Initiatiefnota : Initiatiefnota

Nr. 2
INITIATIEFNOTA

INLEIDING

Er zijn in Nederland meer dan 770 notariskantoren, van dorpskantoren tot internationaal
opererende kantoren, waar ruim 3.400 juristen en 8.000 ondersteuners iedere dag werken
aan rechtszekerheid en rechtsbescherming. Vorig jaar passeerden deze juridische professionals
2 miljoen notariële akten. Daarnaast wordt ook veel juridisch advies gegeven. (Bron:
Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie, de KNB)

Mensen gaan bijvoorbeeld voor de koop en verkoop van een woning naar de notaris, of
voor samenlevingscontracten en huwelijkse voorwaarden, het opstellen van testamenten
en het afhandelen van erfenissen, afspraken over schenkingen en zaken rondom een onderneming
zoals het oprichten of overnemen daarvan.

Veel notarissen vinden dat ze een prachtig vak hebben. Omdat ze mensen kunnen helpen
en zaken kunnen vastleggen voor de toekomst. Redenen voor mensen om naar de notaris
te gaan zijn onder andere: «Het goed regelen voor de kinderen, voor de nabestaanden,
voor als ik het zelf niet meer kan, voor als onze relatie toch niet voor eeuwig is,
om de erfenis onafhankelijk en onpartijdig te verdelen omdat de erfgenamen ruzie maken,
om goed te kunnen slapen.» Notarissen helpen mensen daar bij. De beroepsgroep van
notarissen staat bekend om dienstbaarheid, onpartijdigheid en zorgvuldigheid. Er zijn
behalve de notaris geen andere rechtshulpverleners die deze preventieve rechtshulp
verlenen met dezelfde waarborgen en rechtsgevolgen.

Maar voor wie is de notaris er op dit moment? De notaris wil er misschien zijn voor
iedereen, maar is dat in de praktijk ook zo?

PROBLEEM

Mensen die vermogend zijn en een testament willen maken, mensen die onroerend goed
bezitten of mensen die een of meerdere bv’s op hun naam hebben staan; zij zullen de
weg naar de notaris weten. Maar wie niet vermogend is, geen eigen bedrijf heeft en
zelf geen koophuis heeft, komt wellicht niet snel in aanraking met de notaris, terwijl
het ook voor deze mensen van belang kan zijn dat zaken juridisch goed geregeld zijn.
Is dat omdat deze mensen hun zaken niet goed wíllen regelen of spelen hier andere
redenen?

Voor een groot deel van de Nederlandse bevolking is de notaris niet toegankelijk,
om verschillende redenen. Veel mensen hebben simpelweg geen idee wat de notaris voor
hen kan betekenen, maar een taalachterstand, een verstandelijke beperking of een gebrek
aan voldoende financiële middelen kan een beroep op notariële dienstverlening op dit
moment ook in de weg staan. Terwijl het juist ook voor deze mensen van belang kan
zijn juridisch advies te krijgen of zaken goed te laten vastleggen. Helemaal als er
ook kinderen zijn waarvoor nog verantwoordelijkheid wordt gedragen.

Er is een wettelijke voorziening die bedoeld lijkt om het notariaat laagdrempeliger
toegankelijk te maken. Op basis van art. 56 van de Wet op het notarisambt (Wna), in
combinatie met art. 34 van de Wet op de Rechtsbijstand kan een minder financieel draagkrachtige
in aanmerking komen voor gereduceerde notaristarieven bij familiezaken. Erg veel soelaas
biedt deze regeling echter niet, getuige het feit dat van deze regeling nauwelijks
gebruik gemaakt wordt. Dat heeft een aantal redenen. De procedure is niet erg laagdrempelig
en zelfs klantonvriendelijk, omdat de rechtszoekende zelf de Raad voor rechtsbijstand
moet benaderen. Er wordt een maximale eigen bijdrage gehanteerd van € 901 wat voor
veel situaties veel te hoog is. De reikwijdte van de wet is te beperkt waardoor een
aantal notariële diensten niet onder het bereik vallen van artikel 56 Wna. Artikel
56 Wna wordt in de praktijk zo zelden gebruikt dat geconcludeerd kan worden dat die
regeling niet aansluit op behoeften uit de praktijk.

Natuurlijk kunnen mensen naar het Juridisch Loket, de sociaal advocatuur, wijkteams
of andere hulpverleners, maar wat als mensen toch eigenlijk gewoon een notariële akte
of notarieel advies nodig hebben? Een regeling zoals in de sociale advocatuur is er
niet voor het notariaat.

