Brief regering : Eerste appreciatie van de belangrijke opgaven op het gebied van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (herdruk)

Nr. 129 HERDRUK1
BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 24 januari 2022

Op verzoek van uw Kamer stuur ik u hierbij mijn eerste appreciatie van de belangrijke
opgaven waarvoor ik mij gesteld zie. Daarbij ga ik uiteraard in op de opdrachten uit
het coalitieakkoord (Bijlage bij Kamerstuk 35 788, nr. 77).

Een belangrijke ambitie in het coalitieakkoord is de versterking van de overheid met
oog voor de menselijke maat, waarmee het vertrouwen van Nederlanders in de politiek
en de overheid hersteld kan worden. Een overheid die mensen vooropstelt. Dat vraagt
naar mijn mening om een gelijktijdige inzet op het beschermen én het vernieuwen van
onze instituties en de relatie met de samenleving. Bescherming is nodig omdat wij
veel waardevols in onze rechtsstaat en samenleving hebben dat onder druk staat, zoals
de veiligheid van bestuurders en volksvertegenwoordigers.

Beschermen vraagt ook om een grotere weerbaarheid van de democratische rechtsstaat.
Voorstellen van de staatscommissie parlementair stelsel voorzien daar ook in. Vernieuwing
is nodig omdat onze samenleving verandert, bijvoorbeeld door toenemende behoefte bij
inwoners om betrokken te worden bij keuzes, door nieuwe ideeën over samenleven en
door digitalisering. Hierbij voorziet het coalitieakkoord bijvoorbeeld in maatregelen
over uitdaagrecht en participatie.

Beschermen en vernieuwen kan ik niet alleen. De opgave raakt de breedte van ons openbaar
bestuur en onze samenleving. Ik wil samenwerking in die breedte zoeken: allereerst
met u als Kamer, binnen het Kabinet, maar ook met medeoverheden, met kennisinstellingen,
met maatschappelijke organisaties en niet in de laatste plaats met de samenleving.

Binnen de mij gestelde opdracht zie ik zes overkoepelende thema’s:

1. Bescherming van de democratische rechtsstaat en investeren in een vitale democratie.

2. Werken aan een stabiele en toekomstbestendige financiering van de medeoverheden.

3. Elke regio telt. Met de Regio Deals versterken we de kracht van regio’s.

4. Een goed functionerende rijksoverheid.

5. Een veerkrachtige samenleving met weerbare en integere bestuurders, politici en ambtenaren.

6. Investeren in de (digitale) slagkracht van de AIVD.

1. We beschermen de democratische rechtsstaat en investeren in een vitale democratie.

Uit het coalitieakkoord spreekt de ambitie om onze democratische instituties te versterken
en het vertrouwen tussen burger en overheid te herstellen. Daar ga ik mij samen met
bestuurlijke en maatschappelijke partners voor inzetten. Als ik bezie hoe we er qua
rechtsstaat en bestuur voorstaan, zie ik een dubbel beeld. Als we kijken naar internationale
ranglijsten, dan staat de democratische rechtsstaat in Nederland hoog aangeschreven.2Onze democratie en bestuur kunnen bovendien rekenen op een hoge mate van steun onder
de bevolking.3 Daartegenover staat de constatering van het Sociaal en Cultureel Planbureau dat het
vertrouwen in democratische instituties na een piek aan het begin van de coronacrisis
dalende is, en er een toenemend sentiment in de samenleving is dat «het de verkeerde
kant opgaat».4

