk van de feiten
en omstandigheden.

204

In hoeverre is het binnen de grenzen van het Europees Verdrag voor de Rechten van
de Mens geoorloofd om binnen een (informele) onderwijsinstelling homoseksualiteit
af te wijzen en wanneer wordt het een duidelijk geval van aanzetten tot haat, geweld
of discriminatie tegen homoseksuelen?

Voor onderscheid op basis van homoseksuele gerichtheid geldt hetzelfde als voor onderscheid
op basis van gender. Zie het antwoord op de voorgaande vraag.

205

Bent u de enige beoordelaar of het geringe belang van een paar kinderen zwaar genoeg
weegt ten opzichte van het optuigen van een heel toezichtstelsel voor het gehele informele
onderwijs?

In een democratische rechtstaat zoals de onze is het niet aan een bewindspersoon maar
aan de vertegenwoordigers van beide Kamers om te bepalen of deze vorm van toezicht
op het informeel onderwijs zwaar genoeg weegt om kinderen en de samenleving te kunnen
beschermen.

206

Welke grondrechten botsen?

Het voorgenomen wetsvoorstel beoogt bepaalde grondrechten (onder meer de vrijheid
van meningsuiting en van godsdienst) te beperken in het belang van de bescherming
van andere grondrechten. Met name moet dan worden gedacht aan het recht van het kind
op zo volledig mogelijke ontplooiing en het recht op gelijke behandeling van derden.

207

Heeft u in uw afwegingen meegenomen dat het grootschalig aantasten van de grondrechten
het functioneren van onze democratische rechtstaat ook aan kan tasten?

In de Kamerbrief van 24 mei jl. zijn ruim vier pagina’s gewijd aan de wijze waarop
de voorgenomen wet zich tot verschillende grondrechten verhoudt. De conclusie is dat
de voorgenomen wet zich op zo’n manier tot deze grondrechten verhoudt dat de inperking
van deze grondrechten gelegitimeerd is. Dat grondrechten daar waar gelegitimeerd worden
ingeperkt, is onderdeel van een functionerende democratische rechtsstaat.

208

Ziet u ook dat er veel pessimisme is over de staat van de democratie, de rechtspraak
en het oordeel dat burgers hebben over de overheid?

Ik zie dat er pessimisme heerst over de staat van de democratie, de rechtspraak en
de overheid. Hoewel ik betreur dat mensen dit zo ervaren, denk ik ook dat het belangrijk
is dat zij hun pessimisme kunnen uiten. Dit hoort bij een functionerende democratie.

209

Hoe bent u tot de afweging gekomen om discriminatie toe te voegen aan het rijtje haat
en geweld, terwijl het Europees Hof voor de Rechten van de Mens meermaals bepaald
heeft dat het oproepen tot geweld en haat jegens bepaalde bevolkingsgroepen niet door
het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens worden beschermd en het hier dus
niet over discriminatie gaat?

Extreme uitingen waarin wordt opgeroepen tot geweld of aangezet tot haat vallen inderdaad
niet onder het beschermingsbereik van het EVRM. Daarmee is echter niet gezegd dat
uitingen die wel onder dit bereik vallen, door de wetgever moeten worden geduld. Het
EVRM maakt het immers mogelijk om de daarin vervatte vrijheden te beperken. Van die
mogelijkheid wordt in het voorgenomen wetsvoorstel gebruik gemaakt.

210

Bedoelt u dat door de uitspraak van de Hoge Raad in het kader van de vrijheid van
godsdienst en het toevoegen van discriminatie aan het beoogde wetsvoorstel u de inspectie
naar zondagscholen wilt sturen waar jongeren van melden dat ze niet voor hun geaardheid
uit durven te komen?

De in de brief genoemde uitspraak van de Hoge Raad is bedoeld om te laten zien dat
de vrijheid van godsdienst niet zo ver strekt voor individuen dat deze vrijheid gebruikt
kan worden om de vrijheden en rechten van anderen te schaden.

211

Hoeveel signalen over informeel onderwijs die aanzetten tot haat, geweld of discriminatie
heeft u ontvangen?

Bij het meldpunt «Veilig leren buiten school» zijn momenteel 27 meldingen binnengekomen
met informatie over misstanden in het onderwijs. Drie meldingen gaan over misstanden
binnen het informele onderwijs.

212

Wat verstaat u onder «het probleem»? Hoe kunt u «het probleem» dusdanig juridisch
afbakenen dat het geen speelbal van de politiek wordt?

Ik vind dat geen enkel kind onderwijs zou mogen ontvangen dat aanzet tot haat, geweld
of discriminatie. Dit is soms nu wel het geval en dat vind ik problematisch. Om te
voorkomen dat de wet voor andere doelen wordt gebruikt, worden er in het voorgenomen
wetsvoorstel verschillende proportionaliteitswaarborgen verankerd. Deze waarborgen
zorgen er voor dat niet wordt ingegrepen indien dat niet noodzakelijk is. Belangrijk
hierbij is dat er in concrete casus onafhankelijk onderzoek zal worden gedaan door
de inspectie, ter toetsing van de door de wetgever gestelde normen. Pas nadat de inspectie
na degelijk onderzoek concludeert dat de norm is overtreden, kan de Minister een passende
sanctie opleggen – welke sancties tevens zijn afgebakend in de wet.

213

Wat verstaat u onder «niet verder gaan dan nodig»? Hoe kunt u «niet verder gaan dan
nodig» dusdanig juridisch afbakenen dat het geen speelbal van de politiek wordt?

In het wetsvoorstel worden verschillende (proportionaliteits)waarborgen verankerd.
Deze waarborgen zorgen er voor dat niet wordt ingegrepen indien dat niet noodzakelijk
is. Belangrijk hierbij is dat er in concrete casus onafhankelijk onderzoek zal worden
gedaan door de inspectie. Pas nadat de inspectie na degelijk onderzoek concludeert
dat de norm is overtreden, kan de Minister een passende sanctie opleggen – welke sancties
tevens zijn afgebakend in de wet.

214

Wie voert de proportionaliteits- en subsidiariteitstoets uit en vindt dit plaats bij
elke situatie waar de inspectie en de Minister in willen grijpen?

Zowel bij het inzetten van toezichtsbevoegdheden als bij de inzet van een aanwijzing
en sancties indien een aanwijzing niet wordt opgevolgd, gelden het proportionaliteits-
en subsidiariteitsbeginsel. Zie voor het toezicht artikel 5:13 Awb. Ten aanzien van
de aanwijzing en sancties volgt dit uit artikel 3:4 Awb.

De bestuursorganen die de betreffende bevoegdheden uitoefenen (dus de inspectie en
de Minister), beoordelen of de inzet van die bevoegdheden in overeenstemming is met
de genoemde beginselen. Deze beoordeling kan worden getoetst door de (bestuurs)rechter
wanneer de belanghebbende beroep instelt tegen het handhavingsbesluit.

215

Hoe kan de inspectie bepalen of iets schadelijks is voor een kind?

Of onderwijs schadelijk is voor een kind, bepaalt de inspectie niet. De inspectie
bepaalt enkel of onderwijs aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

216

Wordt de bepaling van «tegelijkertijd» enkel ingevuld met het verbod op onderwijs
dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie? Op welke wijze is dit dan in voldoende
mate tegen elkaar afgewogen gezien dat er een inbreuk gemaakt wordt op grondrechten?

De vraagsteller doelt erop dat de norm (aanzetten tot haat, geweld of discriminatie)
is toegesneden op de (gelijktijdige) aantasting van meerdere belangen: het belang
van het kind en de belangen van de samenleving, meer specifiek de bescherming van
bepaalde (minderheids)groepen en de openbare veiligheid.

Deze belangenaantasting wordt enkel tegengegaan door de genoemde norm. Het antwoord
op de gestelde vraag luidt dus bevestigend. Onderwijs dat kinderen aanzet tot haat,
geweld of discriminatie schaadt immers de belangen van het kind (omdat daarmee de
volledige ontplooiing van het kind wordt tegengegaan) en van de samenleving (omdat
het kind daarmee gestimuleerd wordt anderen te schaden). Het door middel van onderwijs
aanzetten van kinderen tot haat, geweld of discriminatie beschouwt de regering dan
ook als een dermate grote aantasting van genoemde belangen, dat een beperking van
de van toepassing van zijn grondrechten gerechtvaardigd moet worden geacht.

217

Hoe is duidelijk dat «dergelijk onderwijs» de openbare veiligheid in gevaar brengt?
Kunt u hier een aantal concrete voorbeelden van noemen?

Wanneer onderwijs aanzet tot haat, geweld of discriminatie kan dit ertoe leiden dat
kinderen strafbare feiten plegen die de openbare veiligheid in gevaar brengen. Denk
aan openlijke geweldpleging richting bepaalde groepen.

218

Wat is de onderbouwing dat, terwijl discriminatie een diffuus begrip is, «buiten twijfel
staat dergelijk onderwijs schadelijk is voor kinderen»?

In de context van de voorgenomen wet wordt onderwijs dat aanzet tot discriminatie
gedefinieerd als onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen
bepleit, met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Het voorzienbare
gevolg is dat kinderen zich hierdoor afkeren van onze pluriforme samenleving en niet
tot volle ontplooiing kunnen komen.

