Brief regering : Publicatie themastudie Extremisme

Nr. 692
BRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE EN VEILIGHEID

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 17 oktober 2023

We leven in een veilig en vrij land. Helaas is dit niet vanzelfsprekend. Het veilig
houden van ons land vraagt constant aandacht. Extremisme tast onze manier van samenleven
aan en kan, zowel zichtbaar als onzichtbaar, gevolgen hebben voor de nationale veiligheid.
Naast de geweldsdreiging die uitgaat van extremisme, kan extremisme namelijk op de
langere termijn ook op een subtielere en meer sluimerende wijze ondermijnend zijn
voor de nationale veiligheid.

Het kabinet doet er alles aan om onze samenleving te weren tegen extremistische dreigingen.
Hiervoor is het belangrijk om beter te begrijpen hoe de verschillende uitingsvormen
en elementen van extremisme onze nationale veiligheid kunnen raken. Daarom heeft de
Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid het Analistennetwerk Nationale
Veiligheid1 (hierna: Analistennetwerk) gevraagd onderzoek te doen naar de relatie tussen diverse
vormen van extremisme en de nationale veiligheid. De studie richt zich met name op
twee pijlers van de nationale veiligheid waar (niet-gewelddadig) extremisme de meeste
invloed kan hebben: de sociaal-politieke stabiliteit en de democratische rechtsorde.

In deze brief informeer ik uw Kamer over de belangrijkste bevindingen van het onderzoek
en ga ik vervolgens in op de implicaties voor huidig en toekomstig beleid. Daarbij
kom ik tevens tegemoet aan de motie van de Kamerleden Azarkan en Mutluer die verzoeken
om in samenspraak met relevante diensten en besturen te komen tot een integraal plan
van aanpak om de dreiging van radicaal anti-overheidsextremisme te verminderen.2 Ook geef ik gevolg aan de motie van het Kamerlid Van der Plas, die heeft verzocht
om in overleg te treden met het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE) om te onderzoeken
of hun expertise ook beschikbaar gemaakt kan worden om organisaties en belangengroepen
weerbaarder te maken tegen extremisme.3 Tot slot nodig ik een nieuw kabinet uit om de bevindingen van de studie mee te nemen
in een toekomstige samenhangende visie op extremisme waarin naast het bestrijden van extremistische uitwassen, ook aandacht is voor het beschermen van onze rechtsstaat en het bevorderen van een veerkrachtige samenleving.

Belangrijkste bevindingen Analistennetwerk Nationale Veiligheid

Extremisme4 kan volgens het Analistennetwerk raken aan de volgende veiligheidsbelangen: sociale
en politieke stabiliteit, fysieke veiligheid, economische veiligheid en de internationale
rechtsorde en stabiliteit.5 Het Analistennetwerk stelt dat extremisme vooral de politieke en sociale stabiliteit
van ons land raakt. Daarom is op basis van uitgewerkte scenario’s met name deze relatie
onderzocht. Daarbij is ingegaan op de verticale dimensie van de democratische rechtsorde,
namelijk: het functioneren van de democratische rechtsstaat en op de horizontale dimensie:
de sociaal-maatschappelijke stabiliteit.

Een van de conclusies uit het onderzoek betreft de activiteiten van extremisten die
de rechtsstaat kunnen ondermijnen. Instituties zoals de rechtelijke macht, maar ook
het openbaar bestuur, wetenschap en media kunnen door activiteiten van extremisten
belemmerd worden in hun functioneren. Het effect dat extremisten bereiken met bijvoorbeeld
haatzaaien, opruiing en gebruik van geweld maakt dat het functioneren van de rechtsstaat
onder druk kan komen te staan. Ook wanneer extremistisch gedachtegoed wordt genormaliseerd,
bijvoorbeeld wanneer openlijk wordt opgeroepen tot het afschaffen van de democratie
of het aanbieden van lesprogramma’s met een antidemocratische boodschap, tast dit
het vertrouwen in het (landelijke) openbaar bestuur, de wetenschap of de politieke
vertegenwoordiging aan. Dit kan op den duur ook de nationale veiligheid raken.