We kunnen daarom, juist als politiek en bestuur, niet stilzitten. Dat vraagt als eerste
het verder versterken van democratische publieke instituties en hun onderlinge verhoudingen.
Over de verhouding tussen de verschillende staatsmachten en de positie van de burger
in dat verband zal een staatscommissie rechtsstaat, die binnenkort na afronding van
het overleg met uw Kamer en met de rechtspraak door het kabinet zal worden ingesteld,
zich buigen. In dat kader breng ik ook de door het kabinet aan de Raad van State en
Kamers voorgelegde voorstellen ter opvolging van het rapport van de staatscommissie
parlementair stelsel verder in behandeling. Dit betreft in ieder geval de voorstellen
met betrekking tot de Eerste Kamer, de herziening van het kiesstelsel en de Wet op
de politieke partijen. Ik neem ook de uitwerking van constitutionele toetsing verder
ter hand. Met de Minister voor Rechtsbescherming bereid ik een hoofdlijnenbrief voor
over constitutionele toetsing. Daarnaast waarborgen we de machtenscheiding en versterken
de informatiepositie van beide Kamers (tijdig, open en compleet). Zie daarvoor ook
de afspraken in het coalitieakkoord over investeringen in de capaciteit van toezichthouders
en de Hoge Colleges van Staat en de informatievoorziening aan de Kamer(s).

Deze aspecten van de democratische rechtsstaat zijn echter niet het enige waar ik
mij sterk voor wil maken. Ik zet qua beschermen en vernieuwen ook in op vier andere
aspecten van de democratische rechtsstaat:

• Grondrechten

• Verkiezingen

• Democratische vernieuwing

• Betrouwbare informatie

Een democratische samenleving kan alleen functioneren als we staan voor fundamentele
grondrechten en vrijheden, iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden. Daarom
voorziet het coalitieakkoord in de versterking van de positie van de onlangs ingestelde
Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, het College voor de Rechten
van de Mens, de Nationale ombudsman en de gemeentelijke anti-discriminatievoorzieningen.
Samen met mijn ambtgenoten van SZW, JenV, OCW en VWS werk ik aan een systematische
aanpak van discriminatie en racisme, zoals ook wordt verzocht in de motie Azarkan.5 In aanloop naar het herdenkingsjaar 2023 besteden we extra aandacht aan de dialoog
over het slavernijverleden (en de omgang daarmee) en hedendaags racisme.

Het verkiezingsproces wordt blijvend onderhouden. Steeds opnieuw moet worden gekeken
waar vernieuwingen nodig zijn. Daarom blijf ik ook de komende kabinetsperiode samen
met onder meer de Kiesraad en gemeenten werken aan de robuustheid, toegankelijkheid
en uitvoerbaarheid van het verkiezingsproces. Het kabinet heeft ook voornemens rond
de verkiezing van de leden van het Europees Parlement in de andere landen van het
Koninkrijk en onderzoek naar de verbetering van «spitzenkandidaatlijsten» bij de Europees
Parlementsverkiezing. Tevens zal het kabinet een vervolg geven aan de uitvoering van
de Verkiezingsagenda 2030 en ga ik door met de verschillende wetsvoorstellen die ik
in voorbereiding heb om de onafhankelijke positie van politie partijen te versterken.6

Verkiezingen zijn cruciaal, maar onze democratie kent meer (en nieuwe) verschijningsvormen,
die ook in ontwikkeling zijn. De representatieve democratie is daarom niet het enige
onderdeel van een sterke en levendige democratie. Inwoners willen betrokken zijn bij
ontwikkelingen die raken aan hun directe leefomgeving en zij willen invloed hebben
op het lokale overheidsbeleid. Daarom ga ik de mogelijkheden voor burgerparticipatie
en burgerinitiatieven op lokaal niveau stimuleren, bijvoorbeeld via het uitdaagrecht.

Een veelheid aan opvattingen en kritische debatten geven zuurstof aan onze democratie.
Het verspreiden van desinformatie, complottheorieën, anti-overheids- of antidemocratische
sentimenten kan de democratie en samenleving echter ondermijnen en het verloop van
vrije en open verkiezingen verstoren. Bij de omgang met deze problematiek werk ik
nauw samen met de Staatssecretaris Koninkrijksrelaties en Digitalisering, die de rol
van online platformen bij het tegengaan van de verspreiding van desinformatie en haatzaaien
in haar portefeuille heeft. Daarnaast maak ik werk van de recent door uw Kamer breed
gesteunde motie Segers c.s. die de regering verzoekt door een breed samengestelde
commissie onderzoek en aanbevelingen te laten doen naar de ontwikkeling van radicalisering
en polarisatie in de samenleving en de effecten hiervan op het democratisch proces.7

