Brief regering : Vervolg op Inventarisatie Kwetsbaarheden Uitval Satellieten (IKUS) II

Nr. 92
BRIEF VAN DE MINISTER VAN INFRASTRUCTUUR EN WATERSTAAT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 3 juni 2025

Met deze brief ontvangt u de samenvatting van het eindrapport «Onderzoek verstoring
plaats- en tijdbepaling». Het rapport gaat over de ontwikkeling van een PNT-internetportaal
en over de resultaten van een onderzoek naar monitoring van interferentie van navigatie-signalen.
Dit rapport is een vervolg op de tweede Inventarisatie Kwetsbaarheden Uitval Satellieten
(IKUS II) waarover uw Kamer in 2023 is geïnformeerd1. Het beleid is om meer bewustzijn te creëren en kennis te verspreiden over bewust
en veilig gebruik van satellietnavigatie op nationaal niveau. Daarnaast wordt u geïnformeerd
over de herbeoordeling van PNT als vitale infrastructuur. Dit stuk is gerubriceerd
als departementaal vertrouwelijk en daarom vertrouwelijk in te zien.

GNSS is de afkorting voor «Global Navigation Satellite System» en staat voor de verzameling
van satellietsystemen voor positie, navigatie- en tijdsbepaling. Er zijn vier wereldwijde
navigatiesystemen: Galileo (EU), GPS (VS), GLONASS (Rusland) en Beidou (China). In
veel gevallen maken (vitale) processen gebruik van plaats- en tijdbepaling met GNSS
(hierna «PNT»). Afhankelijk van de ontvanger in een apparaat dat PNT toepast, zoals
bijvoorbeeld een mobiele telefoon, wordt het signaal van één of meer van de vier hiervoor
genoemde satellietnavigatiesystemen gebruikt. Een exacte bepaling van locatie en tijd
is essentieel voor het navigeren van (autonoom) wegverkeer, de scheep- en luchtvaart,
maar ook voor andere toepassingen zoals bijvoorbeeld het monitoren van de drinkwatervoorziening,
de tijdsynchronisatie voor de elektriciteitsdistributie, computer- en communicatienetwerken
en het betalingsverkeer. PNT wordt steeds vaker en wereldwijd ingezet voor plaats-
en tijdafhankelijke toepassingen, omdat het nauwkeurig is, ruim voldoende beschikbaar
en betrouwbaar wordt geacht en PNT gratis gebruikt kan worden. Naast individueel gebruik,
maken organisaties in hun geautomatiseerde systemen vaak (onbewust) gebruik van GNSS,
ook in kritieke processen.

Het Europese Ruimtevaartagentschap EUSPA voorspelt dat er in 2033 wereldwijd ongeveer
9 miljard GNSS-ontvangers operationeel zullen zijn. Dit is naar schatting goed voor
€ 580 miljard aan inkomsten uit de hieruit voortkomende diensten2.

De nauwkeurigheid van satellietsignalen hangt af van de gebruikte ontvanger, invloeden
in de atmosfeer en de constellatie van satellieten die de ontvanger gebruikt. Uitval
van het PNT-signaal, bijvoorbeeld door bewuste verstoring van het signaal of door
ruimteweer3, betekent dat de eerdergenoemde toepassingen worden verstoord of voor langere tijd
stilstaan. Internationale onderzoeken4 tonen aan dat deze PNT-verstoringen economische en maatschappij-ontwrichtende keteneffecten tot gevolg kunnen hebben.
Er zijn voorbeelden van «kleine» incidenten zoals het neerstorten van een drone of
het wegvallen van vliegtuignavigatie. Door grootschaliger of langduriger uitval van
het PNT-signaal kunnen ongelukken gebeuren in het wegverkeer en de lucht- en scheepvaart,
kan betalingsverkeer uitvallen, kan ertoe leiden dat hulpdiensten zonder navigatie
moeten uitrukken en kan betekenen dat de landlijnen voor telefoongebruik niet meer
werken. Het KNMI monitort de situatie in de ruimte en vergroot het bewustzijn bij
vitale sectoren over de mogelijke effecten. Het Early Warning Centre van het KNMI
controleert bijvoorbeeld op het zich voordoen van ruimteweer.

Naar aanleiding van IKUS II is een onderzoek geïnitieerd om een indruk te krijgen
van de mate van PNT-verstoring door jamming en spoofing op vier relevante locaties in Nederland, waaronder luchthaven Schiphol en havenbedrijf
Rotterdam. In totaal werd het navigatiesignaal per locatie gemiddeld drie weken gemonitord
en werd 77 keer een verstoring waargenomen. Op twee locaties werden er in totaal 23 verstoringen
waargenomen van een kracht die in potentie een verstorend effect kunnen hebben op
de GNSS-afhankelijke functies in de buurt.

