Lijst van vragen : Verslag houdende een lijst van vragen over wijziging van de begrotingsstaat van het Ministerie van Financiën (IXB) voor het jaar 2019 (Incidentele suppletoire begroting Air France-KLM) (Kamerstuk 35148)

De vaste commissie voor Financiën, belast met het voorbereidend onderzoek van bovenstaand
wetsvoorstel, heeft de eer als volgt verslag uit te brengen van haar bevindingen.

Onder het voorbehoud dat de regering de vragen en opmerkingen in dit verslag afdoende
zal beantwoorden, acht de commissie hiermee de openbare behandeling van het voorstel
van wet voldoende voorbereid.

De voorzitter van de commissie, Anne Mulder

De adjunct-griffier van de commissie, Schukkink

Inleiding

De leden van de VVD-fractie hebben met belangstelling kennisgenomen van de voorliggende
begrotingswijziging. Zij hebben hierover, naast hun vragen bij het schriftelijk overleg
over de onderhavige transactie, nog een enkele vraag.

De leden van de PVV-fractie hebben kennisgenomen van de incidentele suppletoire begroting
Air France-KLM.

De leden van de CDA-fractie hebben met grote belangstelling kennisgenomen van onderhavig
wetsvoorstel. Door het nemen van een belang in de holding Air France-KLM geeft de
regering een krachtig signaal af dat het de Nederlandse staat serieus is om Air France-KLM
ook in de toekomst succesvol te laten zijn. In een open economie als die van Nederland
is het hub-netwerk van KLM van groot belang. Daarnaast is het bestemmingennetwerk
van KLM van belang voor een gezond Schiphol. De «plek aan de tafel» die met deze transactie
wordt bemachtigd, ontbrak de afgelopen jaren, wat er in de praktijk toe leidde dat
de belangen van KLM niet altijd goed behartigd konden worden of dat KLM bij belangrijke
ontwikkelingen het nakijken had, zo menen de leden van de CDA-fractie. Met deze aankoop
wordt deze onbalans hersteld. Dat neemt niet weg dat de leden van deze fractie een
aantal vragen hebben omtrent de gevolgde procedures rondom de aankoop van de aandelen,
de precieze budgettaire consequenties en de risico’s van deze aankoop.

De leden van de D66-fractie hebben kennisgenomen van de incidentele suppletoire begroting
Air France-KLM. De leden beschouwen de aandelenwerving van 14% in Air France-KLM en
de bijbehorende gang van zaken als een uitzonderlijke noodgreep. Na het lezen van
de suppletoire begroting zijn er nog enkele vragen over de aankoop en de achterliggende
ratio van dit besluit.

De leden van de SP-fractie hebben kennisgenomen van de suppletoire begroting en de
toevoeging van een miljard aan de post Financieringsactiviteiten publiek-private sector.

De leden van de fractie van 50PLUS hebben kennisgenomen van de aankoop van aandelen
Air France-KLM. Zij hebben echter nog enkele vragen over de aanloop en de ontstane
situatie.

Transactie en aandeelhouderschap

De leden van de VVD-fractie leden begrijpen dat het voorliggende wetsvoorstel voorziet
in een bedrag van 1 miljard euro voor de verwerving van een 14%-belang in Air France-KLM.
Inmiddels is duidelijk dat de totale investering lager uitvalt. Wordt dit bedrag naar
beneden bijgesteld? En wanneer valt het verschil dan weer vrij ten gunste van de staatsschuld?
Zo niet, waarvoor moet de bestedingsruimte dan beschikbaar blijven?

De leden van de PVV-fractie vragen om de mutatie van 1 miljard euro te specificeren.
Hoe hoog zijn de bijkomende transactiekosten? Hoeveel kosten de extra aandelen die
Nederland nog voornemens is te verwerven?

De leden van de PVV-fractie merken op dat de regering aangeeft dat het budget van
1 miljard euro naar verwachting niet volledig zal worden ingezet. Kan de regering
aangeven welk deel naar verwachting niet zal worden ingezet?