219

Wat staat er in het begrippenkader van artikel 137d van het Wetboek van Strafrecht?

Artikel 137d Sr luidt: «Hij die in het openbaar, mondeling of bij geschrift of afbeelding,
aanzet tot haat tegen of discriminatie van mensen of gewelddadig optreden tegen persoon
of goed van mensen wegens hun ras, hun godsdienst of levensovertuiging, hun geslacht,
hun hetero- of homoseksuele gerichtheid of hun lichamelijke, psychische of verstandelijke
handicap, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste twee jaren of geldboete
van de vierde categorie.»

«Haat» betreft een extreme emotie van diepe afkeer en vijandigheid. «Discriminatie»
is gedefinieerd in artikel 90quater Sr: elke vorm van onderscheid, elke uitsluiting,
beperking of voorkeur, die ten doel heeft of ten gevolge kan hebben dat de erkenning,
het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid van de rechten van de mens en de
fundamentele vrijheden op politiek, economisch, sociaal of cultureel terrein of op
andere terreinen van het maatschappelijk leven, wordt teniet gedaan of aangetast.
Bij «gewelddadig optreden» moet worden gedacht aan mishandeling of zaakbeschadiging.

220

Ziet u ook dat in een seculiere samenleving er steeds meer minachtend gedacht wordt
over gelooft? Hoe verhoudt dit zich ten opzichte van het voorgenomen wetsvoorstel
waarin u het begrip discriminatie toe wilt voegen?

Nee.

221

Bent u ook voornemens om de inspectie van het onderwijs in te laten grijpen bij informeel
onderwijs waar minachtend gesproken wordt over gelovige mensen?

Dit is afhankelijk van context en feiten. Wanneer daarmee wordt aangezet tot haat,
discriminatie of geweld kan ingrijpen een mogelijkheid zijn.

222

Wat is het verschil tussen «propageren dat omgang daarmee moet worden vermeden» als
signaal waardoor de inspectie van het onderwijs in moet grijpen (pagina 10) ten opzichte
van «dat contact met de daaruit voortvloeiende levenswijze moet worden vermeden» als
principieel belang dat dit mogelijk blijft (pagina 11)?

In de eerste door uw commissie geciteerde frase wordt er verwezen naar onderwijs dat
propageert dat de omgang met (groepen) personen moet worden vermeden omdat deze (groepen)
personen verachtelijk zouden zijn. Dit valt onder onderwijs dat aanzet tot haat en
discriminatie.

In de tweede door uw commissie geciteerde frase wordt er verwezen naar onderwijs dat
propageert dat de omgang met levenswijzen moet worden vermeden omdat de overtuiging
die erachter schuilgaat niet in lijn is met de overtuiging waar vanuit het onderwijs
is vormgegeven. Zo lang de gegeven overtuiging en de mensen die de overtuiging hanteren
niet als verachtelijk worden weggezet, valt dit niet onder onderwijs dat aanzet tot
haat, geweld of discriminatie.

223

Is het niet aanbieden van gebedsruimtes op openbare scholen een uiting van minachting
en het structureel ongelijkwaardigheid van groepen oplevert?

Nee.

224

Hoe verhoudt de voorgestelde wetgeving over toezicht op informeel onderwijs zich tot
andere wetgeving, bijvoorbeeld het strafrecht en het redelijk vermoeden van schuld?

Zoals aangegeven verbiedt het strafrecht alleen het aanzetten tot haat, geweld of
discriminatie in het openbaar. De voorgenomen norm voor het informeel onderwijs betreft
ook besloten situaties. Omdat de voorgenomen wet op het informeel onderwijs een bestuursrechtelijk
sanctie-instrumentarium in het leven roept, is het strafrechtelijke begrippenkader
in beginsel niet van toepassing. Daarbij zij echter nog het volgende opgemerkt.

In de brief is aangegeven dat het niet opvolgen van een aanwijzing ook kan leiden
tot een bestuurlijke boete. Voor de oplegging van een dergelijke boete geldt de onschuldpresumptie,
aangezien het een bestraffende sanctie betreft (zie ook artikel 6, tweede lid, van
het EVRM). De maatstaf voor het leveren van het bewijs dat de aanwijzing niet is opgevolgd,
is dan derhalve dezelfde als die in het strafrecht geldt.

Ook is in de brief aangegeven dat toezichtsbevoegdheden alleen worden ingezet, indien
de inspectie signalen heeft die een redelijk vermoeden van overtreding van de gestelde
norm opleveren. Die maatstaf is vergelijkbaar met die van artikel 27 Sv (redelijk
vermoeden van schuld).

225

Hoe gaat u voorkomen dat, hoewel u stelt dat het mogelijk blijft om orthodox-religieuze
visies over te dragen in het informeel onderwijs, de inspectie met de nieuwe wet in
de hand alsnog gaat optreden tegen religieuze groeperingen die er orthodoxe visies
op na houden, nu deze visies ten aanzien van bijvoorbeeld de verhouding tussen man
en vrouw of het huwelijk, door «buitenstaanders» nogal eens als discriminatoir worden
beschouwd?

In de context van de voorgenomen wet is het begrip «discriminatie» van een duidelijke
invulling voorzien. Onderwijs dat aanzet tot discriminatie wordt mede gedefinieerd
als onderwijs «dat structureel de ongelijkwaardigheid van (groepen) personen bepleit,
met het kennelijke doel om te voorkomen dat kinderen met die personen interacteren
door een houding van minachting of vijandschap aan te wakkeren». Onderwijs dat orthodox-religieuze
overtuigingen propageert en niet tegelijkertijd aanzet tot haat, geweld of discriminatie,
zal niet als discriminatoir worden aangemerkt en voor de inspectie geen reden zijn
om in te grijpen. Daarnaast is het toezicht signaalgestuurd van aard.

226

In hoeverre is de maatregel om elke vorm van informeel onderwijs van alle gelovigen
(zondagscholen, kindernevendiensten, etc.) onder toezicht te stellen proportioneel,
nu het probleem speelt bij een beperkt aantal weekendscholen?

Een belangrijk uitgangspunt is dat het toezicht signaalgestuurd zal zijn. De inspectie
zal dus alleen haar toezichtsbevoegdheden kunnen inzetten als er een redelijk vermoeden
is dat de wet wordt overtreden. Op die manier wil ik veilig stellen dat het overgrote
deel van personen en instellingen dat informeel onder geeft, nooit met deze wet te
maken krijgt.

227

Wat is de reden dat dit voorgenomen wetsvoorstel is beperkt tot informeel onderwijs,
aangezien de bescherming grenzen kennen ook geldt voor rechten van ouders die eigen
religieuze overtuigingen overdragen aan diens kinderen?

De reden wordt uiteengezet in de Kamerbrief van 24 mei jl.: «burgers moeten in de
beslotenheid van hun huis en binnen de intimiteit van het gezinsleven hun godsdienst
vrij kunnen belijden, hun eigen religieuze of levensbeschouwelijke opvattingen kunnen
naleven en deze opvattingen ook aan hun kinderen kunnen overdragen. Voor zover hier
grenzen aan zitten, is het niet aan mij als Minister van Primair en Voortgezet onderwijs
om deze te bepalen en te handhaven».

228

Wie garandeert dat, gezien de reikwijdte van het voorgenomen wetsvoorstel, ook in
de toekomst ruimte blijft op kritiek op de overheid?

«Kritiek op overheidsbeleid vormt de essentie van een rechtsstaat en democratie, die
immers uitsluitend kunnen bestaan bij de gratie van kritiek en een botsing van standpunt,»
zo wordt vermeld in de Kamerbrief van 24 mei jl. Kritiek op de overheid, net als kritiek
op alle instituties en (groepen) personen, valt dus buiten de reikwijdte van het voorgenomen
wetsvoorstel – althans zo lang als de kritiek niet aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

229

Zou het verbod op anti-integratief en antirechtstatelijk informeel onderwijs niet
eerder leidend moeten zijn dan de leeftijd?

Het verbod op onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie is leidend in
de voorgenomen wet. De leeftijd geldt hierbij als afbakening van het toepassingsbereik.
In de Kamerbrief van 24 mei jl. wordt uiteengezet waarom voor de voorgestelde afbakening
is gekozen: «hoewel informeel onderwijs dat volwassenen aanzet tot haat, geweld of
discriminatie ook onwenselijk is, kan van volwassenen worden verwacht dat zij voldoende
weerbaar zijn om zich door dergelijk onderwijs niet te laten beïnvloeden. Dit geldt
niet zonder meer voor kinderen, die moeilijker weerstand kunnen bieden aan beïnvloeding
door onderwijs dat vaak gegeven wordt door personen waarvoor zij een natuurlijk ontzag
hebben».

230

Hoe komt het dat minder ernstig is als kinderen aangezet worden tot haat en geweld
dan volwassenen?

Hoewel informeel onderwijs dat volwassenen aanzet tot haat, geweld of discriminatie
ook onwenselijk is, kan van volwassenen worden verwacht dat zij voldoende weerbaar
zijn om zich door dergelijk onderwijs niet te laten beïnvloeden. Zie ook het antwoord
hierboven.

231

Hoe liberaal is het om de bescherming van de democratische rechtstaat aan verdere
grenzen te onderwerpen?

