Lijst van vragen en antwoorden : Lijst van vragen en antwoorden over de negentiende jaarrapportage project Verwerving F-35 (Kamerstuk 26488-443)

Nr. 445
LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

Vastgesteld 29 oktober 2018

De vaste commissie voor Defensie heeft een aantal vragen voorgelegd aan de Staatssecretaris
van Defensie over de brief van 18 september 2018 inzake de negentiende jaarrapportage
project Verwerving F-35 (Kamerstuk 26 488, nr. 443).

De Staatssecretaris heeft deze vragen beantwoord bij brief van 26 oktober 2018. Vragen
en antwoorden zijn hierna afgedrukt.

De voorzitter van de commissie, A. de Vries

De griffier van de commissie, De Lange

1

Wat betekenen het vervallen van het aparte financiële kader voor het project Verwerving
F-35 en de omzetting van dit project naar een regulier investeringsproject voor de
allocatie van de exploitatiekosten? Hoe bent u voornemens om verdringing van andere
investeringen tegen te gaan?

11

Wat betekent het vervallen van het financiële kader voor het project Verwerving F-35?

14

Neemt met het voorgenomen vervallen van het vastgestelde financiële kader ook het
risico op verdringing van andere uitgaven toe?

15

Vervalt ook het vastgestelde financiële kader voor de exploitatiekosten, en zal dit
binnen de defensiebegroting hetzelfde worden behandeld als exploitatiekosten van andere
wapensystemen?

16

Hoe beheerst Defensie het risico op verdringing nu het vastgestelde financiële kader
wordt losgelaten?

25

Komt eventuele overgebleven financiële ruimte binnen het budget na aanschaf van 37
toestellen ten goede aan andere investeringsprojecten, zoals bij reguliere investeringsprojecten
gebruikelijk is? Zo nee, waarom niet?

Het in 2013 vastgestelde aparte financiële kader voor het project Verwerving F-35
komt te vervallen, gezien de realisatiefase waarin het project zich momenteel bevindt.
Daarmee wordt het project een regulier investeringsproject binnen het investeringsprogramma
van Defensie, begrotingsartikel 6 Investeringen. Financiële mee- of tegenvallers bij
het project (waaronder valutaschommelingen) zullen worden opgevangen via de risicoreservering
van het project, de valutareserve van Defensie en het investeringsprogramma van Defensie.
Dit is in de negentiende jaarrapportage project Verwerving F-35 (Kamerstuk 26 488, nr. 443) alsmede in de brief «Aanschaf beoogde resterende drie F-35 toestellen» van 17 oktober
jl. met u gedeeld (Kamerstuk 26 488, nr. 444). Daarnaast heb ik tijdens het Algemeen Overleg «Behoefte vervanging F-16» op 7 december
2017, reeds met de Kamer gesproken over het vastgestelde aparte financiële kader van
het F-35 programma (Kamerstuk 26 488, nr. 441).

2

Bent u bereid om de Algemene Rekenkamer opnieuw te laten kijken naar de financieringsconstructie
van het F-35 project, nu de aparte status van het project en de daarmee gepaard gaande
afscherming van de rest van het investeringsbudget komen te vervallen? Zo nee, waarom
niet?

De Algemene Rekenkamer is in de brief «Aandachtspunten bij de ontwerpbegroting 2019
(hoofdstuk X) van het Ministerie van Defensie» van 4 oktober 2018 (Kamerstuk 35 000 X, nr. 5) onder andere ingegaan op het vervallen van het financiële kader van het project
«Verwerving F-35». De Algemene Rekenkamer bepaalt zelf haar onderzoeksagenda. Vanzelfsprekend
ben ik bereid nader onderzoek door de Algemene Rekenkamer te faciliteren als daar
behoefte aan is.

3

Wat zijn de gevolgen voor het F-35 project van het beschikbaar komen van de reservering
voor valutaschommelingen op artikel 6 voor dit project?

