Brief regering : Hertellingen in opdracht van de Tweede Kamer

Nr. 67
BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 7 december 2023

Op 2 december jl. heeft uw Kamer besloten een hertelling te houden in vier stembureaus
van de gemeente Tilburg. In deze stembureaus was sprake van onverklaarde telverschillen.
Deze onverklaarde telverschillen waren voor de commissie voor het onderzoek naar de
geloofsbrieven aanleiding een hertelling te vragen. Bij de stemming over deze hertelling
heeft het lid-Omtzigt (Groep Omtzigt) verzocht een extern onderzoek uit te voeren
naar het verloop van het verkiezingsproces, in het bijzonder de constatering van het
aantal telverschillen en waarom dat niet eerder heeft geleid tot een lokale hertelling.
Daarbij is ook gevraagd de signaleringsfunctie van de ondersteunende software verkiezingen
(OSV2020) in dit onderzoek te betrekken. Het verzoek van het lid Omtzigt is door uw
Kamer doorgeleid naar de commissie voor het onderzoek van de geloofsbrieven en de
commissie voor Binnenlandse Zaken.

Het is mijn voornemen om de evaluatie van de Tweede Kamerverkiezing uiterlijk 1 april
aan uw Kamer toe te sturen. Het uitvoeren van een extern onderzoek kost tijd en zou
op korte termijn al moeten starten. Daarom stuur ik u, vooruitlopend op een eventueel
verzoek van de commissie voor Binnenlandse Zaken, deze brief.

Met deze brief informeer ik u over het proces bij een hertelling, de hertelling in
Tilburg en mijn voorstel voor het onderzoek zoals verzocht door het lid Omtzigt.

Het proces bij een hertelling

De mogelijkheid van een hertelling van stempassen en stembiljetten is een vast onderdeel
van de procedure voor de vaststelling van een verkiezingsuitslag. Bij de telling,
het optellen van de uitslagen en het invullen van het proces-verbaal kunnen menselijke
fouten of vergissingen optreden. Ook kunnen telverschillen ontstaan als gevolg van
gebeurtenissen tijdens de stemming.1 Daarom bestaan er verschillende controlestappen, waarbij een hertelling voorzien
is om een fout of vergissing te corrigeren of om een opmerkelijke uitslag te valideren.
Binnen de huidige procedure voor de vaststelling van de verkiezingsuitslag zijn verschillende
momenten waarop een hertelling kan worden uitgevoerd. Met de invoering van de nieuwe
procedure vaststelling verkiezingsuitslagen op 1 januari 2023 zijn verschillende controles
ingevoerd die het uitvoeren van een hertelling in een vroeg stadium van de uitslagvaststelling
mogelijk maken. Naast het gemeentelijk stembureau en het centraal stembureau kan uw
Kamer laatstelijk, als vertegenwoordigend orgaan waarvoor deze verkiezing gehouden
werd, ook beslissen over een hertelling bij een of meer stembureaus.2 De bevoegdheid om over te gaan tot een hertelling van een of meer stembureaus heeft
uw Kamer al geruime tijd. Eerder is bijvoorbeeld bij de Tweede Kamerverkiezing in
2021 ook besloten tot het hertellen van 1 stembureau in verband met een hoog aantal
onverklaarde verschillen tussen het aantal getelde stembiljetten en het aantal toegelaten
kiezers.

Sinds 1 januari 2023 wordt een hertelling altijd uitgevoerd door het gemeentelijk
stembureau. Wanneer een hertelling leidt tot aanpassing van een vastgesteld proces-verbaal
stelt het gemeentelijk stembureau een corrigendum op, waarmee de uitslag voor dat
stembureau wordt aangepast. Het corrigendum wordt vervolgens door het centraal stembureau
betrokken bij de vaststelling van de uitslag.

De hertelling in Tilburg

De gemeente Tilburg heeft voor het tellen van de stemmen de procedure volgens een
centrale stemopneming gevolgd. Hierbij wordt op woensdagavond door de stembureaus
alleen het aantal stemmen per partij (ook wel: lijst) geteld. Op donderdag wordt vervolgens
door het gemeentelijk stembureau het aantal stemmen per partij en per kandidaat geteld.
Bij het vaststellen van een onverklaard telverschil bij de telling die gedaan wordt
met een centrale stemopneming schrijft de Kieswet een controle van het aantal toegelaten
kiezers (aantal stempassen, kiezerspassen en volmachten) voor3. Nadat op donderdag een onverklaard telverschil geconstateerd is heeft het gemeentelijk
stembureau het aantal stempassen herteld, waarna de uitslag voor de gemeente Tilburg
is vastgesteld.