De voorgenomen wet staat in dienst van de liberale kernwaarde vrijheid, voor zover
het doel is van de wet om te verzekeren dat leerlingen zich in vrijheid en veiligheid
kunnen ontwikkelen. Met de voorgenomen wet worden tegelijkertijd de andere liberale
kernwaarden behartigd: verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid
en gelijkwaardigheid.

232

Hoe wordt gegarandeerd dat ook de volgende Minister niet wil ingrijpen op orthodox-religieuze
visies, die in het informeel onderwijs overgedragen worden?

Met de voorgenomen wet wil ik kunnen ingrijpen op informeel onderwijs dat aanzet tot
haat, geweld of discriminatie. Informeel onderwijs vanuit een orthodox-religieuze
visie, net als informeel onderwijs vanuit andersoortige religieuze of niet-religieuze
visies, zal in de meeste gevallen niet onder deze noemer vallen. Bovendien wordt in
de voorgenomen wet voorzien in waarborgen tegen politieke inmenging van een Minister.

233

Gaat het enkel om het gevolg van het onderwijs waardoor kinderen zich schuldig gaan
maken aan rassenhaat, etc. of gaat het ook om het praten hierover?

Geen van beide is het geval. Om in te kunnen grijpen bij informeel onderwijs dat kinderen
aanzet tot haat, geweld of discriminatie, is het geen vereiste dat de kinderen in
kwestie al tot haat, geweld of discriminatie zijn overgegaan. Wel moet met redelijke
mate van voorzienbaarheid kunnen worden voorspeld dat kinderen op termijn kunnen overgaan
tot haat, geweld of discriminatie. Dit is meestal niet het geval voor informeel onderwijs
waarin gesproken wordt over onderwerpen die raken aan haat, geweld of discriminatie.
Dit blijft dus gewoon mogelijk.

234

Wat is de definitie van «tot volle ontplooiing kunnen komen»?

Het recht van kinderen om tot volle ontplooiing te kunnen komen is ontleend aan artikel 6
IVRK, waarin is vastgelegd dat kinderen recht hebben op ontwikkeling in de ruimst
mogelijke mate. Dit houdt in dat kinderen niet beperkt mogen worden in hun ontwikkeling.

235

Wat is de taak van de overheid bij het tot volle ontplooiing kunnen laten komen van
kinderen?

Het tweede lid van artikel 6 van het IVRK bepaalt dat «De Staten die partij zijn,
waarborgen in de ruimst mogelijke mate de mogelijkheden tot overleven en de ontwikkeling
van het kind». Welke taken dit met zich meebrengt voor de overheid wordt nader gedefinieerd
door het VN-Kinderrechtencomité in haar General Comments nummers 4 en 7.

236

Onderkent u dat de voorgestelde norm niet noodzakelijkerwijs gedragingen betreft die
een bedreiging vormen voor de democratische rechtstaat? Zou niet altijd ook een criterium
moeten zijn dat de gedragingen een bredere uitwerking hebben dan enkel tegen een specifieke
groep personen gericht? Waarom zou het aanzetten tot haat tegen bepaalde personen
of groepen niet bij uitstek een zaak van het strafrecht zijn?

De voorgestelde norm stelt grenzen aan informeel onderwijs dat schadelijk is voor
het kind dat het onderwijs volgt en waarvan tegelijkertijd aannemelijk is dat de rechten
en vrijheden van anderen of de openbare orde en veiligheid in ernstige mate worden
aangetast. Er zijn hier dus altijd meerdere belangen in het geding, waaronder in ieder
geval de belangen van het kind. Samen wegen deze belangen wat mij betreft zwaar genoeg.

De voorgestelde norm sluit aan bij het begrippenkader van artikel 137d van het Wetboek
van Strafrecht, maar vult dat begrippenkader ook aan: anders dan de genoemde strafbepaling
zal de norm niet alleen zien op in het openbaar gedane uitingen, maar (mede) op besloten
situaties. Dit is nodig om de norm in de context van informeel onderwijs slagvaardig
te doen zijn.

237

Wat is het verschil tussen «houdingen en denkbeelden [aanleren] waardoor [kinderen]
zich dreigen af te keren van onze pluriforme samenleving» en «bepleiten dat de overtuiging
van anderen «fout» is en dat contact met de daaruit voortvloeiende levenswijze moet
worden vermeden»?

De eerste door uw commissie geciteerde frase refereert aan de soort houdingen en denkbeelden
die het gevolg zijn van informeel onderwijs dat propageert dat de omgang met (groepen)
personen moet worden vermeden omdat deze (groepen) personen verachtelijk zouden zijn.
Dit onderwijs valt onder onderwijs dat aanzet tot haat en discriminatie.

In de tweede door uw commissie geciteerde frase wordt er verwezen naar onderwijs dat
propageert dat de omgang met levenswijzen moet worden vermeden omdat de overtuiging
die erachter schuilgaat niet in lijn is met de overtuiging waar vanuit het onderwijs
is vormgegeven. Zo lang de gegeven overtuiging of de mensen die de overtuiging aanhangen
niet actief worden gemaakt tot doelwit van haat, geweld of discriminatie, valt dit
niet onder onderwijs dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

238

Komt het voorgestelde toepassingsbereik van het aanstaande wetvoorstel over informeel
onderwijs niet op losse schroeven te staan doordat u stelt: «Daarnaast mogen wij niet
het risico lopen dat de wet niet van toepassing is op, bijvoorbeeld, tot haat aanzettend
onderwijs omdat dat niet in een bepaalde setting plaatsvindt. In alle sectoren kan
daar immers sprake van zijn.»

Tegen de achtergrond van de door uw commissie geciteerde frase wordt in de Kamerbrief
van 24 mei jl. gekozen voor een toepassingsbereik dat geen specifieke sectoren uitzondert.
Deze keuze is in lijn met de door uw commissie geciteerde frase en komt daardoor dus
niet op losse schroeven te staan.

239

Wat is het verschil tussen informeel onderwijs en informele scholing?

In de context van de beleidsagenda informeel onderwijs wordt met de begrippen «informeel
onderwijs» en «informele scholing» aan hetzelfde gerefereerd.

240

Zijn verenigingen ook private partijen?

Een vereniging is in de meeste gevallen een privaatrechtelijke rechtspersoon en kan
daarmee dus worden gezien als private partij.27

241

Is er sprake van een slagvaardig voorgenomen wetsvoorstel aangezien alles eronder
valt?

Zoals uw commissie in de Kamerbrief van 24 mei jl. heeft kunnen lezen, is het niet
zo dat «alles» onder het voorgenomen wetsvoorstel valt. De voorgenomen wet richt zich
op alle activiteiten die zijn gericht op het systematisch overbrengen van kennis,
vaardigheden of attitudes aan kinderen van 4 t/m 17 jaar en opereert bovendien signaalgestuurd.
Met deze afbakening en aanvullende waarborgen is het voorgenomen wetsvoorstel mijns
inziens voldoende slagvaardig.

242

Vallen particuliere scholen ook onder dit beoogde wetsvoorstel? Zo nee, welke waarborgen
zijn er dat een school, zoals de renaissanceschool, niet aanzet tot discriminatie?
Hoe vindt het toezicht daarop plaats?

Particuliere scholen, als de Renaissanceschool die door de inspectie beoordeeld en
door de Minister erkend zijn, vallen niet onder het informele onderwijs. Deze scholen
staan al onder toezicht van de inspectie. Het toezicht van de inspectie voorkomt dat
particuliere scholen zoals de Reniassanceschool aanzetten tot haat, geweld of discriminatie,
omdat voor die scholen de burgerschapsopdracht en de zorgplicht voor sociale veiligheid
geldt.

243

Wordt het vraagstuk of een bepaalde situatie wel of niet bedoeld is om onder dit wetsvoorstel
te laten vallen, verschoven naar de individuele inspecteur?

In het signaalgestuurde toezicht zal de inspectie binnengekomen signalen uiterst zorgvuldig
wegen. Als organisatie bepaalt zij vervolgens of nader onderzoek noodzakelijk is.
Dit zal worden uitgevoerd door een team van inspecteurs vaststellen of sprake is van
een overtreding van de wet. Dit is niet anders dan nu in het regulier onderwijs het
geval is.

244

Worden aanvullende waarborgen, zoals signaalgestuurd toezicht, in de wet geregeld
of in lagere regelgeving?

Aanvullende waarborgen zullen in de wet worden geregeld.

245

Welke andere waarborgen, behalve signaalgestuurd toezicht, worden ingebouwd?

Andere waarborgen die in de wet worden ingebouwd zijn in ieder geval een scherp omlijnde
norm, een afbakening van het toepassingsbereik, een onafhankelijke toezichthouder,
een duidelijke afbakening van mogelijke aanwijzingen door de Minister en toegang tot
rechterlijke toetsing.

246

Hoe is de verschuiving tot stand gekomen van de leeftijd van 5–16 jaar naar 4–17 jaar?

Met de herziene reikwijdte wil dit kabinet zoveel mogelijk kinderen beschermen. In
de praktijk blijkt dat kinderen vanaf 4 jaar al informeel onderwijs ontvangen. Vanaf
18 jaar zijn jongeren geen kinderen meer. Daarom is gekozen voor de leeftijd van 4
tot en met 17 jaar.

