Brief regering : Voortgangsupdate IPCEI CIS en Gaia-X

Nr. 1271
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 17 januari 2025

In het Commissiedebat Digitale Infrastructuur en Economie op 17 december 20241 heeft het Kamerlid Valize (PVV) vragen gesteld over Europese samenwerkingsprojecten
op het gebied van cloudtechnologie, specifiek het Important Project of Common European
Interest on Cloud Infrastructure and Services (IPCEI CIS) en het Gaia-X initiatief.
Middels deze brief kom ik terug op het verzoek om u nader over de voortgang van deze
projecten te informeren.

IPCEI CIS

Wat is IPCEI CIS en welk doel dient het?

Het IPCEI CIS betreft een belangrijk digitaal initiatief voor Europa om een zogenoemd
«Multi-Provider Cloud-Edge Continuum» te bouwen. Het hoofddoel van dit project is
om een Europese architectuur voor het gebruik van cloud en edge infrastructuur te
ontwikkelen. Het geheel wordt gebouwd in een nieuw type open ecosysteem, waarin vele
aanbieders samen deze infrastructuur opzetten en beheren. Een verdere beschrijving
van het cloud-edge continuum vindt u in een recente kamerbrief over datacenters.2

Door de decentrale opzet van dit ecosysteem worden de technologische afhankelijkheden
en ongewenste lock-in-effecten die marktverstorend werken sterk verminderd. Bovendien
zal dit project nieuwe en innovatieve datagestuurde bedrijfsmodellen mogelijk maken,
bijvoorbeeld op het gebied van kunstmatige intelligentie en IIoT (Industrial-Internet-of-Things).
Daarbij wordt rekening gehouden met specifieke vereisten zoals dynamische bandbreedte,
duurzaamheid en cyberveiligheid.

Vele sectoren zullen naar verwachting van het project gaan profiteren, in het bijzonder
de industrie, energie, logistiek, mobiliteit, toerisme, onderwijs en openbare diensten.
Het project is belangrijk voor de realisatie van de Europese Datastrategie, en daarmee
in lijn met de doelstellingen van gerelateerde wetgeving zoals de Dataverordening.

Het IPCEI CIS ecosysteem wordt mogelijk gemaakt met overheidssteun door twaalf EU-lidstaten:
België, Kroatië, Frankrijk, Duitsland, Hongarije, Italië, Letland, Luxemburg, Nederland,
Polen, Slovenië en Spanje. In dit ecosysteem werken meer dan 100 bedrijven, waaronder
veel kleine en middelgrote ondernemingen, en onderzoeksinstellingen samen met een
totaal investeringsvolume van ongeveer € 4 miljard voor de periode 2024–2031.

Bij aanvang van het IPCEI CIS project in december 2023 heeft het kabinet uw Kamer
reeds geïnformeerd door middel van een Kamerbrief.3 Ook zijn er toen, mede naar aanleiding van een artikel in de Telegraaf4, vragen beantwoord van de Kamerleden Six Dijkstra en Zeedijk (beide NSC) over dit
project.5

Wat is de rol van de Nederlandse projecten en overheid?

In Nederland nemen drie projecten deel aan het IPCEI CIS, waarvan twee op basis van
een consortium. Het European Cloud services in an Open FEDerated ecosystem (ECOFED)
consortium bestaat uit TNO, Info Support, i3D.net, BIT en AMS-IX. Het Modular Integrated
Sustainbable Datacenter (MISD) consortium bestaat uit Asperitas, BetterBe, Deerns,
Eurofiber, NBIP, TNO en Universiteit Twente. Het European Cloud Campus (ECC) project
heeft geen consortium, maar wordt uitgevoerd door het Nederlandse bedrijf Leaseweb.
In totaal ontvangen de Nederlandse partijen samen een maximum van € 71,2 miljoen aan
subsidie. Deze subsidie wordt verstrekt door het Ministerie van Economische Zaken
(EZ). De Nederlandse partijen investeren daarnaast ook zelf aanzienlijk in hun projecten
– de omvang van het subsidiebedrag wordt vastgesteld ter hoogte van het minimaal benodigde
bedrag om het project te kunnen uitvoeren.