21

Zullen toekomstige wisselkoersverliezen in het F-35 project volledig worden vergoed
vanuit de reservering voor valutaschommelingen op artikel 6 van de Defensiebegroting?

22

Zal de reservering voor valutaschommelingen worden aangevuld indien deze niet toereikend
is om alle wisselkoersverliezen te dekken en, zo ja, vanuit welke middelen?

Financiële mee- en tegenvallers bij het project Verwerving F-35, als gevolg van valutaschommelingen,
kunnen worden opgevangen in de valutareserve van Defensie. Voor alle investeringsprojecten
bij Defensie is de in 2017 gecreëerde valutareserve binnen artikel 6 beschikbaar.
Mocht de valutareserve onverhoopt niet toereikend zijn om een valutategenvaller binnen
het investeringsprogramma van Defensie op te vangen, dan zal dekking van de tegenvaller
plaats moeten vinden binnen de Defensiebegroting. Zodra financiële verplichtingen
worden aangegaan, sluit Defensie termijnvalutacontracten af om het valutarisico te
beheersen.

4

Hoe worden de verhoogde uitgaven voor 2019 (€ 49,9 miljoen meer dan het begrote jaarbudget)
opgevangen in de begroting?

17/32

Waarom komt het begrote bedrag voor de investeringsuitgaven voor de F-35 in de begroting
voor 2019 niet overeen met de geraamde uitgaven?

18/33

Wanneer gaat Defensie over tot aanpassing van het beschikbare budget voor 2019, aangezien
de raming voor 2019 hoger is dan het begrote budget voor 2019 en de begroting 2019
binnenkort door de Kamer moet worden goedgekeurd?

19

Hoe zal het tekort van het investeringsbudget in 2019 (€ 487,9) ten opzichte van de
raming (€ 537,8 miljoen) worden gefinancierd?

Er is geen tekort in het investeringsbudget in 2019 voor het project Verwerving F-35.
Zoals in Kamerbrief «Aanschaf beoogde resterende drie F-35 toestellen» van 17 oktober
jl. is gerapporteerd, zijn de ramingen geactualiseerd op basis van de nieuwe overeengekomen
lagere stuksprijs voor LOT 11, de nieuwe plandollarkoersen en de risicoreservering
van € 120,8 miljoen (Kamerstuk 26 488, nr. 444). Dit is de gangbare systematiek bij het vaststellen van ramingen. Op dit moment
is de aanschaf van de resterende drie F-35 toestellen in LOT 15 financieel inpasbaar
binnen het projectbudget.

5

Waarom wordt het investeringsbudget voor de verwerving van de F-35 naar boven bijgesteld
als gevolg van compensatie voor uitholling van het budget door Amerikaanse inflatie,
terwijl dit in het verleden niet gebeurde?

30

Kunt u toelichten waarom in het verleden geen compensatie werd toegekend voor de Amerikaanse
inflatie en nu wel? Zijn de uitgangspunten en/of afspraken hierover veranderd?

Het project Verwerving F-35 heeft te maken met zowel Nederlandse als Amerikaanse inflatie.
Het F-35 project is gecompenseerd voor Amerikaanse inflatie, nadat is vastgesteld
dat dit niet tot verdringing van andere investeringen heeft geleid. Dit is ook in
het verleden gebeurd.

6

Is de regering nog steeds voornemens extra F-35 toestellen aan te schaffen indien
daar ruimte voor ontstaat binnen het huidige budget? Indien deze budgettaire ruimte
niet ontstaat, wordt dan naar andere opties gekeken voor het in stand houden van de
huidige straaljagercapaciteit? Zo ja, welke opties zijn dit?

8

Wat is voor Defensie het gewenste aantal F-35 toestellen?

13

Klopt het dat Defensie tot nu toe voornemens was om extra toestellen aan te schaffen
indien daarvoor ruimte zou ontstaan binnen het budget, bijvoorbeeld als gevolg van
een gunstige ontwikkeling van de dollarkoers? Bestaat dit uitgangspunt nog steeds?