247

Welke signalen van welke actoren wegen in het voorgenomen wetsvoorstel dusdanig zwaar
dat de inspectie daar op af wordt gestuurd?

De inspectie wordt nergens op af gestuurd. De inspectie zal in alle gevallen de signalen
onafhankelijk wegen, om te beoordelen of inderdaad sprake is van een redelijk vermoeden
van overtreding. Voorbeelden van mogelijke signalen zijn die van professionals, zoals
docenten, die plotseling zorgwekkend gedrag zien bij kinderen die informeel onderwijs
volgen. Hetzelfde geldt voor signalen vanuit overheidsorganen (zoals de politie en
gemeenten), mits die specifiek betrekking hebben op een bepaalde persoon of organisatie
die informeel onderwijs verzorgt.

248

Hebben het Openbaar Ministerie (hierna: OM) en de Raad voor de Rechtspraak reactie
gegeven op de voorgestelde norm, gelet op hun ervaring en expertise op het gebied
van het beoordelen van het aanzetten tot haat, geweld en discriminatie? Zo nee, waarom
niet?

Over de norm is met verschillende deskundigen gesproken, waaronder een Officier van
Justitie. Er is niet gesproken met de Raad voor de Rechtspraak. In de verdere uitwerking
is dat echter zeker een mogelijkheid.

249

Waarom is, gezien de aansluiting bij het strafrecht, er niet voor gekozen om een specifieke
strafrechtelijke bepaling voor het informeel onderwijs te introduceren? Verdient dat
vanuit de eenheid, zorgvuldigheid en gelijke behandeling als het gaat om het bestrijden
van haat, geweld en discriminatie niet de voorkeur?

Het voorgenomen wetsvoorstel is gericht op het beschermen van de belangen van kinderen
en van de samenleving. Dit wordt bereikt met een instrumentarium dat vooral gericht
is op herstel en op het gericht voorkomen van toekomstige overtredingen. Zo kan met
een aanwijzing worden bereikt dat bepaalde sprekers of docenten niet meer betrokken
worden bij het onderwijs. Het strafrecht, dat vooral gericht is op bestraffing, is
minder geschikt om die doelen te bereiken.

250

Wat is de reden dat een norm wordt ontwikkeld die sterk aansluit bij de huidige praktijk
inzake haat, geweld en discriminatie, terwijl de oorspronkelijke bedoeling van het
toezicht informeel onderwijs gelegen is in het feit dat daar broedplaatsen kunnen
zijn van jihadisme en radicalisering? Ligt het niet voor de hand om vanuit de bestuursrechtelijke
benadering juist een onderscheidende norm te kiezen die zich specifiek richt op zorgen
over de nationale veiligheid en de openbare orde?

De bedoeling van het toezicht is niet alleen om in te kunnen grijpen daar waar informeel
onderwijs aanzet tot jihadisme en radicalisering, maar overal waar informeel onderwijs
aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Dit is niet alleen een probleem voor de
nationale veiligheid en openbare orde, maar kan daarnaast ook de belangen van kinderen
en derden ernstig schaden.

251

Hoe verhoudt de voorgestelde norm zich tot dat daadwerkelijk sprake moet zijn van
aanzetten tot haat, geweld en discriminatie en dat ook reeds ingegrepen kan worden
op grond van het risico dat het kind anderen zou kunnen schaden of benadelen?

Om in te kunnen grijpen bij informeel onderwijs dat kinderen aanzet tot haat, geweld
of discriminatie, is het geen vereiste dat de kinderen in kwestie al tot haat, geweld
of discriminatie zijn overgegaan. Wel moet met redelijke mate van voorzienbaarheid
kunnen worden voorspeld dat kinderen op termijn kunnen overgaan tot haat, geweld of
discriminatie.

252

In hoeverre is het in strijd met de fundamenten van de democratische rechtsstaat indien
opvattingen van burgers achter de voordeur worden getoetst?

Informeel onderwijs dat in de woning plaatsvindt, valt niet binnen de reikwijdte van
de voorgenomen wet.

253

In hoeverre kan ook een afwijzing van de (al dan niet politieke) islam als religie
vallen onder moslimhaat, waartoe kinderen niet mogen worden aangezet?

In de Kamerbrief van 24 mei jl. wordt vermeld dat het toegestaan blijft om in het
informeel onderwijs te bepleiten dat de overtuigingen van anderen «fout» zijn, zo
lang het onderwijs niet tegelijkertijd aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Afwijzing
van de (al dan niet politieke) islam mag dus blijven bestaan, mits het niet tegelijkertijd
aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Dit is afhankelijk van de feiten en omstandigheden.

254

Hoe bent u tot de afweging gekomen om bij het vereiste van organisatie niet aan te
sluiten bij de definitie van artikel 140 van het Wetboek van Strafrecht, dat luidt:
«Deelneming aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van misdrijven, wordt
gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes jaren of geldboete van de vijfde
categorie.»?

Het begrip criminele organisatie houdt in: «een samenwerkingsverband, met een zekere
duurzaamheid en structuur, tussen de verdachte en ten minste één andere persoon.»28 Er zijn dus altijd meerdere personen betrokken bij een criminele organisatie. Informeel
onderwijs kan echter ook door één persoon worden gegeven. Daarom is niet (volledig)
aangesloten bij het strafrechtelijke begrip «criminele organisatie». Wel wordt aangesloten
bij de in de jurisprudentie omtrent het begrip «criminele organisatie» gehanteerde
criteria van duurzaamheid en planmatigheid. Zodoende vallen incidentele bijeenkomsten
in ieder geval buiten het toepassingsbereik van het voorgenomen wetsvoorstel.

255

Is er niet sprake van een vervaging van «informeel onderwijs» en onderwijs in het
geval thuisonderwijs gezien de volgende passage? «Indien er in de toekomst overigens
toezicht op het thuisonderwijs mocht worden georganiseerd, zal in het kader van het
wetsvoorstel worden bekeken of dat ook gevolgen dient te hebben voor het toepassingsbereik
van het toezicht op het informeel onderwijs.»

Met de passage wordt vooral bedoeld dat vormen van toezicht op thuisonderwijs en op
informeel onderwijs goed op elkaar moeten aansluiten. Thuisonderwijs wordt niet geschaard
onder informeel onderwijs.

256

Wat is de definitie van «enige mate» wanneer u schrijft dat om onder de wet te vallen
er «enige mate van organisatie» noodzakelijk is?

In de Kamerbrief van 24 mei jl. wordt «enige mate van organisatie» gedefinieerd in
termen van de duurzaamheid en planmatigheid van de organisatie.

257

Waarop is de stelling gebaseerd dat bij de opvoeding niet structureel en systematisch
kennis, vaardigheden en attitudes wordt overgedragen?

Een gangbare interpretatie van het begrip onderwijs is dat opvoeding daar niet onder
valt, omdat opvoeding op een meer organische wijze plaatsvindt. Zo is er geen sprake
van een curriculum of rooster in het geval van opvoeding. Om die reden valt voorschoolse
educatie aan zeer jonge kinderen (waarbij sprake is van speelleren) bijvoorbeeld ook
buiten het begrip onderwijs.

258

Hoe bepaalt u of er sprake is van een planmatige aanpak? Gaat dat enkel over een frequentie
van samenkomen of gaat dat over het plannen van de inhoud die overgedragen wordt tijdens
die bijeenkomsten?

Het is aan de inspectie om in een concreet geval te beoordelen of er sprake is van
een planmatige aanpak. Er zijn wel diverse indicatoren die duiden op een planmatige
aanpak. Dat kan inderdaad gaan over de frequentie van samenkomen en planning van activiteiten.
Ook de systematiek achter de lessen en de gebruikte lesmethoden kunnen hier op wijzen.

259

Zorgt dit voorgenomen wetsvoorstel er niet voor dat mensen steeds meer informeel onderwijs
in hun eigen huis gaan verzorgen?

Kwaadwillenden kunnen altijd een weg vinden om schadelijke praktijken aan het oog
van de wetgever te onttrekken. Dit is voor mij geen reden om niet naar oplossingen
te zoeken. Het is wel goed om scherp te zijn op een dergelijke ontwikkeling.

260

Wat is het verschil tussen «geven» of «doen geven»?

Waar wordt gesproken over het «geven» van informeel onderwijs is de betrokken actor
de leskracht zelf die direct in onderwijs voorziet. Waar wordt gesproken over het
«doen geven» van informeel onderwijs is de betrokken actor bijvoorbeeld de bestuurder
die alleen indirect in onderwijs voorziet. Beiden handelen in strijd met de voorgenomen
wet wanneer zij onderwijs faciliteren dat aanzet tot haat, geweld of discriminatie.

261

Van welke delen van het begrippenkader dat wordt gehanteerd om vast te stellen of
sprake is van een organisatie in de zin van artikel 140 Sr. wordt afgeweken?

Niet noodzakelijk is dat het informeel onderwijs wordt gegeven door een samenwerkingsverband
van meer personen. Wel wordt aangesloten bij de in de jurisprudentie omtrent het begrip
«criminele organisatie» gehanteerde criteria van duurzaamheid en planmatigheid.

262

Zou het niet de bedoeling moeten zijn dat het wetsvoorstel degenen raken die anti-integratief,
antidemocratisch of antirechtstatelijk opereren in plaats van dat het wetsvoorstel
degenen raken waarvoor de wet bedoeld is?