Het Analistennetwerk stelt verder dat extremisme (ernstige) gevolgen kan hebben voor
de sociaal-maatschappelijke stabiliteit, de eerdergenoemde horizontale dimensie. Deze
stabiliteit wordt aangetast door ofwel een toename van onwenselijke polarisatie als
gevolg van extremisme, ofwel het feit dat kernwaarden als tolerantie en respect voor
diversiteit onder druk staan. Met andere woorden: mensen zijn minder bereid en in
staat elkaar te tolereren, respecteren en verschillen te overbruggen.

Extremisme weren en de weerbaarheid verhogen

Het Analistennetwerk onderscheidt drie aanknopingspunten voor beleid om de risico’s
van extremisme voor de nationale veiligheid tegen te gaan.

1) Het bereik van en de vatbaarheid voor een extremistisch narratief

Sociale media, chatdiensten en het internationale karakter van extremisme hebben bijgedragen
aan de verspreiding van extremistisch gedachtegoed. Het Analistennetwerk ziet mogelijkheden
dit te beperken door enerzijds de online verspreiding te belemmeren, en anderzijds
door mensen weerbaarder te maken om extremistische boodschappen en desinformatie te
herkennen, en niet zomaar kritiekloos aan te nemen. Zo kan worden tegengegaan dat
blootstelling leidt tot een normalisering van extremistische narratieven en/of tot
een voedingsbodem voor radicalisering.

2) De indirecte effecten van extremistische activiteiten

Extremisten richten hun activiteiten tegen bepaalde personen of doelwitten, maar hun
acties kunnen ook doorwerken bij anderen. Bijvoorbeeld bij mensen met hetzelfde beroep
of functie, of bij mensen die zich associëren met dezelfde culturele, religieuze of
andere persoonskenmerken. Zo kunnen ernstige dreigementen tegen een burgemeester,
parlementariër of wetenschapper ook leiden tot een gevoel van onveiligheid bij anderen
met een soortgelijke functie. Die kunnen zich daardoor zelfs beperkt gaan voelen in
het uitoefenen van hun functie. Daarmee ontstaat een olievlek en verspreiden de gevolgen
van een extremistische activiteit, zoals het Analistennetwerk het beschrijft, zich
verder. Daarnaast kunnen extremistische activiteiten doorwerken in een uitholling
van het maatschappelijke vertrouwen in aan de democratische rechtsstaat verbonden
instituten. Hiermee stipt het Analistennetwerk aan dat niet enkel de extremistische
activiteiten van belang zijn voor beleid, maar juist ook de effecten daarvan op de
maatschappij.

3) Het gebruik van de democratische rechtsstaat

Rechten en vrijheden die we in onze samenleving hebben, worden door extremisten misbruikt
voor extremistische activiteiten te plegen. Hier zit voor beleidsvorming een spanningsveld
om de rechten en vrijheden van onze democratie te beschermen, maar tegelijkertijd
om te voorkomen dat er misbruik wordt gemaakt van deze rechten en vrijheden om doelbewust
de rechtstaat te schaden.

Actuele dreiging en bevindingen studie vragen om doorontwikkeling in de aanpak van
extremisme

De dreiging die uitgaat van extremisme is de afgelopen jaren diffuser, meer divers
en onvoorspelbaarder geworden.6 Zowel deze ontwikkelingen in de dreiging, als de uitkomsten van de studie van het
Analistennetwerk, laten zien dat het van cruciaal belang is om te blijven investeren
in een veilig Nederland. Daarom zet ik, als Minister van Justitie en Veiligheid, volop
in op het bestrijden van extremistische uitwassen. Waar grenzen worden overschreden,
treedt de overheid op. Aanjagers die anderen aanzetten tot geweld, bewust extremistische
boodschappen verspreiden en tot doel hebben deze te normaliseren, worden aangepakt,
indien opportuun ook strafrechtelijk, en waar radicalisering wordt gesignaleerd wordt
preventief opgetreden. Hieronder geef ik aan op welke wijze de aanpak in het veiligheidsdomein
reeds is vormgegeven en waar de dreiging de komende tijd vraagt om een doorontwikkeling.