24

Is Defensie nog altijd voornemens over te gaan tot het bestellen van meer toestellen
indien daarvoor binnen het projectbudget financiële ruimte zou ontstaan? Zo ja, hoeveel?

Defensie heeft besloten de resterende drie van de 37 F-35 toestellen aan te schaffen.
Hierover heb ik in oktober jl. de Kamer geïnformeerd met de brief «Aanschaf beoogde
resterende drie F-35 toestellen» van 17 oktober jl. De aanschaf van de resterende
drie toestellen van LOT 15 is financieel inpasbaar binnen het projectbudget (Kamerstuk
26 488, nr. 444). In de huidige Defensiebegroting is momenteel geen verdere uitbreiding van het aantal
F-35 toestellen voor Nederland voorzien.

7

Wat betekent de analyse van TNO dat een risicoreservering van € 120,8 mln voldoende
is? Blijft u bij de afspraak dat een risicoreservering van 10% van het investeringsbudget
moet worden aangehouden? Zo nee, waarom niet?

In de nota «In het Belang van Nederland» (2013) is voor het project Verwerving F-35
een afgebakend financieel kader vastgesteld voor zowel de investeringen als de exploitatie
(Kamerstuk 33 763, nr. 1). De risicoreservering van 10% voor beide budgetten, was onderdeel van het in 2013
vastgestelde financiële kader voor het project Verwerving F-35 en wordt nu aangepast.
Sinds 2014 worden, bij de Nederlandse organisatie voor Toegepast-Natuurwetenschappelijk
Onderzoek (TNO), jaarlijks risicosessies georganiseerd waarbij met een methodische
aanpak de financiële risico’s bij het project Verwerving F-35 worden gekwantificeerd.
De uitkomst van de risicosessies bij TNO afgelopen juli is, gezien de realisatiefase
waar het project zich momenteel in bevindt, dat het voor het project een risicoreservering
(investeringen) van maximaal € 120,8 miljoen benodigd is. Naarmate het project vordert,
ontstaat meer duidelijkheid over de daadwerkelijke kosten. Daarom is het jaarlijks
bijstellen van de risicoreservering een verantwoorde methode om het project financieel
te kunnen beheersen.

9/ 26

Kunt u inzicht geven in de jaarlijkse exploitatieraming en het jaarlijkse exploitatiebudget
in de komende jaren, zoals dat voorheen was opgenomen in de bijlagen met aansluitingstabellen
bij de begroting?

In bijlage IV van de negentiende jaarrapportage project Verwerving F-35 (Kamerstuk
26 488, nr. 443) zijn de meest recente exploitatieramingen opgenomen. Ieder jaar worden de jaarlijkse
exploitatieramingen en het jaarlijkse exploitatiebudget geactualiseerd.

10

Kunt u nader motiveren waarom het in het 2013 vastgestelde aparte financiële kader
voor het project Verwerving F-35 komt te vervallen?

Gezien de realisatiefase waarin het project zich momenteel bevindt, is door het kabinet
besloten om het in 2013 vastgestelde aparte financiële kader voor het project Verwerving
F-35 te laten vervallen.

12

Hoe verliep de eerste oefening met de GAU-22?

Een Nederlandse F-35 heeft begin oktober op de schietrange van de Amerikaanse vliegbasis
Edwards Air Force Base voor het eerst geschoten met het 25mm-snelvuurkanon, de GAU-22.
Uit de eerste resultaten van de tests is gebleken dat het snelvuurkanon voldoet aan
de gestelde eisen.

20

Wat wordt bedoeld met de opmerking dat de ramingen aangepast zullen worden op basis
van de nieuwe te hanteren koersen uit de Macro Economische Verkenning 2019 (MEV)?
Wil Defensie in de jaarlijkse voortgangsrapportages uitgaan van de koersen uit de
MEV in plaats van de CEP?