De voorgenomen wet is bedoeld voor informeel onderwijs dat aanzet tot haat, geweld
of discriminatie en zal ook alleen het informeel onderwijs dat aanzet tot haat, geweld
of discriminatie raken. Waarborgen die in de voorgenomen wet worden ingebouwd, zullen
dit verzekeren.

263

Is onderwijs niet juist een verlengstuk van opvoeding?

Tot op zekere hoogte kan onderwijs als verlengstuk van opvoeding worden beschouwd.
Daarom wordt in de Kamerbrief van 24 mei jl. ook het recht genoemd van ouders om zich
van opvoeding en onderwijs te verzekeren dat aansluit bij hun overtuigingen. Dit recht
is echter niet absoluut en kan worden ingeperkt.

264

Valt informeel onderwijs aan een groep kinderen, niet zijnde iemands eigen kinderen,
dat wordt georganiseerd in een woonhuis onder de reikwijdte van deze wet?

Informeel onderwijs dat in de woning plaatsvindt, valt niet binnen de reikwijdte van
de voorgenomen wet. Het maakt hierbij niet uit of het gaat om de eigen woning of om
de woning van een ander.

265

Hoe verhoudt het advies van de Landsadvocaat van juli 2022 zich tot de plannen die
u in deze brief uiteenzet?

Naar aanleiding van het advies van de Landsadvocaat zijn een aantal mogelijke maatregelen
onderzocht:

1. De verdere uitbreiding van het verbod op organisatie

2. De ontwikkeling van nieuwe strafbaarstellingen

3. Het gebruik van een keurmerk.

4. De uitbreiding van het gebruik van de VOG naar personen betrokken met informele scholing

5. Het opstellen van een nieuwe wettelijke norm met toezicht door inspectie

6. Het uitbreiden van de meldplicht uit de Wpo en Wvo.

Gegeven de verantwoordelijkheden van het ministerie is ervoor gekozen om de maatregelen
vier en vijf verder uit te werken. Hiermee werken we aan bevorderen en handhaven.

266

Op welke punten heeft u de plannen die u in de brief uiteenzet aangepast na het advies
van de Landsadvocaat?

Het advies van de Landsadvocaat heeft de overtuiging gesterkt dat het bestaande wettelijke
instrumentarium onvoldoende toereikend is voor effectief, signaalgestuurd toezicht
op informeel onderwijs. In de uitwerking van de hoofdlijnen voor nieuwe wetgeving
is het advies van de Landsadvocaat meegenomen in de afwegingen.

267

Wat betekent het voor het toezicht dat in de particuliere sfeer sprake is van allerlei
activiteiten en interactie, die niet zo simpel in de term onderwijs te vangen zijn,
waarbij een gestructureerde setting verondersteld wordt?

Er is enige mate van organisatie noodzakelijk voor informele onderwijsorganisaties
om onder het toepassingsbereik van de voorgenomen wet te vallen. Het geven van spontane
of incidentele uitleg aan kinderen valt dus niet onder het bereik van de wet.

268

Kunt u toelichten waarom als ondergrens de leeftijd van 4 jaar is gekozen? Waarom
hanteert u hier niet het uitgangspunt «hoe eerder hoe beter»?

Er is voor deze leeftijdscategorie gekozen om gelijke tred te houden met het reguliere
onderwijs. Daarnaast zien we dat veel informeel onderwijs ook wordt gegeven aan kinderen
die vallen binnen deze leeftijdscategorie.

269

In hoeverre valt er een scherpe grens te trekken tussen informele onderwijsinstellingen
en andere informele instellingen die zich richten op kinderen?

Het onderscheid tussen informele onderwijsinstellingen en andere informele instellingen
die zich richten op kinderen wordt gemaakt op basis van het begrip «onderwijs», dat
in de context van de beleidsagenda informeel onderwijs wordt gedefinieerd als «alle
activiteiten die zijn gericht op het systematisch overbrengen van kennis, vaardigheden
of attitudes». Informele lesinstellingen waar activiteiten worden ontplooid die aan
deze criteria voldoen, worden in de context van de beleidsagenda informeel onderwijs
beschouwd als informele onderwijsinstellingen.

270

Hoe bent u tot de afweging gekomen om te kiezen voor signaalgestuurd toezicht als
een belangrijk uitgangspunt en niet voor de strafrechtelijke benadering en de bijbehorende
presumptie van onschuld van een verdachte?

Zie het antwoord op vraag 249. In aanvulling daarop geldt nog het volgende: om te
voorkomen dat toezichtsbevoegdheden worden ingezet ten aanzien van personen die geen
overtreding hebben begaan, is gekozen voor het signaalgestuurde toezicht. Daarmee
is de proportionaliteit ook gediend.

Omdat het hier bestuursrechtelijk instrumentarium betreft, is de onschuldpresumptie
niet van toepassing. Dit betekent niet dat op basis van vermoedens tot sanctionering
kan worden overgegaan. Er dient nog altijd voldoende bewijs van overtreding te worden
geleverd om een aanwijzing te kunnen geven.

271

Wat is de definitie van een «redelijk vermoeden» wanneer u schrijft dat de inspectie
aan de slag zal gaan bij een «redelijk vermoeden van overtreding»?

Het oordeel van een redelijk vermoeden ligt bij de inspectie. Zij maakt een afweging
naar de feiten en omstandigheden van een specifiek geval.

272

Zou u willen dat er toezicht komt op thuisonderwijs»?

Ja, in de Kamerbrief «Aanscherpingen particulier en thuisonderwijs» van 19 juni jl.29 kan uw Kamer hier meer over lezen.

273

In het licht van de vrijheid van drukpers; waar gaat de inspectie naar kijken bij
de beoordeling van leermiddelen?

Dat zal afhangen van de specifieke formulering van de wettelijke normstelling voor
toezicht op informeel onderwijs.

274

Welke zorgen heeft de inspectie geuit?

De inspectie heeft mij laten weten onder andere zorgen te hebben over de andersoortige
aard van de situaties waarom het zou gaan en de capaciteit, informatiepositie en expertise
die dat van de inspectie vraagt. Het accent van het toezicht zal in de eerste plaats
liggen bij opsporing, dat een ander instrumentarium vergt dan het instrumentarium
dat de inspectie voor haar huidige taak gebruikt. Daarnaast vraagt de inspectie zich
af of het toezicht doelmatig zal zijn, omdat bewust antidemocratische vormingsactiviteiten
zich potentieel aan toezicht zouden kunnen onttrekken. Tot slot geeft de inspectie
aan principiële zorgen te hebben over de rol die zij verwacht te moeten aannemen in
morele discussies in religieuze, politieke en maatschappelijke sfeer en die mogelijkerwijs
haar gezag en effectiviteit voor haar taken in het regulier onderwijstoezicht aantasten.
Deze zorgen worden meegenomen.

275

Welke andere manieren om toezicht te houden heeft u overwogen?

De manieren van toezicht die zijn overwogen zijn: een keurmerk, stimulerend toezicht
en signaalgericht toezicht.

276

Moet de inspectie bij het onderzoek naar informeel onderwijs dieper op de inhoud ingaan
dan ze nu doet bij een onderzoek naar onderwijs in een formele setting?

Het zal naar verwachting niet zozeer gaan om anders of dieper kijken, maar om verschillen
die betrekking hebben op de aard van problematisch informeel onderwijs.

277

Op welke grond kan de inspectie binnenkomen bij een aanbieder van informeel onderwijs?

Op grond van artikel 5:15, eerste lid, van de Awb heeft een toezichthouder de bevoegdheid
elke plaats te betreden, met uitzondering van een woning zonder toestemming van de
bewoner.

278

Wat gebeurt er indien een aanbieder van informeel onderwijs de inspectie niet binnenlaat?

Op grond van artikel 5:15, tweede lid, van de Awb kan een toezichthouder zich zo nodig
toegang verschaffen met behulp van de politie.

279

Wat zou er anders moeten zijn in de benodigde werkwijze bij het toezicht op informeel
onderwijs in vergelijking met het reguliere onderwijstoezicht?

Wat er precies anders zal zijn in de werkwijze bij het toezicht op informeel onderwijs
zal afhangen van de specifieke invulling van de voorgenomen wet. Wel kan nu al worden
gezegd dat het toezicht op informeel onderwijs volledig signaalgestuurd zal zijn en
dit is niet zo in het reguliere onderwijstoezicht.

280

Hoeveel fte maakt de inspectie vrij voor het toezicht?

Dat zal op een later moment bepaald moeten worden. De inspectie gaat vooralsnog uit
van substantiële capaciteit die daarvoor nodig lijkt. Afhankelijk van de invulling
kan ook worden beoordeeld welke aanvullende expertise nodig is. Extra toezichttaken
en eventuele uitbreiding van expertise zullen in elk geval een uitbreiding van capaciteit
vergen.

281

Hoe verhoudt uw voornemen zich tot een eerdere conclusie van het Ministerie van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid over informele scholing: «Het belasten van duizenden (vrijwilligers-)organisaties,
die op een positieve wijze bijdragen aan onze samenleving, om zicht te krijgen op
een beperkt aantal organisaties waar mogelijk zorgen om zijn, beschouwt het kabinet
als disproportioneel.»?30

Het belasten van duizenden organisaties werd en wordt als disproportioneel gezien.
Daarom is gekozen voor signaalgericht toezicht dat alleen die informele onderwijsinstellingen
raakt waarbij sprake is van een redelijk vermoeden van overtreding van de wettelijke
norm.