De leden van de CDA-fractie vragen zich af of de Nederlandse begroting met deze nog
steeds voldoet aan de eisen van het stabiliteits- en groeipact. Of zal er door deze
aankoop op andere posten moeten worden bezuinigd? Blijft met deze aankoop de overheidsbegroting
nog op koers en wordt daarmee niet een schuld naar toekomende generaties geschoven?
Ziet de regering dit als een investering of een consumptie-uitgave?

Verder hebben leden van de CDA-fractie vragen over de precieze risico’s op lange termijn
voor de begroting. Wat zijn de gevolgen van een sterke koersdaling? Betekent in dat
geval dat deze daling moet worden opgevangen? En zo ja, is dit een rijksbrede taak
of vallen de gevolgen daarvan neer op een specifieke begroting? Maar ook de keerzijde,
heeft een plotsklapse koersstijging ook gevolgen? En zo ja, welke gevolgen? En zijn
bij beide scenario’s verschillen indien er via een kasverplichtingenstelsel wordt
gewerkt dan wel via een baten-lastenstelsel?

Sinds het verschijnen van de brief met de aankondiging dat 12,68% van de aandelen
van Air France-KLM zijn aangeschaft door de Nederlandse Staat is ook het bericht ontvangen
dat de aankoop van aandelen gestaakt is, nu de Nederlandse Staat over een belang van
14% van de aandelen beschikt. Dit roept bij de leden van de CDA-fractie de vraag op
waarom er gestopt is bij 14% en er niet door is gekocht tot 14.3% om daarmee op gelijke
hoogte met de Franse overheid te komen. Verder vragen de leden van de CDA-fractie
de regering welke positie dit belang van 14,3% de Staat gaat geven in de Raad van
Commissarissen? Hoe groot wordt de invloed die uitgeoefend kan worden naar verwachting
van de regering? Is er bij de regering al bekend hoe er invulling gegeven zal worden
aan het aandeelhouderschap? Ook vragen de leden van de CDA-fractie welke rol en plek
de aangekondigde Frans-Nederlandse werkgroep zal krijgen in het bedrijf Air France-KLM.
Hoe moeten verbetervoorstellen en andere besluiten van deze werkgroep worden bezien;
welke status hebben zij? Wat zijn de belangrijkste beleidsaspecten voor de regering
waarop moet worden ingezet in deze nieuwe positie aldus de regering, zo vragen de
leden van de CDA-fractie.

De leden van de CDA-fractie vragen of de regering inzichtelijk kan maken hoe de verhoudingen
tussen aandeelhouders er thans uitziet. Daarbij vragen deze leden of in dit overzicht
het actuele stemgewicht van elke aandeelhouder kan worden meegenomen.

De leden van de CDA-fractie vragen de regering hoe zij de daling van de waarde van
de aandelen sinds de bekendmaking van het nieuws duidt.

Tevens hebben de leden van de CDA-fractie vragen rond de aansprakelijkheid. Heeft
het grotere belang in Air France-KLM gevolgen wanneer blijkt dat deze groep verantwoordelijk
wordt gehouden voor schade aan derden? Betekent dit dat de aandeelhouder dan betrokken
kan worden bij de schadeafwikkeling? En heeft dit ook weer gevolgen voor de begroting?
En hoe bekijkt de Europese mededingingsautoriteit deze aankoop? Wordt dit gezien als
een vorm van staatsondersteuning? En is er een overzicht te geven van de belangen
van andere Europese lidstaten in (nationale) vliegtuigondernemingen? Voorts vragen
de leden van de CDA-fractie zich af wat de juridische positie is van concurrenten
van Air France-KLM indien de Nederlandse regering een besluit neemt, dat beoogd of
niet beoogd, in het voordeel uitpakt van deze groep ten opzichte van concurrerende
vliegtuigondernemingen. Kan de Nederlandse regering daarop worden aangesproken of
zelfs aansprakelijk gesteld?

Ook vragen de leden van de CDA-fractie of deze aankoop van aandelen in Air France-KLM
gevolgen zal hebben voor de positie van de bestuurders die namens de Nederlandse Staat
invloed uitoefenen in KLM.