Als subsidieverstrekker staat het kabinet in nauw contact met de deelnemende Nederlandse
bedrijven, ook omdat dezelfde strategische doelen worden nagestreefd. Dit jaar hebben
vertegenwoordigers van EZ en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) gezamenlijk
bedrijfsbezoeken afgelegd bij de Nederlandse projecten om de voortgang te bespreken.
In Europees verband neemt Nederland samen met de andere lidstaten deel aan coördinatie-overleggen
om de voortgang en samenhang van alle projecten te bewaken en resultaten te delen.

Wat is de voortgang van de Nederlandse projecten?

De Nederlandse projecten zijn na afronding van het Europese notificatietraject eind
20236 van start gegaan. Dat betekent dat de Nederlandse partijen nu ongeveer een jaar bezig
zijn met de uit te voeren werkzaamheden. Recentelijk zijn daarbij ook de eerste concrete
resultaten opgeleverd door het ECOFED project. Hier is ook in de media aandacht voor
geweest, onder meer in artikelen in het Financieele Dagblad7 en de Telegraaf.8

Jaarlijks rapporteren alle Nederlandse partijen voor 1 februari aan de RVO over de
voortgang van hun projecten in het afgelopen kalenderjaar. In 2024 heeft deze rapportage
niet plaatsgevonden omdat deze te dicht op de start van de projecten zat en er in
2023 nog geen werkzaamheden waren verricht. Binnenkort zullen de Nederlandse partijen
voor het eerst rapporteren over hun voortgang. De projecten maken ook zelf hun resultaten
openbaar. Zo heeft ECOFED op 12 december 2024 de eerste nieuw ontwikkelde oplossingen
gepresenteerd tijdens haar evenement, waarmee wordt gewerkt aan een dienst om met
één druk op de knop te kunnen migreren tussen cloudapplicaties van verschillende aanbieders.

In mei 2025 zullen alle deelnemende lidstaten aan de Europese Commissie de voortgang
rapporteren. Ook Nederland zal hierbij voor Leasweb een rapportage inleveren, aangezien
deze partij steun krijgt op basis van de IPCEI-mededeling van de Europese Commissie.
De andere Nederlandse projecten krijgen steun op basis van de Algemene Groepsvrijstellingen
Verordening en hoeven daarom alleen aan EZ te rapporteren over de voortgang.

In de vraagstelling van uw Kamer over het IPCEI CIS over achterblijvende resultaten
wordt verwezen naar een rapport van het Rathenau Instituut9 dat zich op zijn beurt baseert op een eerdere policy brief van Instituut Clingendael.10 Deze policy brief, waarover u op 20 september jl. een kabinetsreactie11 heeft ontvangen, dateert echter uit maart 2024, toen het IPCEI CIS projecten pas
net was aangevangen. Het stuk bevat dan ook geen conclusies over de voortgang van
het IPCEI CIS, maar benoemt met name dat op het moment van totstandkoming van de genoemde
policy brief de zichtbaarheid van het IPCEI CIS nog beperkt was en de totstandkoming
moeizaam verliep.

Mede doordat toepassing van het IPCEI-instrument voor Nederland relatief onbekend
was, is de totstandkoming van het IPCEI CIS in bepaalde opzichten stroef verlopen.
Inmiddels verloopt de uitvoering van de Nederlandse projecten soepel en ook voor de
komende jaren verwacht het kabinet vooralsnog dat de projecten conform planning worden
uitgevoerd. Resultaten van het IPCEI CIS zullen niet alleen door de partijen zelf
gedeeld worden, maar verschijnen ook op een Europese website voor het project en de
website van de RVO. Het kabinet ziet het verzoek om een voortgangsupdate over dit
project als aansporing om in het vervolg proactief over de voortgang te rapporteren.

Vervolg op IPCEI CIS

In 2024 is in samenwerking tussen de Europese Commissie en de lidstaten een verkenning
afgerond naar mogelijke nieuwe IPCEI's, waaronder een vervolg op het IPCEI CIS.12 Dit betreft een nieuwe IPCEI gericht op digitale infrastructuur voor edge- en clouddiensten.
Hiermee zou de in het IPCEI CIS ontwikkelde softwaretechnologie kunnen worden uitgerold
in nieuw te ontwikkelen digitale infrastructuur in de lidstaten. Voor 2025 is afgesproken
dat de contouren voor deze nieuwe IPCEI verder zullen worden uitgewerkt door de lidstaten.
Nederland neemt hieraan deel. De eerder opgedane ervaring met betrekking tot de totstandkoming
van het IPCEI CIS zullen hierbij benut worden. Zodra duidelijk is of en wanneer deze
IPCEI van start gaat zal de Tweede Kamer hierover geïnformeerd worden.