282

Zorgt de uitzondering voor leerplichtig onderwijs er niet toe dat er straks een ruimer
regime bestaat voor thuisonderwijs met een vrijstelling van de leerplicht dan voor
informeel onderwijs?

Op 19 juni jl. is een brief verstuurd over de aanscherpingen van het particulier en
thuisonderwijs.31 Daarin werd aangegeven dat uw Kamer uiterlijk het eerste kwartaal van 2024 het aangepaste
wetsvoorstel Waarborgen thuisonderwijs ontvangt.

283

Zal de inspectie haar taken bij het houden van toezicht ook verrichten met inachtneming
van de vrijheid van onderwijs (artikel 4 Wet op het onderwijstoezicht), op zodanige
wijze dat instellingen niet meer worden belast dan voor een zorgvuldige uitoefening
van het toezicht noodzakelijk is?

Ja. Grondrechten dienen ook bij de toepassing van toezichtsbevoegdheden in acht te
worden genomen. Verder is ook artikel 5:13 van de Awb van toepassing: «Een toezichthouder
maakt van zijn bevoegdheden slechts gebruik voor zover dat redelijkerwijs voor de
vervulling van zijn taak nodig is».

284

Worden er werkafspraken gemaakt met de veiligheidsdiensten zodat gerichte informatie
uitgewisseld kan worden waarmee de inspectie een onderzoek kan starten bij een aanbieder
van informeel onderwijs?

Ja, er zullen werkafspraken worden gemaakt.

285

Wat wordt er verstaan onder een bijzondere aanwijzing? Is er ook nog een algemene
aanwijzing?

In de gegeven context zou een algemene aanwijzing gaan over de handelingswijze van
de inspectie ten aanzien van een categorie gevallen. Een bijzondere aanwijzing gaat
over de handelingswijze van de inspectie ten aanzien van een individueel geval.

286

Aan welke soort eigensoortige bevoegdheden denkt u naast het uitwisselen van informatie?

Wanneer de inspectie een onderzoek start, beschikt de inspectie over de bevoegdheden
die de Awb aan toezichthouders toekent. Degenen die het informeel onderwijs verzorgen
zijn verplicht aan een onderzoek van de inspectie mee te werken. Zo is de inspectie
bevoegd om plaatsen te betreden en inlichtingen te vragen, en medewerking af te dwingen,
door middel van een last onder bestuursdwang of dwangsom.32 In gevallen waarin er serieuze signalen zijn van onderwijs dat aanzet tot haat,
geweld of discriminatie, zal de inspectie te maken kunnen krijgen met personen die
niet bereid zijn mee te werken aan het onderzoek. Dat vereist een andere benadering
van het onderzoek dan de benadering waarmee de inspectie nu gewoon is te werken.

287

Welke andere benadering is nodig voor informeel onderwijs?

In tegenstelling tot toezicht op regulier onderwijs, zal toezicht op informeel onderwijs
enkel signaalgestuurd zijn. In gevallen waarin er serieuze signalen zijn van onderwijs
dat aanzet tot haat of geweld, zal de inspectie te maken kunnen krijgen met personen
die niet bereid zijn mee te werken aan het onderzoek. Dat vereist een andere benadering
van het onderzoek dan de benadering waarmee de inspectie nu gewoon is te werken.

288

Wanneer is er volgens u sprake van effectief toezicht op informeel onderwijs?

Er is sprake van effectief toezicht wanneer er een goed beeld bestaat van eventueel
ongewenste beïnvloeding zoals bedoeld, dat hiertegen doeltreffend kan worden opgetreden
zodanig dat de ongewenste beïnvloeding effectief stopt, en dat geen sprake is van
onbedoelde negatieve neveneffecten (zoals veel onterechte signalen, negatieve beeldvorming
rond niet-problematische vorming en negatieve beeldvorming rond de legitimiteit en
proportionaliteit van inspectieoptreden).

289

Bij het reguliere toezicht is er een kader waarmee duidelijk wordt waar de inspectie
naar moet kijken. Hoe wordt dat bij informeel onderwijs geregeld?

Voor het toezicht op informeel onderwijs zal een aparte werkwijze en aanpak worden
opgesteld door de inspectie. Bij de verdere uitwerking van de wet zal moeten worden
bezien hoe deze precies worden ingevuld.

290

Welke andere instanties worden overwogen waarmee de inspectie gegevens kan uitwisselen?

Denkbaar is dat de inspectie de bevoegdheid wordt gegeven om informatie op te vragen
bij andere instanties, zoals de politie en de gemeente, indien dat noodzakelijk en
proportioneel is. Daarbij moet uiteraard de Algemene verordening gegevensbescherming
in acht worden genomen. Voor zover noodzakelijk zal in het wetsvoorstel een grondslag
worden opgenomen voor deze gegevensuitwisseling.

291

Is de grondslag die overwogen wordt om op te nemen in de wet een algemene maatregel
van bestuur of een ministeriële regeling?

De grondslag die gecreëerd wordt om toezicht te houden is een formele wet.

292

Hoe zwaar laat u, voor het opstellen van een wet, meewegen of het voor de inspectie
uitvoerbaar is?

Elk voorgenomen toezicht moet uitvoerbaar zijn, dit geldt ook voor toezicht op informeel
onderwijs. Een onderdeel van het wetstraject is ook de uitvoeringstoets. Daarnaast
zorg ik ervoor dat de inspectie de bevoegdheden, middelen en ondersteuning heeft om
goed uitvoering te geven aan haar nieuwe taak.

293

Stel dat de inspectie aangeeft dat het op geen enkele manier uitvoerbaar is. Wat gaat
u dan doen?

Zoals hierboven aangegeven moet elk toezicht uitvoerbaar zijn. Het is aan het kabinet
om te zorgen dat dit voor het toezicht op informeel onderwijs het geval is.

294

Hoeveel fte is er nodig bij de inspectie om het toezicht op informeel onderwijs te
realiseren?

Dat zal op een later moment bepaald moeten worden. De inspectie gaat vooralsnog uit
van substantiële capaciteit die daarvoor nodig lijkt.

295

Hoeveel extra middelen heeft de inspectie nodig om het toezicht op informeel onderwijs
te realiseren? Waar wordt dit uit gefinancierd?

Dat zal op een later moment bepaald moeten worden. De inspectie gaat vooralsnog uit
van substantiële capaciteit die daarvoor nodig lijkt.

296

Is bij u bekend dat er veel zorgen zijn rondom het realiseren van een goede uitvoering,
al helemaal in relatie tot oplopende personeelstekorten?

De zorgen van de inspectie zijn mij bekend.

297

Is het volgens u mogelijk om normeringen op te leggen die de inspectie kan gebruiken?

Ja. In de brief van 24 mei jl. beschrijf ik de voorgestelde invulling van de norm
waaraan het informeel onderwijs gehouden wordt.33

298

Wanneer is er volgens de inspectie sprake van effectief toezicht op informeel onderwijs?

Er is volgens de inspectie sprake van effectief toezicht wanneer er een goed beeld
bestaat van eventueel ongewenste beïnvloeding zoals bedoeld, dat hiertegen doeltreffend
kan worden opgetreden zodanig dat de ongewenste beïnvloeding effectief stopt, en dat
geen sprake is van onbedoelde negatieve neveneffecten (zoals veel onterechte signalen,
negatieve beeldvorming rond niet-problematische vorming en negatieve beeldvorming
rond de legitimiteit en proportionaliteit van inspectieoptreden).

299

Is het toezicht enkel van toepassing op situaties waarin kennis, vaardigheden en attitudes
structureel en systematisch worden overgedragen? Betekent dit bijvoorbeeld dat jeugdclubs
waar gezamenlijk over inhoudelijke thema’s gesproken wordt zonder dat er volgens een
vast rooster en stramien aan overdracht gedaan wordt buiten de sfeer van het toezicht
vallen? Is dit de bedoeling als de wens is om opruiende verbanden aan te pakken?

Het klopt dat de voorgenomen wet alleen van toepassing is op situaties waarin kennis,
vaardigheden en attituden systematisch worden overgedragen. Situaties waarin incidenteel
gesproken wordt over inhoudelijke thema’s, vallen hier niet onder, ook niet wanneer
de thema’s raken aan haat, geweld of discriminatie. Dit is in lijn met het doel van
de voorgenomen wet, dat niet is om «opruiende verbanden aan te pakken» maar om in
te kunnen grijpen wanneer informeel onderwijs kinderen systematisch aanzet tot haat,
geweld of discriminatie.

300

In hoeverre bestaat het risico van politieke beoordeling en handhaving als een Minister
de bevoegdheid krijgt maatregelen op te leggen?

Het risico op politieke beïnvloeding wordt in de voorgenomen wet in eerste instantie
ondervangen door een scherp afgebakende norm. Vervolgens maakt de inspectie de afweging
of bepaalde signalen zullen leiden tot een onderzoek en beoordeelt zij of in een bepaalde
casus sprake is van een overtreding. Zonder een dergelijk, onafhankelijk gegeven oordeel,
kan de Minister niet het initiatief nemen tot het opleggen van een maatregel. De inhoud
van de maatregel moet bovendien in verhouding staan tot het daarmee te dienen doel
en de ernst van de overtreding. Ik meen dat de voorgenomen wet hiermee voorziet in
afdoende checks and balances om politieke beïnvloeding te voorkomen.