Ten slotte hebben de leden van de CDA-fractie vragen over de politieke beïnvloeding.
Air France-KLM is een internationaal opererende onderneming in een sterk concurrerende
omgeving. Daarvoor geldt dat zij snel en direct en volgens internationale eisen moet
kunnen handelen. Een nationale kop met extra eisen past daarin eigenlijk niet of nauwelijks.
Op welke wijze is geborgd dat Air France-KLM ondernemingsgewijs bestuurd blijft worden
en niet hoeft te gaan voldoen aan politiek-bureaucratische eisen? En is de regering
ook van mening dat wanneer voldaan moet worden aan de nationaal politiek-bureaucratische
eisen dit een negatief effect heeft op de waarde van het aandeel Air France-KLM en
daarmee ook een negatief effect op de overheidsfinanciën?

De leden van de D66-fractie maken uit de suppletoire begroting (35 148-1) op dat er begrotingstechnisch geen dekking is voor het uitgetrokken bedrag voor
de aankoop van de aandelen. Kan de regering preciezer toelichten hoeveel wordt vrijgemaakt?
En of alle kosten op dezelfde wijze worden geboekt en gedekt? Kan de regering in meer
detail toelichten waarom er begrotingstechnisch geen dekking nodig is? En kan de regering
toelichten waarom dit geen vrijbrief behelst voor andere aankopen? Is de regering
bereid de verkregen aandelen in ieder geval via de (pilot) Staatsbalans te (blijven)
verantwoorden? Mocht de regering in een latere fase tot verkoop besluiten, tot welke
begrotingstechnische consequenties leidt dit dan?

De leden van de SP-fractie stellen vast dat de verwerving van 14% van de aandelen
inmiddels geslaagd is voor een publiek gemaakt bedrag van 744 miljoen euro. Wat gebeurt
er met de 256 miljoen euro die resteert?

De leden van de SP-fractie willen graag een uitsplitsing ontvangen van het uiteindelijk
uitgegeven bedrag, met daarin ten minste aandacht voor de betaalde opslag, de kosten
van juridisch advies en de dienstverlening van de ABN AMRO en de betaalde prijs van
de aandelen.

De leden van de 50PLUS-fractie vragen wat de koers van Air France-KLM was op de diverse
momenten waarbij verwerving werd overwogen. En wat is de gemiddelde koers waarop het
huidige pakket is aangekocht? Hoe denkt de regering meer zekerheid te krijgen over
de staatsgarantie en waarop berust het streven dat binnen enkele weken te bereiken?

Voorts vragen de leden van de 50PLUS-fractie of de regering streeft naar één of meer
extra zetels in de RvC van Air France-KLM.

Economisch belang

De leden van de CDA-fractie lezen in de begeleidende brief dat er sinds eind 2014
veel overleg is geweest tussen verschillende ministeries waarbij is gekeken of het
publieke belang dat met Schiphol en KLM gemoeid is, voldoende geborgd is. Deze leden
vragen de regering of er in een eerder stadium al is overwogen een belang te nemen
in Air France-KLM. Zo ja, wanneer was dit en waarom is er toen van afgezien? En welke
feiten of omstandigheden hebben ertoe geleid dat de regering er nu wel voor heeft
gekozen om een belang in Air France-KLM te nemen? Ook vragen de leden van de CDA-fractie
of er nog andere opties zijn afgewogen en zo ja, waarom zijn deze afgevallen?

Hoewel er met de verwerving van aandelen duidelijk invloed is verkregen in Air France-KLM,
vragen de leden van de CDA-fractie aan de regering of er naast het verwerven van aandelen
ook andere mogelijkheden zijn om het belang van KLM te borgen. Zo ja, welke opties
zijn dit?