Gaia-X

Wat is Gaia-X en welk doel dient het?

Gaia-X is een privaat Europees initiatief, onder Belgisch recht, waarin honderden
bedrijven en organisaties samenwerken om een verbeterde marktomgeving te ontwikkelen
voor cloud en data. Het initiatief is in juni 2020 officieel gelanceerd en is erop
gericht om te komen tot een gefedereerd systeem van regels en afspraken voor datadeelinfrastructuur
en cloudomgevingen.13 Daarmee moet het standaarden bieden die zorgen voor veilige gegevensuitwisseling
en datasoevereiniteit. Ook bevorderen de standaarden interoperabiliteit binnen het
cloudlandschap, waardoor het mogelijk wordt om data makkelijker te delen en te gebruiken.

Gaia-X heeft de ambitie om bij te dragen aan een betere werking van de Europese cloud-
en datamarkt. Hoewel lidstaten zelf geen directe betrokkenheid hebben bij het project,
is het de insteek van Gaia-X dat haar resultaten één op één aansluiten bij het Europese
cloud- en databeleid. Onder de deelnemende bedrijven zijn diverse Nederlandse organisaties.
Ook niet-Europese partijen kunnen aansluiten bij het initiatief: het is immers de
bedoeling dat die partijen zich ook houden aan Europese wetten en waarden. Deze partijen
hebben echter geen stemrecht voor wat betreft de koers van het initiatief.

Wat is de rol van de Nederlandse overheid?

Het doel van Gaia-X is om te werken aan het verbeteren van de Europese concurrentiepositie
en Digitale Open Strategische Autonomie (DOSA) in de cloudmarkt, in lijn met het streven
van het kabinet. Vanwege de private aard van het initiatief heeft het kabinet echter
geen directe betrokkenheid. Wel zet het kabinet zich actief in om Nederlandse belangen
binnen Gaia-X te borgen en verschaft het langs twee wegen indirecte ondersteuning.

Zo is EZ vertegenwoordigd in de Gaia-X Governmental Advisory Board (Gaia-X GovB).
De Gaia-X GovB bestaat uit vertegenwoordigers van de Europese Commissie en deelnemende
EU-lidstaten, en adviseert het initiatief gevraagd en ongevraagd.

Daarnaast financiert EZ in Nederland het Centre of Excellence for Data Sharing and Cloud (CoE-DSC). Het CoE-DSC ondersteunt Nederlandse bedrijven en organisaties om innovatie
mogelijk te maken door middel van veilige datadeling en cloudomgevingen, bijvoorbeeld
door ondersteuning bij het realiseren van datadeel use cases op schaal en het creëren
van de vereiste vertrouwensmechanismen. Het CoE-DSC functioneert ook als nationale
Gaia-X hub en is het centrale punt voor alle ontwikkelingen en vragen rondom Gaia-X
in Nederland. De activiteiten van het CoE-DSC worden gecoördineerd door TNO.

Wat is de voortgang van het project?

Gaia-X heeft te maken gehad met opstartuitdagingen zoals veel startups die kennen.
Dit hield onder andere verband met de uiteenlopende verwachtingen van de honderden
internationale deelnemers aan het initiatief. Ook voor de buitenwereld was niet altijd
duidelijk wat precies het doel van het initiatief was. Zo leefde bij sommige stakeholders
de verwachting dat Gaia-X letterlijk een eigen Europese cloud zou bouwen. In de praktijk
werkte Gaia-X de afgelopen jaren aan de ontwikkeling van een gefedereerd Europees
systeem van regels en afspraken met focus op datadeling in cloudomgevingen.

Op het gebied van data-infrastructuur heeft Gaia-X in de afgelopen jaren de nodige
resultaten opgeleverd. Er zijn 20 lighthouse projecten gestart rondom sectorale data
spaces, waarmee bouwblokken worden ontwikkeld om vertrouwd data te delen in onder
andere de maakindustrie, gezondheidszorg, energie en mobiliteit.14 Na de stroeve aanloopfase heeft Gaia-X recent ook deliverables gepresenteerd op het
vlak van cloudomgevingen.15 Deze worden hierna op hoofdlijnen uiteengezet.