VOORBEELDEN

De volgende voorbeelden uit de praktijk, opgetekend en aangereikt door notaris Yvonne
Vleeshouwers (Hoffspoor Notarissen, Rosmalen) laten goed zien dat de notaris niet
alleen toegankelijk zou moeten zijn voor mensen die voldoende geld hebben en de weg
goed weten te vinden naar de notaris.

Twee mensen die al 30 jaar samenwonen, samen hebben ze kinderen, er is niks geregeld,
geen samenlevingscontract of testament, dan gaat één van de twee dood... De kinderen
zijn erfgenaam, de langstlevende partner heeft niks te zeggen. Ze dachten altijd dat
samenwonen dezelfde rechten zou geven als trouwen. Er is geen recht op het partnerpensioen,
de erfenis gaat naar de kinderen.

Een mevrouw met ongeveer € 5.000,– spaargeld, een huurhuis en een eenvoudige inboedel,
heeft een grote familie, haar man is overleden en er zijn geen kinderen. Als ze niks
doet gaat alles naar ongeveer 50 mensen. Na overlijden zullen die waarschijnlijk niet
veel overhouden per persoon, omdat het erg veel werk is om zo'n familie uit te zoeken
(legeskosten van de gemeente, notariskosten, enz.). Met de meesten heeft ze geen contact.
Door het maken van een simpel testament waarin ze een neef en een nicht met wie ze
heel goed contact heeft tot erfgenamen en executeur benoemt, is alles goed en makkelijk
geregeld. Deze mevrouw kwam gelukkig bij ons omdat een kennis had gezegd dat ze mij
kende en dat ik wel zou helpen voor niet al te hoog tarief. Maar deze mensen zijn
er nog veel meer, bereiken we die nu? Ik vrees van niet omdat de drempel toch te hoog
is.

Een man heeft geen enkel contact met zijn broer en zus; zij hebben tot zijn verdriet
het contact met hem verbroken. Zijn moeder is in 2007 overleden, zijn vader, die hertrouwd
was, is in 2010 overleden. De man komt bij mij voor een testament. Hij heeft ongeveer
2.000 euro en wil door alles wat er gebeurd is absoluut niet dat dat naar zijn broer
en zus gaat (wat volgens de wet zo zou zijn) maar naar een goed doel. Dat regel ik
voor hem voor een laag tarief door het maken van een eenvoudig testament. Tijdens
onze gesprekken hebben we het nog over zijn ouders. Blijkbaar waren die best vermogend.
Hij heeft nooit iets gehoord over een erfenis. Ik bied hem aan gratis te helpen, de
testamenten op te vragen en eventueel een brief te schrijven aan de tweede vrouw van
de vader. Inmiddels is de termijn om een beroep te doen op de legitieme portie in
de nalatenschap van de vader al voorbij (vijf jaar). We gaan eerst dat testament opvragen
(de betreffende notaris rekent daar eigenlijk € 75,– voor maar op mijn verzoek in
verband met omstandigheden wordt het ook gratis verstuurd) en daarin blijkt dat hij
(de zoon die bij mij kwam dus) onterfd is. Een beroep op de legitieme is eigenlijk
niet meer mogelijk omdat er al vijf jaar voorbij is. Dan vragen we het testament van
moeder op, daaruit blijkt dat hij nog een vordering had op vader. Die vordering is
nog niet verjaard (20 jaar).

De zoon is verdrietig om de onterving en snapt niet goed waarom zijn vader dat gedaan
heeft, hij heeft in zijn ogen niets verkeerd gedaan. Ik stuur een nette en vriendelijke
brief aan de tweede vrouw van vader met een uitleg en de vraag of ze een gebaar wil
maken en inzage wil geven in de hoogte van de vordering van moeder. Al snel krijgen
we antwoord. En wel heel positief, ze snapt de situatie en de cliënt krijgt een mooi
bedrag en is erg gelukkig. Hij kan nu wat ruimer leven, hetgeen anders nooit mogelijk
was geweest.

Door vrij simpele dingen, (maar die wel veel tijd kosten en als ik die op uurtarief
had berekend dan was het voor hem onbetaalbaar geweest) heb ik dus heel goed kunnen
helpen.

