Brief regering : Einstein Telescope: een grensverleggende prioriteit

Nr. 294
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 2 juli 2025

Zoals eerder toegezegd houd ik uw Kamer graag op de hoogte van relevante ontwikkelingen
over de mogelijke komst van de Einstein Telescope (ET) naar de Euregio Maas-Rijn (EMR),
de grensregio van Limburg met Vlaanderen, Wallonië en Duitsland (Noordrijn-Westfalen).
De Einstein Telescope betreft een nieuw te bouwen ondergrondse wetenschappelijke infrastructuur
om zwaartekrachtgolven te meten. Zwaartekrachtgolven ontstaan bij grootse kosmische
evenementen, zoals botsingen tussen zwarte gaten, en kunnen ons nieuwe inzichten geven
in het universum. Einstein had het bestaan ervan voorspeld, maar geloofde niet dat
we ze ooit zouden kunnen meten, omdat de effecten op aarde zo enorm klein zijn. In
2015 werd het bestaan van zwaartekrachtgolven experimenteel aangetoond, waarmee er
eindelijk een mogelijkheid bestaat om ruimteonderzoek te doen dat niet afhankelijk
is van lichtsignalen, zoals naar zwarte gaten en donkere materie.

Omdat het met hoge gevoeligheid meten van zwaartekrachtgolven bijzonder complex is,
moeten we voor de ontwikkeling van deze telescoop de grenzen verleggen van onze technologische
kennis en kunde. De realisatie van dit project zal daarom ook een enorme boost geven
aan de wetenschap en het innovatieve bedrijfsleven in Limburg, Nederland en daarbuiten.
En met de metingen van zwaartekrachtgolven zullen de grenzen van onze kennis en wat
wetenschappelijk mogelijk is fundamenteel verleggen. Met België en Duitsland wordt
gewerkt aan wat met recht een «Leuchtturmprojekt» genoemd kan worden.

Het stimulerend effect van de Einstein Telescope wordt breed erkend en sluit aan bij
andere kabinetsambities, zoals «Elke Regio Telt». Daarom heeft het kabinet op 22 november
2024 unaniem de Einstein Telescope tot «breed gedragen regeringsprioriteit» verklaard.
Daarmee heeft het kabinet zich eenduidig uitgesproken: de inspanningen om de Einstein
Telescope naar de EMR-regio te halen is een absolute regeringsprioriteit, waarbij
inzet van o.a. het postennet van Buitenlandse Zaken een grote steun is in de realisatie
daarvan.

Grensverleggende samenwerking: ontwikkelingen in België en Duitsland

Tijdens de vierde Einstein Telescope ministeriële bijeenkomst op 18 oktober 2024 is
door de Nederlandse, Belgische en Duitse partijen het belang van het bouwen van de
telescoop in de EMR-regio nogmaals onderstreept. Tijdens deze bijeenkomst heeft Vlaanderen
bekend gemaakt dat de nieuwe coalitie, onder leiding van Minister-President Diependaele,
in de komende regeringsperiode € 200 miljoen gereserveerd heeft voor de realisatie
van de telescoop, in aanvulling op de door Nederland gereserveerde middelen. Noordrijn-Westfalen
heeft tijdens deze bijeenkomst bekend gemaakt het projectbureau met in totaal € 11 miljoen
te steunen. Eerder in 2024 hadden de Belgische overheden bekend gemaakt samen € 12 miljoen
beschikbaar te stellen voor haalbaarheidsonderzoeken en het projectbureau. Dit zijn
duidelijke signalen dat alle betrokkenen als volwaardige partners in het project willen
samenwerken en daarvoor ook de benodigde middelen beschikbaar willen stellen.

Op 5 mei 2025 is door de Duitse coalitiepartijen met het ondertekenen van het regeerakkoord
een verdere impuls aan de Einstein Telescope gegeven. In het regeerakkoord omarmt
de nieuwe Duitse regering de ambitie om de Einstein Telescope te bouwen als «Leuchtturmprojekt».
De Ministers-Presidenten van Nederland, België, Vlaanderen, Wallonië en de Duitstalige
gemeenschap van België hebben in reactie op het coalitieakkoord een brief aan (toen
nog aanstaand) bondskanselier Merz gestuurd om het ET-EMR voorstel nogmaals onder
de aandacht te brengen. In deze brief is federaal Duitsland opgeroepen het voorbeeld
van Noordrijn-Westfalen te volgen en zich volledig aan te sluiten bij het gezamenlijke
EMR-bid.

Tegelijkertijd is in 2024 een formeel prioriteringsproces gestart in Duitsland, dat
moet leiden tot een shortlist van belangrijke wetenschappelijke projecten. Naar verwachting
wordt de shortlist in de zomer van 2025 gepubliceerd. Met de verklaring in het Duitse
regeerakkoord heb ik goede hoop dat ET een plek op deze shortlist zal krijgen, waarmee
een volgende stap richting financiering uit Duitsland gezet wordt. Zowel de Nederlandse
Ministers van OCW en EZ, als de verantwoordelijke Belgische Ministers, hebben in december
2024 een steunbrief richting het verantwoordelijke Duitse ministerie gestuurd ten
faveure van de Einstein Telescope.