De leden van de CDA-fractie vragen de regering hoe zij deze transactie moeten duiden
in het licht van ontwikkelingen bij andere grote Nederlandse ondernemingen. Is hier
sprake van een uniek besluit of een bredere tendens om als Nederlandse Staat belangen
van bedrijven die belangrijk zijn voor Nederland te behartigen, zo vragen de leden
van de CDA-fractie. Moeten de leden van de CDA-fractie deze aankoop in het licht zien
van de bescherming van de positie van bepaalde vitale sectoren van Nederland of ziet
de regering dat anders?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen de regering uiteen te zetten op welke wijze
en in welk tempo vluchten en landingsrechten van Schiphol naar Parijs kunnen worden
verplaatst. In welke mate bieden de luchtvaartverdragen van Nederland bescherming
tegen overplaatsing van vluchten naar Parijs en hoe lang kan Nederland dat dan tegenhouden?
Klopt het dat Frankrijk na enige tijd dit toch kan doorzetten?

Voorts vragen de leden van de 50PLUS-fractie of wordt erkend dat door het 14%-belang
in de holding Air France-KLM materieel niet veel meer invloed wordt verworven. Kan
worden uitgelegd waarom het kopen van een pakket aandelen Air France-KLM niet opportuun
was toen Delta Airlines en China Eastern Airlines een belang verworven?

Tot slot vragen de leden van de 50PLUS-fractie wat het dividendpotentieel is van een
belang van 14% in Air France-KLM. Kan een overzicht gegeven worden met kengetallen
over de winstgevendheid, de rentabiliteit en de doelmatigheid van respectievelijk
KLM, Air France en van de combinatie Air France-KLM? Kan de regering een overzicht
geven van de gemiddelde loonkosten per werknemer van respectievelijk KLM, Air France
en Air France-KLM? Kan dit tevens met een uitsplitsing naar de belangrijkste beroepsgroepen
binnen de groepen? Kan de regering ter vergelijking ook enkele andere grote Europese
luchtvaartmaatschappijen in het overzicht meenemen?

Relatie met Frankrijk

De leden van de CDA-fractie memoreren dat de Minister van Financiën op vrijdag 1 maart
2019 in gesprek is gegaan met zijn Franse collega om uitleg te geven over de stap
van de Nederlandse regering. Afgaande op de afspraken die zijn gemaakt menen deze
leden dat er overeenstemming is bereikt om gezamenlijk tot een sterker Air France-KLM
te komen. Kan de regering aangeven hoe zij de komende periode de samenwerking met
de Franse overheid niet alleen zal bestendigen, maar ook zal verbeteren?

Daarnaast hebben de leden van de CDA-fractie vragen met betrekking tot acties van
de Franse Staat. Indien de Franse Staat overgaat tot aankoop van nieuwe aandelen Air
France-KLM, betekent dit dan ook dat Nederland zal overgaan tot een verdere aankoop?
En wat doet Nederland met zijn belang wanneer de Franse Staat juist tegenovergesteld
overgaat tot de verkoop van aandelen? Bouwt de Nederlandse Staat zijn belang dan juist
af?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen of het waar is dat de Franse staat bereid was
haar pakket aan te bieden aan Nederland. Klopt het dat Nederland de mogelijkheid had
het belang van de Franse Staat te kopen toen het werd aangeboden aan ACCOR?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen voorts op welke wijze de herverkiezing van Minister
Dijsselbloem tot voorzitter van de Eurogroep een rol heeft gespeeld bij het afzien
van het verwerven een belang in Air France-KLM.

Voorts vragen de leden van de 50PLUS-fractie in welke mate de verstandhouding binnen
de holding Air France-KLM en tussen de beide regeringen verstoord is. Hoe denkt de
regering te kunnen bijdragen aan het herstel van de verstandhouding binnen de holding
Air France-KLM?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen of de regering kan aangegeven wat de afspraken
zijn die op 1 maart 2019 in Parijs zijn gemaakt.

De leden van de 50PLUS-fractie vragen of het waar is dat aan de heer Elbers het voorzitterschap
van Air France-KLM was aangeboden, maar dat hij geweigerd zou hebben. Wat waren de
reacties van president Macron en Minister Le Maire op de telefonische mededelingen
van premier Rutte en Minister Hoekstra? Klopt het dat Frankrijk nu dreigt met het
niet mee laten groeien van Schiphol in de totale groei van de groep Air France-KLM?