301

Wat is het effect op het vertrouwen in de overheid gezien de inhoudelijke plannen
voor het wetsvoorstel?

De voorgenomen wet, dient om kinderen, derden en de samenleving als geheel tegen haat,
geweld en discriminatie te beschermen. Daarmee zou de wet moeten bijdragen aan dit
vertrouwen.

302

Als het doel is om te voorkomen dat kinderen nog langer worden blootgesteld aan schadelijk
informeel onderwijs, wat is dan de reden dat er geen optie is om de aanbieder van
informeel onderwijs te verbieden of op te heffen?

Het is momenteel al mogelijk om een organisatie te verbieden.34 Dit komt ook naar voren in het advies van de Landsadvocaat.35

303

Wie beschouwt het als probleem dat de Minister een politiek gelegitimeerde ambtsdrager
is?

Dat weet ik niet.

304

Welke bevoegdheden zijn er geregeld in de Wet op de jeugdverblijven die de Minister
ook kan gaan gebruiken?

De Wet op de jeugdverblijven kent geen bevoegdheden aan de Minister toe ten opzichte
van informeel onderwijs.

305

Is «onvoldoende weersproken» niet een lastig onderwerp voor de inspectie om te onderzoeken?
Hoe zou de inspectie zo'n onderzoek aanpakken?

Hoe het toezicht door de inspectie er uiteindelijk uit komt te zien is nog niet duidelijk.
Dit zal de inspectie op basis van uiteindelijke wetgeving vormgeven.

306

Hoe weet u of instellingen een aanwijzing opvolgen?

De inspectie zal toezicht houden op de naleving van een aanwijzing.

307

Wat is de reden dat is gekozen voor een maximale duur van de aanwijzing van twee jaar?

Een aanwijzing en een eventuele sanctie beperken individuen of groepen in hun grondwettelijke
vrijheden. Deze beperkingen moeten in verhouding staat tot het doel dat ze dienen,
dat acht ik voor deze beperking het geval. In (voorgenomen) wetten van vergelijkbare
aard, zoals in de voorgenomen Wet transparantie maatschappelijke organisaties, wordt
voor eenzelfde duur gekozen.

308

Wat is de reden dat is gekozen voor sanctionering via het bestuursrecht in plaats
van het strafrecht?

Zie het antwoord op vraag 249. Het bestuursrecht is beter geschikt om te komen tot
herstel en tot voorkoming van toekomstige overtredingen.

309

Is de verwachting dat de inspectie voldoende is toegerust voor de extra taak die zij
krijgen?

Bij inwerkingtreding van de voorgenomen wet zal de inspectie voldoende zijn toegerust
voor de extra taak die zij krijgt.

310

Is de verwachting dat de inspectie voldoende specialistische (juridische) kennis heeft
om deze extra taak te borgen?

Extra taken zullen uitbreiding van expertise en personele capaciteit vragen. Bij inwerkingtreding
van de voorgenomen wet zal de inspectie hierop voldoende zijn toegerust.

311

Klopt het dat thuisonderwijs in een woning met meerdere gezinnen buiten het bereik
van het toezicht valt?

Thuisonderwijs valt niet onder het bereik van de voorgenomen wet. Hetzelfde geldt
voor onderwijs dat in de woning plaatsvindt. Het maakt hierbij niet uit van hoe veel
gezinnen er kinderen thuis- óf informeel onderwijs genieten.

312

Betekent het voornemen om in de wet op te nemen dat de Minister geen bijzondere aanwijzingen
aan de inspectie kan geven, dat de inspectie de vrijheid krijgt om op sommige signalen
wel te reageren en andere signalen te negeren?

Ja. Onderdeel van de voorziene werkwijze is dat de inspectie bepaalt welke signalen
opvolging behoeven.

313

Hoe verhoudt zich het opleggen van de aanwijzing aan bijvoorbeeld thuisonderwijs,
indien dit als informeel wordt beschouwd, bepaald lesmateriaal niet voorhanden te
mogen hebben tot de vrijheid van onderwijs (met name inrichting)?

De voorgenomen wet is niet van toepassing op thuisonderwijs. Voor instellingen die
wel vallen onder het informeel onderwijs en lesgeven uit lesmaterialen die aanzetten
tot haat, geweld of discriminatie en het lesmateriaal in kwestie hierbij niet voldoende
nuanceren, geldt dat de informele lesorganisatie een aanwijzing kan krijgen om het
lesmateriaal niet meer te gebruiken. Dit is in lijn met de vrijheid van onderwijs
zoals vastgelegd in artikel 23 van de Grondwet, die immers ook niet grenzeloos is.
Meer over de grenzen van artikel 23 van de Grondwet kan uw Kamer lezen in de kabinetsreactie
op het Onderwijsraadadvies «Grenzen stellen, ruimte laten» die op 3 juli jl. aan de
Kamer is verstuurd.36

314

Bestaan er kaders waarbinnen de bestuurlijke boete zich moet begeven? Of heeft de
Minister de vrijheid om dit zelf te bepalen?

In de Awb is vastgelegd dat de maximale hoogte van de bestuurlijke boete dient te
worden vastgelegd in de wet (zie art. 5:461, eerste lid, Awb). Dit zal dan ook wettelijk
worden verankerd in het wetsvoorstel dat toezicht op informeel onderwijs mogelijk
maakt. De Minister kan alleen van dit bedrag afwijken indien hij of zij een lagere
boete wenst op te leggen.

315

Wat gebeurt er indien de aanwijzing na twee jaar voorbij is en de instelling die informeel
onderwijs aanbiedt wederom een overtreding begaat?

Dan zal opnieuw een aanwijzing worden opgelegd.

316

Kunt u de volgende stap in het sanctiebeleid al in laten gaan als er nog beroep en
bezwaar loopt?

Dit is mogelijk. Het indienen van bezwaar of beroep heeft geen schorsende werking.

Indien de rechtszoekende het besluit wil opschorten dient diegene daartoe bij de rechtbank
een voorlopige voorziening aan te vragen (zie art. 8:72, vijfde lid, Awb).

317

Kan na bezwaar en beroep ook naar de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van
State worden gegaan?

Ja, dit is mogelijk op grond van artikel 8:104 en 8:105 Awb.

318

Wat wordt er bedoeld met «het is daarnaast nooit het geval dat een uiting in haar
algemeenheid wordt verboden»?

Dit betekent dat enkel na het doen van onafhankelijk onderzoek, waaruit blijkt dat
de norm is overtreden overgegaan kan worden tot het opleggen van sancties, welke de
vrijheid van meningsuiting beperken dan wel de vrijheid van onderwijs. Deze grondrechtelijke
beperkingen zijn het gevolg van specifiek gedane uitingen (mondeling dan wel schriftelijk
in bepaalde lesmaterialen) welke de norm overtreden – en gelden alleen in een specifieke
context. Er zal dus nooit een preventief algemeen verbod gelden voor bepaalde lesmaterialen
of vormen van informeel onderwijs.

319

Houdt u met het bedenken van de hoogte van de boetes rekening met dat het veelal gaat
om organisaties die draaien op vrijwilligers en dus niet over veel financiën beschikken?

Bij het opleggen van een boete zal daar rekening mee (moeten) worden gehouden, op
grond van het evenredigheidsbeginsel. De financiële positie van degene tot wie de
boete zich richt zal dus betrokken moeten worden bij de bepaling van de hoogte van
de boete.

320

Wat voegen deze plannen toe ten opzichte van de mogelijkheden die de AIVD, OM en anderen
reeds hebben om na signalen onderzoek te doen?

De voorgestelde norm sluit aan bij het begrippenkader van artikel 137d van het Wetboek
van Strafrecht, op basis waarvan het OM signalen onderzoekt, maar vult dat begrippenkader
ook aan: anders dan de genoemde strafbepaling zal de norm niet alleen zien op in het
openbaar gedane uitingen, maar (mede) op besloten situaties. De AIVD doet onderzoek
in het kader van de Nationale Veiligheid en kan anderen middels ambtsberichten in
staat stellen om te handelen. Het onderzoeken zoals bedoeld in dit wetsvoorstel is
geen taak van de AIVD.

321

Wat is de definitie van «redelijk vermoeden»?

In de context van de voorgenomen wet is een redelijk vermoeden een vermoeden op grond
van objectief waarneembare feiten en omstandigheden dat een persoon zich schuldig
heeft gemaakt aan overtreding van de norm.

322

Bij welk «redelijk vermoeden van overtreding» zal de inspectie besluiten om tot onderzoek
over te gaan?

Het oordeel van een redelijk vermoeden ligt bij de inspectie.

323

Verwacht u dat, als dit wetsvoorstel in werking treedt, het aantal signalen zal toenemen
ten opzichte van de signalen die nu al binnenkomen?

Dat zullen we moeten bezien. Het zou kunnen dat het aantal signalen toeneemt, omdat
er dan een duidelijk kenbare en onafhankelijke toezichthouder is waar deze signalen
gemeld kunnen worden.