Als een gemeentelijk stembureau tijdens de stemopneming constateert dat er sprake
is van een vermoeden van fouten kan het gemeentelijk stembureau zelf besluiten de
stemmen voor het betreffende stembureau opnieuw te tellen. De Kieswet voorziet verder
in een bevoegdheid voor het centraal stembureau om het gemeentelijk stembureau een
hertelling uit te laten voeren als er sprake is van een vermoeden van fouten.4 Het controleprotocol voor het centraal stembureau beschrijft welke controles worden
gedaan voor het vaststellen van mogelijke fouten.5 Daarnaast controleert het centraal stembureau of er stembureaus zijn waar de verklaarde
verschillen opmerkelijk zijn.6 Als opmerkelijk wordt gezien als het totaal aantal verklaarde verschillen meer is
dan 2% van het totaal uitgebrachte stemmen. Met betrekking tot onverklaarde verschillen7 is in het controleprotocol geen norm opgenomen. Het gemeentelijk stembureau en het
centraal stembureau hebben in deze casus alle stappen gezet die wettelijk zijn voorgeschreven.

Nadat de Kiesraad de verkiezingsuitslag heeft vastgesteld heeft de commissie voor
het onderzoek naar de geloofsbrieven van de Tweede Kamer gevraagd een hertelling uit
te voeren voor de stembureaus 9, 15, 21 en 31 in de gemeente Tilburg. Hierbij verwijst
de commissie naar de grens van 2% voor verklaarde telverschillen en merkt op dat het
aantal onverklaarde telverschillen bij stembureau 21 hoger is dan 2% van het totaal
aantal uitgebrachte stemmen. In samenhang met de geconstateerde telverschillen bij
de eerder genoemde stembureaus vergt dit volgens de commissie nader onderzoek. De
gemeente Tilburg heeft op zaterdag 2 december een hertelling uitgevoerd voor de stembureaus
9, 15, 21 en 31. Naar aanleiding van deze hertelling is het merendeel van de onverklaarde
telverschillen opgelost. De Kiesraad is op maandag 4 december bijeengekomen om de
uitslag voor de verkiezing opnieuw vast te stellen. De aanpassing van de verkiezingsuitslag
heeft niet geleid tot een aanpassing van de zetelverdeling.

De commissie voor het onderzoek naar de geloofsbrieven heeft op 5 december jl. verslag
uitgebracht aan de Tweede Kamer. Daarbij heeft de commissie geconcludeerd dat de Tweede
Kamerverkiezing op 22 november jl. eerlijk, transparant en controleerbaar is verlopen
en voldoet aan de waarborgen toegankelijkheid, stemgeheim en stemvrijheid.

Voorstel voor onderzoek

Met uw Kamer constateer ik dat een onderzoek naar deze casus op zijn plaats is. Doel
van dit onderzoek is van deze casus te leren en vast te stellen hoe het verkiezingsproces
verder kan worden verbeterd. Voor het uitvoeren van dit onderzoek geef ik opdracht
aan een extern bureau. Het gemeentelijk stembureau en het centraal stembureau worden
betrokken bij de uitvoering van dit onderzoek.

Met dit onderzoek wil ik laten nagaan hoe deze situatie zich heeft kunnen voordoen
en daaruit lessen trekken. Hieruit moet ook blijken of de gehanteerde werkwijze, de
inzet van OSV2020 en protocollen voor het tellen en hertellen van de stemmen verder
verbeterd kunnen worden. Daarbij moet ook worden ingegaan op de zorgen van de commissie
voor het onderzoek naar de geloofsbrieven over de uitvoerbaarheid van dit proces in
relatie tot de korte termijnen. Dit onderzoek laat ik uitvoeren als onderdeel van
de (bredere) evaluatie van deze verkiezing. In de evaluatie wordt – indien nodig –
ook ingegaan op de verdere verbetering van wet- en regelgeving. Ik streef ernaar de
evaluatie voor 1 april aan uw Kamer te doen toekomen.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
H.M. de Jonge