Brief regering : Personeelskrapte en capaciteitsproblematiek gevangeniswezen

Nr. 926 BRIEF VAN DE MINISTER VOOR RECHTSBESCHERMING

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 30 november 2023

In mijn brief van 26 oktober 2023 heb ik uw Kamer geïnformeerd over de capaciteitsdruk
bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) en daarbij aangegeven dat er een reële
kans bestaat dat op korte termijn een tekort aan beschikbare capaciteit ontstaat in
de huizen van bewaring, de reguliere gevangenissen en de afdelingen voor arrestanten.1 Ik heb aangegeven dat ik samen met DJI en andere betrokken organisaties werk aan
maatregelen om een capaciteitstekort zoveel als mogelijk te voorkomen en aan een handelingskader
voor situaties wanneer de capaciteit niet toereikend is.

De Nederlandse arbeidsmarkt kampt met een ongekende krapte. Ook DJI ondervindt de
gevolgen van de brede arbeidsmarktproblematiek, waardoor een structureel personeelstekort
is ontstaan. Op dit moment is er sprake van zodanige krapte in de beschikbare celcapaciteit
dat er onvoldoende capaciteit is om alle gedetineerden te plaatsen. De verwachting
is dat de druk de komende periode verder toeneemt. Er zijn dan ook per direct maatregelen
nodig, al realiseer ik me dat dit een onwenselijke boodschap is. In deze brief licht
ik eerst de oorzaken toe, vervolgens de maatregelen en geef ik aan welke voorbereidingen
ik tref indien de druk op de capaciteit in het gevangeniswezen nog verder zal toenemen.

Oorzaak capaciteitstekort

Er is op dit moment nog fysieke celcapaciteit beschikbaar, maar door een structureel
tekort aan personeel kan deze niet volledig worden ingezet. DJI kampt al langere tijd
met een groot aantal vacatures, een hoog ziekteverzuim en een fors uitstroompercentage
onder het personeel. Naast het personeelstekort loopt de bezetting van het gevangeniswezen
sinds juni gestaag op. Daar waar het de afgelopen periode nog mogelijk bleek om in
die vraag te voorzien, is dat de afgelopen weken niet meer op alle dagen mogelijk
gebleken. Concreet betekent dit dat arrestanten2 in sommige gevallen langer in arrestantencomplexen van de politie blijven. De verwachting
is dat de vraag naar detentiecapaciteit in de voorliggende periode verder toeneemt.
Ook heeft DJI te maken met grootschalige renovaties van vastgoed.

Het tekort aan detentieplaatsen wordt ook veroorzaakt doordat de detentiecapaciteit
wordt gebruikt voor andere doelgroepen. Door plaatsgebrek in de tbs verblijven inmiddels
ongeveer 150 tbs-gestelden als passant in het gevangeniswezen waar zij wachten op
een plek in een Forensische Psychiatrisch Centrum (FPC). Verder drukt het plaatsgebrek
bij de Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI’s) op de detentiecapaciteit door de inzet
van een afdeling in JC Zeist voor 18-plussers die onder het adolescentenstrafrecht
vallen.3

DJI doet er alles aan om voldoende personeel te werven en zittend personeel te behouden.
Het afgelopen jaar is stevig ingezet op het verder professionaliseren van de werving
en selectie met onder meer een grootschalige arbeidsmarktcampagne. Daarbij maakt DJI
werk van de aanpak van verzuim, wat leidt tot voorzichtig positieve effecten. Ook
zet DJI de wel bruikbare capaciteit zo efficiënt mogelijk in. In de afgelopen maanden
zijn leegstaande arrestantenplaatsen omgezet naar HvB-capaciteit en meer recent zijn
leegstaande ISD-plaatsen (Inrichting Stelselmatige Daders) tijdelijk beschikbaar gesteld
voor regulier gestraften. Al deze inspanningen helpen om de efficiënte inzet van de
beschikbare celcapaciteit te bevorderen, maar zijn helaas onvoldoende om in de toenemende
vraag te voorzien. Daarom zal ik maatregelen nemen.

Maatregelen

Met DJI werk ik hard aan maatregelen om de tekorten op te vangen. Naar aanleiding
van het PWC-rapport heb ik eerder een aantal instroom-beperkende en uitstroom-bevorderende
maatregelen met uw Kamer gedeeld. Deze maatregelen kunnen worden geeffectueerd als
zich knelpunten in de beschikbare capaciteit voordoen4 en zijn deels ook al ingezet tijdens de coronapandemie. Ik heb deze maatregelen daarom
als vertrekpunt genomen bij het oplossen van het huidige capaciteitstekort. Ik licht
de maatregelen hieronder verder toe, waarbij ik onderscheid maak tussen maatregelen
die ik op korte termijn zal treffen en maatregelen die ik voor de middellange termijn
in voorbereiding heb. Alle te nemen maatregelen worden expliciet besproken en afgestemd
met alle relevante ketenpartners (OM, politie, CJIB, reclassering en de rechterlijke
macht).

Maatregelen op de korte termijn

Zelfmelders niet meer opnemen

Ik heb besloten om per 6 december aanstaande tijdelijk geen volwassen mannen op te
roepen die de tenuitvoerlegging van hun straf op dit moment in vrijheid afwachten.
Dit zijn de zogenaamde zelfmelders. Deze maatregel geldt ook voor reeds opgeroepen
zelfmelders. Deze reeds opgeroepen zelfmelders worden hierover per brief geïnformeerd.
Hierdoor vermindert de druk op de beschikbare capaciteit per direct. Vanzelfsprekend
dienen deze straffen op een later moment alsnog ten uitvoer te worden gelegd. De maatregel
heeft daarmee geen structureel effect maar slechts een opschortende werking. Door
zelfmelders tijdelijk niet op te roepen ontstaat wel ruimte om andere maatregelen,
die wel structureel effect sorteren, verder uit te werken.