2. We werken aan een stabiele en toekomstbestendige financiering van de medeoverheden

De maatschappelijke opgaven waar we voor staan, vragen veel van het hele openbaar
bestuur, zowel bij het Rijk als bij de medeoverheden. Goede interbestuurlijke verhoudingen
tussen de overheden, een stabiele financiering en een sterk binnenlands bestuur zijn
essentieel om deze en bestaande opgaven goed aan te kunnen. Het is noodzakelijk dat
de opgaven waarvoor medeoverheden staan en de middelen die ze tot hun beschikking
hebben in balans zijn. Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid erop toe te zien dat
medeoverheden in staat zijn hun taken naar behoren uit te voeren. Ik zet daartoe in
op:

• Inrichting Uitvoeringstoets Decentrale overheden en, zo nodig, medeondertekening wetsvoorstellen
die medeoverheden raken.

• Stabielere financiering van decentrale overheden en het borgen van hun beleidsruimte.

Het is voor medeoverheden en voor onszelf van belang dat beleid van het Rijk uitvoerbaar
is. Ik ben daarom voornemens een uitvoeringstoets decentrale overheden (udo) in te
richten: een afwegingsproces dat aan de voorkant beter inzichtelijk maakt wat de effecten
voor medeoverheden zijn van nieuw beleid van het Rijk. In voorkomende gevallen en
aan de hand van nader te bepalen randvoorwaarden zou mijn betrokkenheid als sluitstuk
kunnen leiden tot medeondertekening van wetsvoorstellen, zoals wordt gevraagd in de
motie Inge van Dijk en Grinwis.8

In het coalitieakkoord wordt ook de mogelijkheid genoemd om een aanwijzing te geven
aan medeoverheden. Ik ga met medeoverheden in gesprek over de vraag of, en zo ja in
welke vorm en binnen welke domeinen, een dergelijk instrument van waarde zou kunnen
zijn.

Stabiele financiering komt krachtig en stabiel bestuur ten goede en bevordert goede
interbestuurlijke verhoudingen, zodat we onze energie vooral op de opgaven kunnen
richten. Om dat te bereiken pak ik de uitwerking van een nieuwe financieringssystematiek
voor de periode na 2025 op. Onderdeel daarvan is het verkennen van de mogelijkheid
voor een groter eigen belastinggebied, waarbij ook alternatieven voor de OZB en de
motorrijtuigenbelasting worden meegenomen. Ik zal hierover de komende periode in gesprek
gaan met medeoverheden. Hierbij betrek ik ook onderwerpen zoals de herijking van het
gemeentefonds, een stabiele accres-systematiek en het uitkeringsstelsel voor bekostiging
van medeoverheden.

3. Elke regio telt. Met de Regio Deals versterken we de kracht van regio’s.

Naast generieke inzet op de versterking van de rechtsstaat en het openbaar bestuur,
is ook nadrukkelijk aandacht nodig voor de regionale schaal van samenwerking in ons
land. De grote maatschappelijke uitdagingen waar ons land voor staat, vragen steeds
vaker om een regionale aanpak en samenwerking. Regio’s verschillen in geografie en
demografie, en dus ook in kansen en opgaven. Dit vraagt aandacht voor de eigenheid
van regio’s.

Ik zet daarom in op twee lijnen:

• Het voortzetten van de Regio Deals, gericht op een duurzame impuls voor de regio’s.

• Aanpak van specifieke opgaven in grensregio’s.

Met de Regio Deals kan het Rijk aanvullend bijdragen aan de aanpak van opgaven waarvoor
de regio en het Rijk samen aan de lat staan. De Regio Deals sluiten aan bij het specifieke
karakter van een gebied. Ze dragen bij aan de kwaliteit van leven, wonen en werken,
voor inwoners en ondernemers. Ze versterken de publiek-private samenwerking (gouden
driehoek) en versterken de samenwerking in de regio, binnen het Rijk en tussen Rijk
en regio. Ook leiden regiodeals tot nieuwe samenwerkingsverbanden om de opgaven van
een gebied beter aan te pakken en kansen te benutten, bijvoorbeeld in gebieden waar
de leefbaarheid en brede welvaart onder druk staan. Met behulp van een bijdrage uit
de Regio Envelop kan aan deze gebieden een duurzame impuls worden gegeven, die de
samenleving versterkt.