Het ontwikkelen van Gaia-X Labels16 is een pijler in het werkprogramma van Gaia-X. Deze labels kunnen dienen als waarborg
dat clouddiensten voldoen aan criteria op het gebied van transparantie, gegevensbescherming,
interoperabiliteit, veiligheid, portabiliteit, duurzaamheid en Europese controle.
Gaia-X heeft vier labels ontwikkeld met oplopende veiligheidsniveaus: Standard, Level
1, Level 2 en Level 3. Elk niveau bouwt voort op de vereisten van het vorige niveau
en voegt daar aanvullende vereisten aan toe. Hoe gevoeliger en vertrouwelijker de
data, hoe hoger het gewenste veiligheidsniveau. In potentie kunnen de labels een rol
spelen als Europees vastgesteld veiligheidswaarborg voor afnemers van clouddiensten.
Daarvoor is het wel noodzakelijk dat Gaia-X inzet op marktadoptie van de labels binnen
de Europese cloudsector. Het is ook mogelijk sectoraal eigen labels uit te werken,
bijvoorbeeld wanneer sectorale wet- en regelgeving hierom vraagt.

Het is op dit moment nog niet duidelijk hoe de relatie van de labels tot andere Europese
initiatieven er exact uitziet. Wel is het de insteek om de labels aan te laten sluiten
op de EU Cybersecurity Certification Scheme for Cloud Services (EUCS), ontwikkeld
door de Europese Commissie en het Europese cyberagentschap ENISA in het kader van
de Europese Cyber Security Verordening (CSA).17 Het doel van EUCS is om het beveiligingsniveau tegen cyberdreigingen te verhogen
en ervoor te zorgen dat clouddienstverleners niet in elke lidstaat afzonderlijk een
certificaat hoeven te behalen. Dit certificeringssysteem is een instrument dat cloudgebruikers
kan helpen de veiligheid van de clouddiensten van hun leveranciers te beoordelen,
terwijl het cloudaanbieders tegelijkertijd in staat stelt om de veiligheid van hun
diensten op een transparante en gestructureerde wijze aan te tonen. Naar verwachting
zal de EUCS in 2025 worden gefinaliseerd.

Om de Gaia-X labels op schaal te kunnen toepassen zijn Gaia-X Digital Clearing Houses (GXDCH) ontworpen.18 Met de Gaia-X labels kunnen spelers in datadeel- en cloud ecosystemen vastleggen
aan welke eisen ze voldoen. Het idee achter de GXDCH is dat het vertrouwde plekken
zijn om geautomatiseerd data-uitwisseling mogelijk te maken, doordat de eisen daar
automatisch geverifieerd kunnen worden door andere partijen in het ecosysteem. Zo
wordt bijgedragen aan de transparantie en het vertrouwen in de markt van cloud en
data. Er zijn op dit moment negen GXDCH-leveranciers in Europa. Geen daarvan is in
Nederland gevestigd, wel verkennen momenteel enkele Nederlandse bedrijven de mogelijkheid
om de rol van GXDCH te vervullen.

Het kabinet is in beginsel positief over de opgeleverde deliverables van Gaia-X en
hun potentiële rol als een vertrouwensplatform op de Europese cloudmarkt. De deliverables
sluiten aan bij lopende nationale en Europese beleidsinitiatieven om een goed functionerende
markt te creëren met een ecosysteem waarin verschillende Europese dienstenaanbieders
op een federatieve wijze samenwerken om tot een competitief aanbod te komen.19 Het kabinet moedigt het initiatief dan ook aan om verder in te zetten op het realiseren
van substantiële marktadoptie van de deliverables en blijft de voortgang van het initiatief
nauwgezet volgen en ondersteunen waar nodig.

Uw Kamer zal op een passend moment nader worden geïnformeerd over de voortgang van
de Europese samenwerkingsprojecten, zodra er relevante ontwikkelingen of belangrijke
mijlpalen te melden zijn.

De Minister van Economische Zaken,
D.S. Beljaarts