Versterkte online aanpak

De zorgen over het online domein zijn veelvuldig beschreven in zowel de recente Dreigingsbeelden
Terrorisme Nederland 57 en 58.7 Hierin wordt onder andere gesteld dat de online omgeving in toenemende mate als een
katalysator fungeert voor hate speech, extremistische en zelfs terroristische boodschappen. De zorgen over de veiligheid
van burgers in de fysiek wereld maar ook online blijven met het uitblijven van een
adequaat handelingsperspectief ten aanzien van deze problematiek onverminderd groot.
Ook hebben we te maken een snel veranderend online landschap door nieuwe technologieën
zoals Kunstmatige Intelligentie, en door nieuwe wet en -regelgeving zoals de Digital Services Act. Daarom is het noodzakelijk de online aanpak van extremisme en terrorisme te versterken.
De hoofdlijnen hiervan zal ik dit najaar in de contourenbrief Versterkte Aanpak Online
naar uw Kamer te sturen. Een verdere uitwerking van deze Versterkte Aanpak Online
zal naar verwachting medio 2024 verschijnen. Hierin wordt nader ingegaan op mogelijkheden
om burgers (online) beter te beschermen door de dialoog met de internetsector, aanpassing
van vigerende wet en -regelgeving, de lokale aanpak en de internationale inzet.

Doorontwikkeling lokale aanpak

De aanpak van extremisme is niet nieuw en kent een stevige basis, onder andere in
de multidisciplinaire casusoverleggen en persoonsgerichte aanpak waar inwoners van
een gemeente in opgenomen kunnen worden zodra er signalen zijn van radicalisering
en zorgen bestaan over een (mogelijke) geweldsdreiging. De dreiging heeft zich de
afgelopen jaren verbreed naar meerdere vormen van extremisme dan alleen het jihadisme.
Ook is de aanpak van extremisme en terrorisme en wet- en regelgeving in ontwikkeling
geweest. Daarom werken het Rijk en lokale partners de komende periode samen aan een
actualisatie van de «handreiking aanpak radicalisering en terrorismebestrijding op lokaal niveau» uit 2014. Daarbij wordt specifiek bezien of en op welke wijze op anti-institutioneel
extremisme een extra inspanning nodig is. Hiermee geef ik uitvoering aan de motie
van de Kamerleden Azarkan en Mutluer.8 Deze vorm van extremisme is, zoals ik uw Kamer al eerder berichtte,9 door onder andere bedreiging, intimidatie en in enkele gevallen ook geweld de afgelopen
jaren steeds zichtbaarder geworden. Het afgelopen jaar is ingezet op kennis- en informatiedeling
over het fenomeen en heeft het Rijksopleidingsinstituut tegengaan Radicalisering een
training ontwikkeld gericht op anti-institutioneel extremisme, waardoor lokale professionals
in staat worden gesteld signalen vroegtijdig te herkennen en op waarde te schatten.
Deze training is inmiddels beschikbaar.

Maatschappelijke organisaties en gemeenschappen weerbaar tegen extremisme

Op 13 december 2022 is in de door uw Kamer aangenomen motie van lid Van der Plas verzocht
om in overleg te treden met het Landelijk Steunpunt Extremisme om te onderzoeken of
hun expertise ook beschikbaar gemaakt kan worden om organisaties en belangengroepen
weerbaarder te maken tegen extremisme.10 Het voorkomen van radicalisering en extremisme vereist langdurige inzet van verschillende
actoren. Maatschappelijke organisaties en lokale gemeenschappen spelen een grote rol
in dit proces.

In aanvulling op het trainingsaanbod van het Rijksopleidingsinstituut tegengaan Radicalisering
kan het Landelijk Steunpunt Extremisme door iedereen, waaronder organisaties en belangengroepen,
benaderd worden voor advies en ondersteuning wanneer er signalen zijn van mogelijke
radicalisering. Daarnaast hebben gemeenten structureel contact met maatschappelijke
organisaties, belangengroepen en verenigingen en bieden ondersteuning, waarbij wordt
ingezet op bewustwording en kennisbevordering. Hierbij worden gemeenten ondersteund
door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de NCTV.