Beperken instroom arrestanten

In overleg met het OM, de politie en het CJIB bekijk ik of, en zo ja hoe de instroom
van arrestanten bij DJI kan worden beperkt. Daartoe moet worden uitgezocht welke groepen
hiervoor in aanmerking komen. Denk hierbij aan het opschorten van de tenuitvoerlegging
van vervangende taakstraffen of korte vrijheidsbenemende straffen. Ook zal worden
bezien of een alternatieve tenuitvoerlegging van de straf mogelijk is. Het invoeren
van deze maatregel leidt tot het verlichten van de capaciteitsdruk, maar heeft ook
nadelen. Zo neemt de voorraad aan openstaande vonnissen, die later alsnog ten uitvoer
moeten worden gelegd, toe. Deze maatregel vraagt daarom nadere afstemming voordat
tot besluitvorming kan worden overgegaan.

Maatregelen op middellange termijn

Optimaal benutten van de plaatsen in de Beperkt Beveiligde Afdelingen (BBA) door aanpassing
van de plaatsingscriteria5

Afgelopen zomer zijn de criteria voor plaatsing op de BBA verruimd.6 Dat heeft vooralsnog niet geleid tot een significante toename in de bezetting van
de BBA’s. Op dit moment is er nog steeds sprake van ongeveer 150 onbenutte plaatsen
voor mannelijke gedetineerden. Ik vind het van belang dat deze plaatsen maximaal worden
benut. Daarom werk ik aan een voorstel om de criteria voor plaatsing op de BBA op
een verantwoorde wijze verder te verruimen. Op die manier kan de doorstroom van de
gevangenis naar de BBA worden bevorderd.7 Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan het oprekken van de huidige termijn van plaatsing
op de BBA, waardoor gedetineerden eerder kunnen worden geplaatst en ook langer op
een BBA kunnen verblijven. De bestaande uitsluitingsgronden8 voor plaatsing op de BBA blijven onverminderd van toepassing.

Elektronische monitoring einde vrijheidsstraf

Voor gedetineerden met een straf tussen zes maanden en een jaar kan tijdens het laatste
deel van de vrijheidsstraf een penitentiair programma worden aangeboden, met de mogelijkheid
van elektronisch toezicht. Bij verleend verlof kan eveneens met elektronische monitoring
worden toegezien waar iemand zich bevindt. Binnen deze kaders werk ik op dit moment
een voorstel uit waarbij gedetineerden met een kortere straf – tussen de twee weken
en een jaar – een deel van hun straf onder elektronisch toezicht met voorwaarden ten
aanzien van hun dagprogramma kunnen uitzitten. Hiermee kan de uitstroom uit detentie
toenemen.

Voor deze maatregel komen alleen gedetineerden in aanmerking die goed gedrag vertonen
en waarbij de risico’s kunnen worden beperkt. Daarnaast dienen de belangen van slachtoffers
goed geborgd te zijn. Ik hecht er daarbij aan op te merken dat rekening wordt gehouden
met de aard en de ernst van het delict. Bij elk van deze vormen van elektronische
monitoring geldt dat de gedetineerde wordt teruggeplaatst naar een Penitentiaire Inrichting
als de gestelde vrijheidsbeperkende voorwaarden worden overtreden. Het in meer gevallen
kunnen toepassen van elektronische monitoring in de praktijk vraagt nadere (juridische)
uitwerking. Dit wordt op dit moment ter hand genomen.

Taskforce capaciteit & plaatsing DJI

DJI richt naast het reguliere capaciteitsoverleg een taskforce capaciteit & plaatsing
in om de problematiek effectief aan te kunnen pakken. Dit team krijgt de opdracht
om op dagelijkse basis de voortgang te monitoren, keuzes te maken in de plaatsing
van de instromende gedetineerden en met voorstellen te komen om de capaciteitsproblemen
in relatie tot beschikbare personele capaciteit aan te pakken. Daarbij wordt zowel
naar voorstellen op de korte termijn als op de middellange en lange termijn gekeken.

Tot slot

Ik realiseer me dat bovenstaande maatregelen pijnlijk zijn. Ondanks alle inspanningen
op de werving en selectie van nieuwe medewerkers en de positieve ontwikkelingen op
het gebied van het terugdringen van het ziekteverzuim, is nog onvoldoende resultaat
geboekt. Gegeven het capaciteitstekort zijn de in deze brief genoemde maatregelen
dan ook onontkoombaar om een veilige en verantwoorde detentie te kunnen waarborgen.
Ik probeer in de uitvoering van de maatregelen steeds zoveel mogelijk recht te doen
aan het doel van tenuitvoerlegging van vrijheidsstraffen. Ik volg de ontwikkelingen
nauwgezet en voer zo nodig aanpassingen door. Hierbij wil ik benadrukken dat alle
maatregelen voortdurend met de relevante ketenpartners worden besproken en afgestemd.
Ik hou uw kamer, waar nodig, op de hoogte van tussentijdse wijzigingen.

De Minister voor Rechtsbescherming, F.M. Weerwind