De ramingen van de negentiende jaarrapportage van het project Verwerving F-35 (Kamerstuk
26 488, nr. 443) zijn, net als bij andere Defensieprojecten, gebaseerd op de dollarkoers uit de meest
recente publicatie van het CPB, te weten het Centraal Economisch Plan (CEP). Het CEP
verschijnt jaarlijks in het voorjaar. Met Prinsjesdag verschijnt de Macro Economische
Verkenning (MEV). De ramingen uit de negentiende jaarrapportage zijn in de Kamerbrief
«Aanschaf beoogde resterende drie F-35 toestellen» van 17 oktober jl. aangepast op
basis van de MEV (Kamerstuk 26 488, nr. 444). De ramingen voor het project Verwerving F-35 worden ieder jaar geactualiseerd.

23

Kunnen reeds in het F-35 project opgelopen wisselkoersverliezen alsnog worden betaald
vanuit de reservering voor valutaschommelingen op de Defensiebegroting?

Wisselkoersenverliezen die het F-35 project in het verleden heeft opgelopen zullen
niet alsnog worden gecompenseerd vanuit de reservering voor valutaschommelingen op
de Defensiebegroting.

27

Wat bedoelt u met de stelling dat door genomen maatregelen het risico op het falen
van het zuurstofsysteem van de F-35 is «verminderd»? Kunt deze afname in risico kwantificeren?
Waarom kan niet worden gegarandeerd dat hypoxie niet meer optreedt?

Uit het onderzoek naar de incidenten is naar voren gekomen dat niet één aanwijsbare
oorzaak kan worden vastgesteld voor de geconstateerde fysiologische verschijnselen.
Op diverse onderdelen van het technisch systeem worden verbeteringen doorgevoerd,
zoals software- en hardwarematige aanpassingen. Elke verbetermaatregel heeft een positief
effect op het verminderen van het risico op fysiologische incidenten. Het risico op
falen van het technisch systeem wordt door het F-35 programma als laag beoordeeld.

Hypoxie is een bekend fysiologisch verschijnsel bij jachtvliegtuigen die gebruik maken
van een separaat zuurstofsysteem. In de militaire vliegmedische wereld wordt voortdurend
onderzoek gedaan naar fysiologische verschijnselen en het voorkomen van incidenten
die hier het gevolg van zijn.

28

Kunt u nader toelichten waarom met nieuwe software tegen het uitvallen van displays
slechts «gevolgen van de problemen worden verminderd», en het probleem dus niet verholpen
wordt?

De nieuwe software betreft een interim maatregel waarmee zeker is gesteld dat de voor
een veilige vluchtuitvoering benodigde informatie te allen tijde beschikbaar blijft.
De oorzaak van het probleem wordt definitief verholpen met een volgende soft- en hardware
update die momenteel wordt getest. Zodra de update is vrijgegeven zal deze op de vloot
worden geïnstalleerd. Naar verwachting zal dit in de eerste helft van 2019 plaatsvinden.

29

Wat is precies de termijn waarop de thrust mount clamps uit voorzorg worden vervangen?

Naar verwachting zullen de thrust mount clamps van de Nederlandse F-35’s in 2019 worden vervangen. Dit zal plaatsvinden tijdens
regulier gepland onderhoud.

31

Wat waren de uitkomsten van de beschreven gesprekken in de VS over de positionering
van Nederlandse bedrijven in het F35-programma?

De Bijzonder Vertegenwoordiger heeft afgelopen jaar op hoog niveau gesprekken gevoerd
met relevante Amerikaanse bedrijven. Deze vorm van overheidsondersteuning heeft ertoe
geleid dat de Nederlandse bedrijven goed gepositioneerd zijn bij het mogelijk verkrijgen
van nieuwe (onderhouds)opdrachten. Daarnaast zijn de lopende contracten besproken,
zijn bestaande contracten verlengd en zijn de mogelijkheden tot uitbreiding van deze
contracten aan de orde geweest.