Brief regering : Controle uitwonendenbeurs

Nr. 211 BRIEF DE MINISTER VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 5 juli 2023

Op 21 juni jl. zond ik uw Kamer een brief1 naar aanleiding van gezamenlijk onderzoek van NOS op 3 en onderzoeksplatform Investico,
waaruit het beeld naar voren kwam dat studenten met een migratieachtergrond disproportioneel
vaak beschuldigd worden van fraude met de uitwonendenbeurs.

Ik heb aangegeven dit een bijzonder verontrustend signaal te vinden. In het scenario
waarin er sprake zou zijn van discriminatie op grond van afkomst zou dat voor mij
uiteraard volkomen onacceptabel zijn. Ik heb daarom in de genoemde brief mijn voornemen
kenbaar gemaakt om met DUO in gesprek te gaan over het grondig doorlichten van het
controleproces en dit alles onafhankelijk, extern te laten onderzoeken. In een debat
met uw Kamer op 22 juni jl. heb ik tevens aangegeven dat DUO, totdat meer bekend is
over de werkwijze, uitsluitend zal controleren op grond van een willekeurige steekproef
onder uitwonende studenten (Handelingen II 2022/23, nr. 97, Debat over rechtmatig
en behoorlijk gebruik afkomst- en seksegerlateerde indicatoren). Daarbij heb ik toegezegd
u in juli 2023 te informeren over het verdere proces. Met deze brief doe ik deze toezegging
gestand.

Nieuwe ontwikkeling is dat de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) deze week is gestart
met een onderzoek naar de controles op de uitwonendenbeurs bij DUO. Daarbij wordt
door medewerkers van DUO volledige medewerking verleend en inzage geboden. Ook goed
om te vermelden is dat door DUO in het kader van een lerende aanpak in december 2022
een (vraaggestuurd) onderzoek is uitgezet bij de Auditdienst Rijk naar de naleving
van de Algemene Verordening Gegevensbescherming binnen het proces van Misbruik Uitwonenden
Beurs. Deze zomer wordt hierover een rapportage verwacht.

Deze brief is als volgt ingedeeld. Ten eerste beschrijf ik op hoofdlijnen hoe de uitvoering
van de uitwonendencontrole tot voor kort binnen DUO plaatsvond. Daarna beschrijf ik
in het kort hoe DUO deze werkwijze op dit moment intern aan het evalueren is. Ten
derde zal ik u meenemen in het onafhankelijke, externe onderzoek dat plaats zal vinden.
Tenslotte ga ik in op een aantal resterende aandachtspunten.

Wijze van uitwonendencontrole (praktijk opgeschort2 vanaf 21 juni 2023)

Ik hecht eraan allereerst te omschrijven wat de werkwijze van DUO tot voor kort was.
In essentie kent deze werkwijze de volgende stappen:

a) Aanvragers worden door DUO aan de hand van een gesystematiseerde beoordeling op een
lijst geplaatst van potentieel nader te onderzoeken (dat wil zeggen: te controleren)
adressen («controlelijst»). Hierbij gaat het om een (on-)logische combinatie van het
adres van de studerende, het adres van de ouder(s) en de vestigingsplaats van de onderwijsinstelling,
gecombineerd met objectieve kenmerken van de student zoals leeftijd, onderwijssoort
en woonsituatie.

b) Op basis van een bureaustudie binnen DUO wordt deze controlelijst teruggebracht tot
een lijst van feitelijk te bezoeken adressen («bezoeklijst»)3.

c) De bezoeklijst fungeert als uitgangspunt voor veldwerk, dat in beginsel uit een huisbezoek
bestaat maar waarbij, indien een huisbezoek niet goed mogelijk is, ook buurtonderzoek
als instrument kan worden ingezet.

d) DUO trekt op grond van stap c) een conclusie of al dan niet onterecht een uitwonendenbeurs
is verstrekt. De getrokken conclusie leidt tot een besluit waartegen bezwaar en beroep
mogelijk is.