Een mevrouw, haar man is overleden, twee zonen, heeft al 20 jaar geen contact met
één zoon X. Ze woont in een huurhuis en heeft een kleine spaarrekening (ong. € 4.000,–),
alleen AOW en geen pensioen. Diagnose: beginnende alzheimer. Mevrouw wil niet dat
andere zoon Y, met wie ze goed contact heeft, problemen krijgt als ze bijvoorbeeld
naar een verpleeghuis moet en ze zelf niet meer wilsbekwaam is. Mevrouw wil graag
dat zoon Y alles voor haar regelt. Hiervoor zou een levenstestament heel goed werken
(kost normaal ongeveer € 500,–). Daarnaast wil ze een testament maken waarin zoon
Y tot executeur wordt benoemd en enig erfgenaam. Mevrouw wil niet dat zoon X na haar
overlijden in haar huis komt en dat Y dan met hem moet onderhandelen over verdeling
van de inboedel en over hoe de uitvaart geregeld moet worden. Ondanks dat X recht
heeft op zijn legitieme portie is zoon Y er erg bij gebaat als hij zonder inmenging
van X alles na het overlijden van moeder rustig kan regelen. Ik kan het niet over
mijn hart verkrijgen om haar honderden euro's te laten betalen voor levenstestament
en testament, terwijl dit echt nodig is. Ze krijgt een grote korting en wil het dan
toch graag regelen.

VOORSTEL

Er is dus een probleem met de toegankelijkheid van het notariaat. Dat is niet gek
als je bedenkt dat het opstellen van een akte honderden euro’s kost, terwijl veel
mensen dat niet zomaar beschikbaar hebben om iets te regelen dat misschien later van
belang kan zijn. Ook de KNB vindt dat er een probleem is met de toegankelijkheid en
werkt hier aan. Binnen de beroepsgroep wordt gewerkt aan bewustzijn en worden specifieke
producten ontwikkeld voor bijvoorbeeld laaggeletterden, verstandelijk beperkten of
digitaal onervaren mensen. Ook vindt de KNB dat (een deel van de) notariële dienstverlening
onder de rechtsbijstand zou moeten vallen.

Dat het van belang kan zijn voor mensen om wél de weg naar de notaris te vinden tegen
een laag tarief blijkt uit de voorbeelden uit de praktijk. We hebben een sociaal advocatuur,
maar een dergelijke regeling is er niet voor het notariaat.

Initiatiefnemer is van mening dat een «sociaal notariaat» moet worden opgericht, om
het notariaat toegankelijk te maken voor iedereen, want ook voor mensen die niet zomaar
honderden euro’s kunnen missen kan het natuurlijk belangrijk zijn zaken goed vast
te leggen en advies te krijgen. De notaris zou in uiteenlopende situaties in de levens
van mensen juist de professional kunnen zijn waar je naartoe gaat als je vooraf dingen
goed geregeld wilt hebben. Zodat niet op een later moment een advocaat of rechter
ingeschakeld hoeft te worden met alle bijbehorende emoties en kosten.

De notaris zou voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk moeten zijn. Hier ligt een
rol voor de overheid. Analoog aan de sociale advocatuur zou er ook een sociaal notariaat
moeten komen waar mensen met een kleinere portemonnee in staat worden gesteld voor
hen belangrijke zaken te laten beschrijven en aktes op te stellen. Dit ook vanuit
de gedachte dat als iemand iets op voorhand goed geregeld heeft, dit toekomstige ellende
kan voorkomen. Door de sociaal notaris moeten akten getekend kunnen worden, maar ook
moet er veel ruimte zijn voor laagdrempelig advies. Deze notaris zou bij voorkeur
in een wijk moeten zitten waar veel mensen wonen die niet automatisch het kantoor
zullen binnenlopen bij een vraag, of die er helemaal niet mee bezig zijn. Dit zou
een soort notarisrechtswinkel kunnen zijn, onderdeel van een Huis van het Recht of
in samenwerking met andere initiatieven.

FINANCIEEL

Voor de sociaal advocatuur is georganiseerd dat mensen die minder financieel draagkrachtig
zijn een advocaat toegevoegd krijgen door de overheid. Afhankelijk van gestelde inkomensgrenzen
geldt er een eigen bijdrage. De sociaal advocaat krijgt vervolgens per zaak een aantal
punten vergoed door de overheid, via de Raad voor rechtsbijstand. Initiatiefnemer
vindt het voor de hand liggen daar voor het sociaal notariaat bij aan te sluiten.
Er moet dus budget komen waarmee sociaal notarissen betaald worden die minder financieel
draagkrachtigen bijstaan, die dit zelf niet kunnen betalen en die waarschijnlijk anders
de weg niet hadden gevonden naar het notariskantoor. Hoeveel dit precies zou kosten
is moeilijk te zeggen omdat het niet goed in te schatten is voor hoeveel mensen die
nu niet bij de notaris komen dit eigenlijk wél nuttig zou zijn. Duidelijk is wel dat
een aantal handelingen van de notaris (bijvoorbeeld als het gaat om aan- of verkoop
van woningen, grote erfenissen of het doen van een grote schenking) uit de aard van
deze werkzaamheden niet verricht hoeven te worden door een sociaal notaris omdat vermoed
kan worden dat hier vermogen aanwezig is. Het is mogelijk met een proef en een vooraf
vastgesteld budget te beginnen en aan dit initiatief de komende jaren meer bekendheid
te gaan geven waarbij het budget mee zou kunnen groeien.