Weren personen die extremistische boodschap uitdragen en tegengaan extremistische
uitingen in het publieke en online domein

Het lokaal bevoegd gezag is de afgelopen periode geconfronteerd met extremistische
uitingen in het publieke domein die tot maatschappelijke onrust, afschuw, of angst
leiden. Laserprojecties met extremistische leuzen, zoals we gezien hebben op de Erasmusbrug
in Rotterdam of op het Anne Frankhuis, zijn onaanvaardbaar, zaaien haat en het verkondigen
van deze extremistische boodschappen mag nooit als normaal beschouwd worden. Samen
met gemeenten en het lokaal bevoegd gezag wordt gekeken welke uitingen van extremistische
boodschappen in het publieke domein moeten en kunnen worden tegengegaan, omdat ze
de democratische rechtsorde ondermijnen, en welke interventies kunnen worden ingezet.
Gerichte informatie kan helpen in het eensgezind duiden en aanpakken van dit soort
uitingen en acties. De maatregel om personen te weren die ons land binnen willen komen
en hier een extremistische boodschap uit willen dragen, wordt versterkt. Hierover
wordt uw Kamer binnenkort apart geïnformeerd.

Beschermen deelname aan het publieke debat

Publieke ambtsdragers of personen die op een andere wijze deelnemen aan het publieke
debat, zoals journalisten, dienen ten alle tijden beschermd te worden bij het uitvoeren
van hun functie. Het kan en mag niet zo zijn dat in een vrij en open land als Nederland
functionarissen belemmerd worden in hun werk of wegens bedreigingen hun werk niet
meer durven of willen uitvoeren.

Waar nodig wordt het stelsel Bewaken en Beveiligen ingezet, maar ook het doen van
aangifte is onontbeerlijk. Indien er sprake is van strafbare feiten, wordt er door
politie, onder gezag van het Openbaar Ministerie, indien opportuun, opgetreden. Dat
geldt ook voor aanjagers en zij die anderen opruien tot het plegen van strafbare feiten.
We zien dat dit loont. Dit jaar zijn er al meerdere personen opgepakt en veroordeeld
voor opruiing en bedreiging. Het wetsvoorstel doxing dat begin dit jaar is aangenomen
(februari 2023) gaat hier ook bij helpen door het gebruik van persoonsgegevens voor
intimiderende doeleinde strafbaar te stellen.

Weerbare democratische rechtsorde; Bevorderen, Beschermen en Bestrijden

De uiteenlopende scenario’s in de studie en de complexiteit en diversiteit van extremisme
als verschijnsel, laten zien dat er niet één pasklaar antwoord is op het tegengaan
van extremisme. Het bestrijden van de gewelddadige extremistische uitwassen, is één van de antwoorden op extremisme.
Het beschermen van onze democratische rechtsorde en het investeren in het bevorderen van een veerkrachtige en open samenleving om te voorkomen dat extremistische denkbeelden
voet aan de grond krijgen, zijn hier onlosmakelijk mee verbonden. Het rapport van
het Analistenetwerk laat zien dat er breed in de samenleving moet worden ingezet op
het voorkomen, tegengaan en bestrijden van extremistische invloeden. Deze conclusie
onderschrijf ik van harte. Niet voor niets is een van de drie hoofddoelstellingen
van de Veiligheidsstrategie voor het Koninkrijk der Nederlanden, het investeren in
een weerbare democratische rechtsorde11 waarbij prioritair wordt ingezet op het vergroten van de sociale stabiliteit en het
voorkomen en bestrijden van terrorisme en extremisme.

Ik heb uw Kamer toegezegd dit jaar een strategie tegen extremisme toe te zenden die
een verdere uitwerking is van de Veiligheidsstrategie van het Koninkrijk der Nederlanden.
Met de noties uit onderhavige studie nodig ik het volgende kabinet uit om de gevraagde
samenhang verder uit te werken in een gezamenlijke strategie, waarbij de verschillende
perspectieven complementair aan elkaar zijn en bouwstenen vormen voor de doorontwikkeling
van een samenhangende agenda. Dit vraagt om gezamenlijke inspanning en om kritische
(zelf)reflectie van alle betrokken partners inclusief van de overheid zelf.

Tot slot

Zoals het onderzoek laat zien, reiken de effecten van extremisme tot diep in onze
samenleving. Dit raakt ons allemaal. Er is een stevige basis nodig om de rechtstaat
te laten functioneren en te onderhouden. Daarbij mag je kritisch zijn, een andere
mening hebben en bezorgd of boos zijn. Protest hoort bij een open en levendig maatschappelijk
debat, zolang dit veilig en binnen de kaders van onze rechtstaat plaatsvindt. Samen
houden we Nederland veilig en beschermen we onze vrije en open samenleving.

De Minister van Justitie en Veiligheid,
D. Yeşilgöz-Zegerius