Om beter inzicht te krijgen in de aard en karakteristieken van de verstoring is het
voornemen om een vervolgonderzoek op te zetten naar aanleiding van deze bevindingen.

PNT en verantwoordelijkheid IenW

EUSPA is in opdracht van de Europese Commissie, verantwoordelijk voor de beschikbaarheid
van het Europese Galileo-satellietsysteem. De Galileo infrastructuur bestaat uit satellieten
die om de aarde cirkelen en hoogtechnologische grondinfrastructuur op aarde. In maart
2024 heeft de Europese Commissie een mededeling5 uitgebracht over de EU Defense and Space Strategy met maatregelen voor het verminderen
en voorkomen van de kwetsbaarheden van de Galileo infrastructuur.

Nederland heeft geen directe invloed op de technologische beschikbaarheid van het
PNT-signaal van de Galileo-satellieten, noch op die van de satellietconstellaties
van andere mogendheden. Wel is er een rol voor de Nederlandse overheid waar het gaat
om het bevorderen van het veilig gebruik van PNT en het vergroten van de bewustwording
van de risico’s van PNT-verstoring. Uitgangspunt van de Nederlandse nationale veiligheidsstrategie6 is een maatschappij brede aanpak, waarin overheidsorganisaties, veiligheidsdiensten,
het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties met elkaar afstemmen in het vergroten
van hun weerbaarheid.

Het Ministerie van IenW is aan de slag gegaan met de aanbevelingen uit het rapport
van IKUS II7 die gericht zijn aan de overheid. Het IKUS II-onderzoek leidde tot de conclusie dat
er meer informatie beschikbaar zou moeten zijn voor gebruikers van het GNSS-signaal.
Omdat dit signaal enerzijds eenvoudig en gratis is te ontvangen en het anderzijds
soms diep in (digitale) systemen is ingebed, zijn veel gebruikers van het GNSS-signaal zich niet of niet voldoende bewust van hun afhankelijkheid van dit signaal.
En zelfs als dit bewustzijn er wel was, leidde dit in veel gevallen niet tot het nemen
van maatregelen om die afhankelijkheid te beperken. Met het PNT-informatieportaal8 heeft elke gebruiker van het GNSS-signaal eenvoudig toegang tot informatie waarmee
kan worden nagegaan hoe groot hun afhankelijkheid is en welk handelingsperspectief
er is.

Galileo Public Regulated Service

Naast deze aanbevelingen en maatregelen voortvloeiend uit het IKUS-II rapport zelf,
onderstrepen de uitkomsten uit het rapport ook het potentieel belang van de Galileo
Public Regulated Service (PRS). Het Ministerie van IenW bereidt samen met andere betrokken
departementen de (juridische en operationele) inrichting voor en de verdere ontwikkeling
van de Galileo Public Regulated Service (PRS). PRS is één van de mogelijkheden voor
het mitigeren van kwetsbaarheden van satellietnavigatiesignalen. Het PRS-signaal is
beveiligd en biedt een hoge bescherming tegen verstoring en manipulatie Daarmee geeft
PRS in hoge mate de garantie dat ook in crisis- of complexe operationele omstandigheden
navigatie- en tijdssignalen beschikbaar blijven voor overheidsinstanties. Om de veiligheid,
de continuïteit en de robuustheid van PRS te waarborgen gelden stringente Europese
regels, zowel voor de eindgebruikers van PRS als voor de EU-lidstaten. Voor het gebruik
van het PRS-signaal zijn PRS- specifieke ontvangers nodig. De markt hiervoor is nog
volop in ontwikkeling. Ook in de Lange Termijn Agenda Ruimtevaart9 worden hier ontwikkellijnen voor uitgezet.

Vitaliteitsherbeoordeling

Het PNT-signaal is van belang voor navigatie en daarnaast essentieel in elektriciteitsnetten,
financiële diensten en mobiele netwerken. Uitval van het PNT-signaal kan daarmee in
toenemende mate maatschappij-ontwrichtende gevolgen hebben. In 2017 is PNT voor het
eerst geclassificeerd als een vitaal proces en conform de regelgeving omtrent vitale
processen, is deze classificatie onlangs herijkt. Dit is een wettelijke verplichting
vanuit de systematiek van de NCTV en staat los van de inventarisatie kwetsbaarheid
satellietnavigatie (IKUS II). Hierbij is opnieuw vastgesteld dat PNT een vitaal proces
is en zal deze in de 4-jarige vitaalcyclus van het NCTV worden opgenomen.

Dit betekent dat IenW als verantwoordelijk ministerie er zorg voor draagt dat gebruikers
van PNT over de informatie kunnen beschikken om hun weerbaarheid van de van PNT-afhankelijke
processen te toetsten en informatie aanbiedt over mogelijke mitigerende maatregelen.

De Minister van Infrastructuur en Waterstaat,
B. Madlener