Dit voorstel kost niet alleen geld, maar kan en zal ook geld besparen omdat juridische
geschillen kunnen worden voorkomen. Ook de KNB ziet dit zo. Het vooraf goed regelen
van zaken kan een latere rechtsgang voorkomen. Dat scheelt niet alleen kosten, zoals
de advocaat- en proceskosten, maar ook een heleboel emotie bij de betrokkenen. Ook
kan dit een verlichting betekenen voor de capaciteit van de rechterlijke macht.

BEKENDHEID

Niet alleen de hoge kosten zijn voor veel mensen een drempel, het is ook de onbekendheid
die ertoe leidt dat veel mensen niet weten dat een notariële dienst ook voor hen van
belang kan zijn. Met alleen de oprichting van een sociaal notariaat, analoog aan de
sociaal advocatuur, is waarschijnlijk nog niet bereikt dat mensen voor wie dit bedoeld
is (eerder genoemd zijn ouderen, laaggeletterden, mensen met een verstandelijke beperking
en zeker ook mensen met lage inkomens) de weg voortaan wel weten te vinden naar de
notaris. Voorlichting per doelgroep die bereikt moet worden kan van belang zijn. Hierbij
mag iets worden verwacht van belangenorganisaties voor de verschillende doelgroepen,
hulpverleners, maar ook van het notariaat zelf.

Vervolgens helpt het als de notaris in de buurt gevestigd is, zodat voor ieder mens
een notariskantoor bereikbaar is. Dat hoeft niet per se een fysiek kantoor exclusief
voor de notaris te zijn, dat zou juist heel goed in samenwerking kunnen met anderen.
Initiatiefnemer heeft eerder het voorstel gedaan voor Huizen van het Recht, een plek
in de buurt waar mensen binnen kunnen lopen en eerste hulp kunnen krijgen bij sociaal-juridische
vraagstukken. Naar de mening van de initiatiefnemer zou dit een ideale plek zijn waar
ook (bijvoorbeeld) één dag in de week een sociaal notaris gevestigd is, of bijvoorbeeld
dat meer kantoren in een stad samen zorgen dat er iedere dag iemand aanwezig is. Ook
andere vormen van samenwerking zijn natuurlijk denkbaar, zoals met het Juridisch Loket,
Sociaal Raadslieden of het inlooppunt van de gemeente (zoals een Wijkplein of Huis
van de stad).

BESLISPUNTEN

De Kamer wordt gevraagd in te stemmen met de volgende beslispunten:

• De Minister voor Rechtsbescherming wordt verzocht het principebesluit te nemen dat
er een sociaal notariaat moet komen en dat dit wordt opgericht. Omdat het recht voor
iedereen toegankelijk moet zijn en de notaris een wezenlijk onderdeel van het recht
is. De Minister gaat in overleg met de KNB over de precieze uitwerking en informeert
daarover periodiek de Kamer.

• De Minister voor Rechtsbescherming wordt verzocht te bevorderen dat tussentijds door
de KNB en alle notarissen actief wordt gewezen op de artikelen 54 en 56 van de Wna
en wordt gestimuleerd hier gebruik van te maken. Mede door de Minister voor Rechtsbescherming
wordt bezien of hierin knelpunten zitten, en of wettelijke aanpassing of uitbreiding
wenselijk is.

• De Minister voor Rechtsbescherming wordt verzocht met de KNB te gaan organiseren en
ernaar te streven dat in iedere regio, of in ieder geval in de grote en middelgrote
steden, minimaal één sociaal notaris beschikbaar is waar mensen naar verwezen kunnen
worden in situaties die daar om vragen. Waar mogelijk wordt gestimuleerd dat samengewerkt
kan worden met bestaande initiatieven, zoals Huizen van het Recht.

• De Minister voor Rechtsbescherming wordt verzocht een startbudget beschikbaar te stellen
van eenmalig 50 miljoen euro. Dat budget kan via de Raad voor rechtsbijstand, analoog
aan het toevoegingsysteem met inkomensgrenzen en eigen bijdragen dat voor de sociaal
advocatuur geldt, beheerd en uitgekeerd worden aan sociaal notarissen. Zodra dit budget
op dreigt te raken moet tijdig geëvalueerd worden hoeveel geld jaarlijks beschikbaar
zou moeten zijn om het sociaal notariaat te laten functioneren. Mogelijk moet dit
een groeipad hebben omdat de notaris nog niet direct de bekendheid zal hebben onder
de groepen mensen voor wie dit bedoeld is.

Van Nispen