Interne doorlichting door DUO van de gevolgde praktijk

DUO is voornemens het eigen proces van de uitwonendencontrole grondig door te lichten.
Daarbij wordt gekeken naar de gebruikte data en de werking van de gesystematiseerde
beoordeling, alsmede naar de menselijke beoordeling binnen de verschillende processtappen
waaronder de beoordeling en terugkoppeling van huisbezoeken. Voorts wordt gekeken
naar de processen bezwaar en beroep. Tevens wordt gekeken naar het lerende vermogen
op basis van rapportages en mogelijke signalen, waarbij waar mogelijk ook lering wordt
getrokken uit ervaringen van andere organisaties binnen de Rijksoverheid. DUO is voornemens
(op onderdelen van het onderzoek) externe expertise te betrekken.

Onafhankelijk extern onderzoek

Onderzoeksvragen

Zoals aangekondigd wil ik, geheel los van het eigen onderzoek van DUO, ook onafhankelijk
extern onderzoek laten doen naar het fraudebeleid van DUO op het terrein van de studiebeurs
voor uitwonenden. Voor dit onderzoek wil ik mede naar aanleiding van de in de motie
Van Baarle/Van der Laan genoemde uitgangspunten ten minste de volgende onderzoeksvragen
meegeven:

1) Hoe het tot voor kort geldende controlesysteem (bestaand uit de in de vorige alinea
beschreven stappen a) tot en met d)) bij de uitwonendencontrole tot stand is gekomen,
inclusief de vraag of het daarbij voldoende is gevalideerd en voldoet aan de eraan
minimaal te stellen eisen (ik voeg hieraan de vraag toe of het systeem adequaat wordt
onderhouden/periodiek geëvalueerd).

2) In hoeverre dit systeem leidt c.q. zou kunnen leiden tot discriminatie, direct of
indirect. Deze vraag wil ik voor elk van de stappen apart beantwoord zien. Bij deze
vraag wil ik ook aanvullend onderzocht zien in hoeverre de instructie(s) voor degenen
die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de stappen b) en c) voor verbetering
vatbaar zijn.

3) Hoe de gegevenshuishouding rond deze controle er uitziet. Inclusief de vraag of daarbij
wordt gewerkt met zwarte lijsten of andere vormen van schaduwinformatie.

4) Of het mogelijk is te bepalen wat de eventuele schade is geweest van de mogelijk discriminerende
werking (direct of indirect) op groepen betrokkenen.

5) Ook voeg ik als (bredere) onderzoeksvraag toe hoe het kan dat een uitvoeringsorganisatie
die onder mijn ministerie valt, gewezen moet worden op mogelijke discriminatie door
berichtgeving van NOS op 3 en onderzoeksplatform Investico, en wat maakt dat dit niet
bij een doorlichting van de eigen controles bij DUO aan het licht is gekomen, zeker
gegeven de ervaringen rond de uitvoering van de kinderopvangtoeslag en de overlegstructuren
die bestaan tussen DUO en het departement van OCW.

6) Aanvullend wil ik dat wordt bezien in het onderzoek of er verbeterpunten bestaan op
het terrein van de bestaande processen rond bezwaar en beroep. Aandachtspunt is onder
meer de toegankelijkheid, mede in relatie tot de bestaande klachtenregeling.

Uitvoering onderzoek

Voor het onderzoek zal ik een extern bureau inhuren dat mogelijk op deelaspecten een
beroep zal doen op gespecialiseerde onderaannemers. Ik heb goede nota genomen van
uw wens om dit onderwerp te bespreken in een Commissiedebat op 6 december 2023. Mocht
de doorlooptijd van het onderzoek niet in te passen zijn, dan zal ik u hierover tijdig
berichten.

Overige aandachtspunten

De heer Van Baarle vroeg tijdens het tweeminutendebat of ik bereid zou zijn een meldpunt
in te stellen voor mensen die denken dat ze slachtoffer zijn van bevooroordeeld handelen.
Ik neem hierover op dit moment nog geen besluit, in afwachting van de uitkomsten van
het onderzoek. Ik zeg toe dat ik aan de hand van de uitkomsten van het onderzoek op
deze vraag zal terugkomen.

De in deze brief genoemde acties zie ik als een belangrijke stap om te komen tot waarborgen
voor een eerlijk en rechtvaardig proces voor de uitwonendencontrole. Iedereen moet
erop kunnen vertrouwen dat ook bij de uitwonendencontrole gelijke gevallen op een
gelijke manier worden behandeld.

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, R.H. Dijkgraaf