Het fundament: ontwikkelingen op en rond het projectbureau

De middelen voor de voorbereidingsfase komen uit het Nationaal Groeifonds, waar ook
de Nederlandse bijdrage aan de bouw van de telescoop staat gereserveerd. Met deze
Nederlandse middelen en de bijdragen van België, Noordrijn-Westfalen en de Provincie
Limburg, is het ET-EMR Projectbureau bezig met de uitvoering van geologische en ruimtelijke
haalbaarheidsstudies, evenals met de voorbereiding van het in te dienen bidbook. De reservering van de Nederlandse bijdrage aan de bouw is een belangrijk signaal
naar alle geïnteresseerde landen in Europa dat Nederland volledig gecommitteerd is.

In de miljoenennota 20241 heeft uw Kamer daarnaast extra middelen vrijgemaakt om de brede onderwijswaaier in
de regio voor te bereiden op de komst van de Einstein Telescope en om een impuls te
geven aan het Nederlandse wetenschappelijk en technologische leiderschap op dit dossier.
De hogescholen en mbo’s uit Zuid-Limburg ontwikkelen de Einstein Academy; daarvoor
werken zij samen met de Universiteit Maastricht aan een curriculum dat goed aansluit
bij de behoeften van ET en waarvoor de techniekcampus in Heerlen een upgrade krijgt.
NWO-instituut Nikhef heeft daarnaast met deze middelen een grotere rol gekregen in
de Europese ET-organisatie (ETO), die verantwoordelijk is voor het ontwerp en de technische
specificaties van de ET. De Regionale ontwikkelingsmaatschappij in Limburg LIOF heeft
met deze impuls de coördinatie van een internationale valorisatiestrategie op zich
genomen, die samen met partners uit België en Duitsland ontwikkeld wordt en moet leiden
tot intensieve grensoverschrijdende samenwerking tussen kennisinstellingen en het
innovatieve bedrijfsleven. Om deze nieuwe en al eerder opgezette activiteiten te stroomlijnen
en de Nederlandse inzet te coördineren, is Einstein Telescope Nederland (ET-NL) opgericht.
ET-NL zorgt voor de verbinding tussen alle noodzakelijke activiteiten binnen Nederland
en de daarbij betrokken partijen, met nadruk op de Nederlandse bijdrage aan het locatievoorstel
en in nauwe samenwerking met België en Duitsland.

Het projectbureau is volop bezig met geologisch onderzoek en grondboringen. In oktober
2024 maakte het projectbureau bekend dat de resultaten van de eerste boorcampagne
veelbelovend waren en dat de diepe ondergrond voldoende stabiel lijkt om de ET te
kunnen huisvesten. Naast het geologisch onderzoek werkt het projectbureau samen met
de wetenschappelijke gemeenschap aan een nieuwe raming van de kosten, aangezien de
oorspronkelijke kostenraming voor de Einstein Telescope is gedaan in 2019. Naast deze
kostenherijking is het projectbureau ook een desk study aan het uitvoeren naar een
alternatief ontwerp van de telescoop, naar aanleiding van een verzoek van de Europese
ET Organization (ETO). De tussentijdse resultaten van deze studie geven Nederland
vooralsnog geen reden om van het beoogde baseline model af te stappen, te weten een
single-site detector («de driehoek»).

Ondertussen heeft het LIOF succesvolle stappen gezet met het ET valorisatieprogramma.
Zes Nederlandse consortia, van in totaal 26 Nederlandse high tech bedrijven en kennisinstellingen,
zijn met subsidie van OCW gestart met de ontwikkeling van nieuwe en grensverleggende
technologieën. Deze innovaties zijn noodzakelijk voor de telescoop zelf, maar hebben
ook bredere toepassingen en bieden nieuwe economische kansen. Om te zorgen dat het
nationale valorisatieprogramma leidt tot een ecosysteem dat de hele regio verbindt,
heeft de Minister van Economische Zaken op 10 maart jl. met zijn collega's uit Noordrijn-Westfalen,
Wallonië en Vlaanderen gesproken over de internationale valorisatieopgave rond de
ET. Dit innovatie-ecosysteem, dat één van de krachten van onze regio is, is ook actief
uitgedragen tijdens de Hannover Messe, één van de grootste industrie beurzen in Duitsland.
Daar was een gezamenlijke ET-EMR stand ingericht, die veel geïnteresseerde bezoekers
heeft aangetrokken en de deuren heeft geopend voor nieuwe economische partnerschappen
in Duitsland en daarbuiten. Een voorbeeld dat laat zien dat de daadwerkelijke samenwerking
rond dit project breder is dan alleen het projectbureau.

Vooruitblik: richting een succesvol locatievoorstel

De Einstein Telescope is een prioriteit voor Nederland. De komende maanden zal er
meer duidelijkheid gegeven kunnen worden over de exacte ondergrondse ligging van de
ET in de regio en over de definitieve tijdlijn en procedure voor de besluitvorming
over de locatie. Daarbij wordt nog altijd gestuurd op afronding van de voorbereidingsactiviteiten
en aanlevering van het locatievoorstel in 2026.

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
E.E.W. Bruins