324

Hoe is de rechtszekerheid van de instellingen geborgd als de signalering bij de inspectie
ligt?

Voor de rechtszekerheid van informele onderwijsinstellingen is het van belang dat
het voor hen kenbaar is dat er wettelijk toezicht is op informeel onderwijs en wat
de inhoud van de norm is op basis waarvan zij met de voorgenomen wet kunnen worden
gesanctioneerd. De inspectie weegt signalen in de eerste plaats op basis van diezelfde
wet. Voor zover de inspectie in aanvulling op de wet ook een eigen uitvoeringsbeleid
hanteert, zal dat voor de informele onderwijsinstellingen ook kenbaar zijn.

325

Waarom worden de signalen niet beperkt tot de veiligheidsdiensten en de politie, gezien
de doelstelling om antirechtstatelijk gedrag te bestrijden?

De bedoeling van het toezicht is niet alleen om in te kunnen grijpen daar waar informele
onderwijsinstellingen antirechtsstatelijk opereren, maar overal waar informeel onderwijs
aanzet tot haat, geweld of discriminatie. Signalen daarover kunnen van verschillende
partijen komen, daarin wil geen beperking opleggen.

326

Lijkt het u niet wenselijk dat het wetsvoorstel pas ter internetconsultatie wordt
voorgelegd nadat de Tweede Kamer zich in een debat heeft uitgesproken over uw voornemens?

Het staat de Tweede Kamer vrij om een debat aan te vragen over de voornemens van dit
kabinet aangaand informeel onderwijs. Het kabinet heeft er immers voor gekozen u met
de brief van 24 mei jl. over de hoofdlijnen van de normstelling te informeren.37 Voor het feitelijke wetsvoorstel geldt dat de volgorde is dat, net als bij andere
wetten, er eerst internetconsultatie plaats vindt alvorens deze aan uw Kamer wordt
voorgelegd.

327

Hoe verhoudt de wens om het verwijt van politieke beïnvloeding te vermijden en dus
geen aanwijzingsbevoegdheid bij de Minister te beleggen zich met de wens om de sanctionering
wel bij de Minister te beleggen? Kan een Minister bij een geconstateerde overtreding
ook afzien van een sanctie?

Net als in het regulier onderwijs is het aan een Minister om te besluiten of hij over
gaat tot het opleggen van een sanctie of dat er andere mogelijkheden zijn om de gewenste
verandering alsnog te realiseren. Ik meen dat de voorgenomen wet voorziet in afdoende
checks and balances om politieke beïnvloeding te voorkomen.

328

Moet het gebruik van eeuwenoude intolerante teksten van schriftgeleerden zoals Ibn
Taymiyya, voldoen aan precies dezelfde maatstaven als het gebruik van lesmateriaal
dat hedendaagse schrijvers hebben samengesteld?

Lesmaterialen worden beoordeeld tegen de achtergrond van de wijze waarop informele
lesorganisaties uit de lesmaterialen onderwijzen. Wanneer informele onderwijsinstellingen
de lesmaterialen niet benutten om aan te zetten tot haat, geweld of discriminatie,
dan mogen ze deze lesmaterialen in principe gebruiken. Dit geldt voor alle teksten,
ongeacht de ouderdom ervan.

329

Zou het mogelijk kunnen zijn dat een brede toegang om signalen over informeel onderwijs
door te kunnen geven als een kliklijn kan gaan werken?

De inspectie zal in alle gevallen de signalen onafhankelijk wegen, om te beoordelen
of inderdaad sprake is van een redelijk vermoeden van overtreding. Signalen waarvoor
dit niet het geval is, kunnen weliswaar worden doorgegeven maar zullen niet worden
opgevolgd.

330

Beseft u dat het imago van de inspectie eronder kan lijden als ook signalen van willekeurige
burgers getoetst moeten gaan worden? In hoeverre ziet u als risico dat de onafhankelijkheid
van de inspectie schade kan ondervinden?

Het past een onafhankelijke publieke toezichthouder dat het alle signalen zorgvuldig
weegt, ook die van burgers. Ik denk niet dat het imago van de inspectie eronder te
lijden heeft als zij signalen van burgers zorgvuldig toetst.

331

Kunt u toelichten hoe de inspectie om moet gaan met een melding van een burger die
beweert dat in een verenigingsgebouw op vrijdagavond bedenkelijke bijeenkomsten worden
georganiseerd waarbij jihadistisch gedachtengoed wordt overgedragen? Waarom is dit
een taak voor de inspectie en hoe kan de inspectie informatie verkrijgen? Is dit type
melding niet bij uitstek iets voor de AIVD en NCTV?

Een dergelijke melding kan in theorie ook bij andere partijen, zoals gemeenten, politie
of de AIVD terecht komen. De AIVD doet inlichtingenonderzoek in het kader van de Nationale
Veiligheid en kan anderen middels ambtsberichten in staat stellen om te handelen.
Het onderzoeken zoals bedoeld in dit wetsvoorstel is geen taak van de AIVD.

332

Kunt u aangeven wat in de context van de voorgestelde plannen de werk- en bevoegdheidsverdeling
is tussen de inspectie enerzijds en de AIVD en NCTV anderzijds als het gaat om het
onderzoek naar informeel onderwijs?

De uitwerking van de wetgeving is nog niet zo ver dat ik hierover al uitspraak kan
doen.

333

Is een brief van de inspectie beschikbaar met de beoordeling van het voorstel? Zo
ja, wilt u die naar de Kamer sturen?

Met de inspectie is weliswaar veel gesproken over hun beoordeling van het wetsvoorstel,
maar een officiële brief hebben we niet. Zodra er een wetsvoorstel ligt, zal uiteraard
een uitvoerbaarheids- en handhaafbaarheidstoets worden uitgevoerd. Deze zal deel uit
komen te maken van de memorie van toelichting.

334

Kunt u toelichten waarop de scepsis van de inspectie berust over de effectiviteit
van het beoogde toezicht?

De inspectie heeft mij laten weten onder andere zorgen te hebben over de andersoortige
aard van de situaties waarom het zou gaan en de capaciteit, informatiepositie en expertise
die dat van de inspectie vraagt. De aard van deze situaties vraagt voor het toezicht
een ander instrumentarium dan het instrumentarium dat de inspectie voor haar huidige
taak gebruikt. Daarnaast vraagt de inspectie zich af of het toezicht doelmatig zal
zijn, omdat bewust antidemocratische vormingsactiviteiten zich potentieel aan toezicht
zouden kunnen onttrekken.

335

Kunt u zich voorstellen dat de inspectie vragen heeft bij de stevigheid van de verbinding
met het onderwijs? Is het gelet op de doelstelling van de plannen niet voor de hand
liggender om andere diensten hiermee te belasten?

Ik vind het belangrijk om met de inspectie hierover in gesprek te blijven omdat ik
van mening ben dat zij de meest voor de hand liggende toezichthouder is.

336

Is het betoog van de inspectie niet steekhoudend dat het toezicht op activiteiten
in de heimelijke sfeer niet past bij de taak van de inspectie en dat dit naar zijn
aard beter thuishoort bij diensten die hiervoor speciaal zijn aangewezen?

Zoals eerder aangegeven vindt het kabinet de inspectie de meest voor de hand liggende
toezichthouder. Het is aan ons om de inspectie hiervoor zo goed mogelijk toe te rusten.

337

Kunt u toelichten wat de inspectie bedoelt met de verwachting dat grote aantallen
maatschappelijke, kerkelijke en politieke activiteiten tot signalen zullen leiden?
Hoe beoordeelt u de vrees dat heimelijke activiteiten zich eenvoudig kunnen onttrekken
en dat juist goedbedoelde activiteiten onnodig met extra toezicht te maken krijgen?

De inspectie heeft zorgen geuit over de uitvoerbaarheid van het toezicht wanneer het
van toepassing is op een te breed scala aan activiteiten. Echter, onder de voorgenomen
wet zullen activiteiten waarvoor er geen redelijk vermoeden bestaat dat ze aanzetten
tot haat, geweld of discriminatie niet vallen onder het toezicht van de inspectie.

Kwaadwillenden kunnen altijd een weg vinden om schadelijke praktijken aan het oog
van de wetgever te onttrekken. Dit is voor mij geen reden om niet naar oplossingen
te zoeken.

338

Waarom is afgestapt van de aanvankelijk gekozen norm van het verbod om kinderen aan
te zetten zich actief te verzetten tegen de democratische rechtstaat? Drukte die norm
niet veel beter de ernst van de situatie uit en de oorspronkelijke bedoeling van de
Kamer?

Bij de zoektocht naar een norm voor de voorgenomen wet stond de concreetheid en de
bruikbaarheid van de norm voorop. De bepaling voor het aanzetten tot haat, geweld
of discriminatie is bekend vanuit het strafrecht en geeft de relevante juridische
invulling aan de begrippen zoals die in de voorgenomen wet zullen worden gehanteerd.

Download

Ondertekenaars

Eerste ondertekenaar
I.J.M. Michon-Derkzen, voorzitter van de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Mede ondertekenaar
M. Verhoev, griffier

Bijlagen

Bijlage Download bestand: Beslisnota inzake Beantwoording vragen commissie over de voortgang beleidsagenda informeel onderwijs (Kamerstuk 29614-169) (PDF)