Proces / informatievoorziening Kamer

Omdat de aankoop van aandelen een koersgevoelig karakter heeft, is ervoor gekozen
om pas na de aankoop van 12,68% van de aandelen de Kamer hierover te informeren, zo
stellen de leden van de CDA-fractie vast. Nu de transactie heeft plaatsgevonden, vragen
deze leden of de regering een tijdlijn van ontwikkelingen vanaf de verkoop van KLM
in 2003 kan opstellen met alle belangrijke feiten en gebeurtenissen. Hierbij tevens
de vraag om in ieder geval ook in de tijdlijn op te nemen wanneer nieuwe aandeelhouders
zijn toegetreden. Ten aanzien van de daadwerkelijke aanschaf van de aandelen vragen
de leden van de CDA-fractie of de regering inzichtelijk kan maken hoeveel aandelen
de regering per dag heeft gekocht sinds de start van de aankoop.

Verder vragen de leden van de CDA-fractie of het mogelijk is om een «verantwoordingsmemorandum»
op te stellen zoals bedoeld in de aanbevelingen in het rapport van de commissie-De
Wit. De leden van de CDA-fractie menen dat op deze manier volledige openheid van zaken
kan worden gegeven over de transactie en de Kamer inzicht kan krijgen in de afwegingen
die ten grondslag liggen aan het besluit. Ook vragen de leden van de CDA-fractie of
het draaiboek dat gebruikt is bij de totstandkoming van de procedure conform planning
en procedures is verlopen, inclusief het informeren en betrekken van de Kamer.

De leden van de fractie van D66 lezen in de memorie van toelichting (35148–2) dat
de begroting wordt gewijzigd door middel van een wetsvoorstel in lijn met art. 2.3
lid 1 Comptabiliteitswet 2016. Kan de regering nader toelichten waarom zij de bewandelde
begrotingsweg, specifiek in het licht van het budgetrecht van de Kamer, de juiste
acht?

De leden van de D66-fractie stellen vast dat in de memorie van toelichting een uitgebreide
toelichting op de gevolgen van het wetsvoorstel ontbreekt. Kan de regering uiteenzetten
overeenkomstig met art. 3.1 in de Comptabiliteitswet 2016:

– welke doelstellingen, de doeltreffendheid en de doelmatigheid die worden nagestreefd
met dit wetsvoorstel;

– welke beleidsinstrumenten worden ingezet om de doelstellingen van dit wetsvoorstel
te behalenl;

– wat de financiële gevolgen voor het Rijk zijn en, waar mogelijk, de financiële gevolgen
voor maatschappelijke sectoren?

De leden van de SP-fractie stellen vast dat de Algemene Rekenkamer kritisch is geweest
over de informatiepositie van de Kamer toen Tennet een investering deed in het Duitse
elektriciteitsnetwerk. Zij heeft in het rapport van 2015 de aanbeveling gedaan om
met de Kamer afspraken te maken over de informatiepositie bij grote uitgaven voor
staatsdeelnemingen. Hoe is deze aanbeveling precies opgevolgd, vragen deze leden?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen of de regering een toelichting kan geven – aansluitend
op de brief van 26 februari – op de gehele voorgeschiedenis vanaf de overname van
KLM door Air-France. Kan worden toegelicht waarom de regering ten slotte heeft besloten
tot aankoop van een pakket aandelen van Air France-KLM, gelijkwaardig aan het huidige
aandeel van de Franse Staat?

De leden van de 50PLUS-fractie vragen wat destijds de redenen waren om geen belang
te nemen in de holding Air France-KLM, gelijkwaardig of economisch evenredig aan het
belang van de Franse Staat. Wat waren de argumenten om een deel van de afspraken in
2010 te laten vervallen? Kan worden toegelicht op basis van welke argumenten minstens
twee maal is afgezien van het verwerven van een pakket Air France-KLM door het vorige
kabinet?

II Reactie van de Minister