Een gebundelde, gebiedsgerichte inzet is nodig voor de aanpak van specifieke opgaven
in grensregio’s. Voor veel opgaven is samenwerking over de grens noodzakelijk en kansrijk.
De opgebouwde samenwerking met de buurlanden (met name de deelstaten Vlaanderen, Wallonië,
Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen) wil ik daarom voortzetten en waar nodig versterken.
Ook moet er waar nodig voldoende aandacht zijn voor de eigen positie van de regio’s
aan de grens in wet- en regelgeving en voor de aanpak van (grens)knelpunten.

Ook zal ik met aandacht betrokken zijn bij de integrale gebiedsgerichte inzet in Zeeland,
Wind in de Zeilen. Het is belangrijk dit pakket aan maatregelen als Rijk en regio
gezamenlijk verder uit te voeren en hier voortvarend mee aan de slag te blijven.

4. We zetten in op een goed functionerende rijksoverheid

Ik begon deze brief met de signalering dat het vertrouwen in democratische instituties
dalend is. Dat vertrouwen herstellen is een kernopgave van dit Kabinet. Dat vraagt
om een overheid die betrouwbaar, dienstbaar en rechtvaardig is. Een overheid waar
de burger voorop staat. Dat gaat over goede dienstverlening, uitvoerbaarheid, beleid
waarin de mens voorop staat en goed ambtelijk vakmanschap.

De overheid is ook een complex geheel, waar ambtenaren en organisaties in toenemende
mate (want dat vragen de opgaven) met elkaar over grenzen heen moeten samenwerken.
Dat vraagt om een kwalitatief hoogstaande rijksdienst met sterke verbindingen, niet
in de laatste plaats tussen beleid en uitvoering. Het vraagt ook om een open overheid.
Om dat te bereiken, zie ik een aantal lijnen die mijn aandacht vragen:

• Uitvoerbaarheid van beleid en regelgeving

• Openheid van informatie

• Kwaliteit van de Rijksdienst

De uitvoering dient een kernoverweging te zijn bij het maken van beleid. Hier wordt
gevolg aan gegeven in onder meer het Programma Werk aan Uitvoering en in de uitvoering
van diverse moties over de menselijke maat in relatie tot wetgeving. Ik wil die lijn
voortzetten. Daarbij is het streven de beleidswereld beter aan te laten sluiten bij
de dagelijkse werkelijkheid van mensen. Zo lopen bij de departementen en gemeenten
inventarisaties van hardvochtigheden in wetgeving (met inbrengmogelijkheid voor burgers)
die aanknopingspunten kunnen beiden voor verbetering. Ik heb u hierover eind vorig
jaar geïnformeerd en zal dat weer doen in het voorjaar 2022. Om bestuursorganen te
ondersteunen in een meer maatschappelijke benadering werk ik met de Minister voor
Rechtsbescherming aan een aanpassing van de Algemene wet bestuursrecht (consultatie
voorjaar 2022).

Een ander speerpunt voor een goed functionerende overheidsorganisatie is openbaarheid.
Ook op het vlak van open overheid is al veel in gang gezet. Digitalisering van zowel
de overheid als de samenleving biedt daarin veel kansen. Belangrijke randvoorwaarden
daarvoor zijn de verbetering van de informatiehuishouding en de herziening van de
Archiefwet. Hiervoor werk ik samen met respectievelijk de Staatssecretaris Koninkrijksrelaties
en Digitalisering en de Staatssecretaris Cultuur en Media (OCW). Belangrijke lopende
dossiers zijn wat mij betreft de implementatie van de Wet open overheid en het investeren
in de politiek-ambtelijke verhoudingen.

De derde lijn is de kwaliteit van de Rijksdienst. Zoals vermeld in het coalitieakkoord
wordt meer ingezet op voldoende domeinspecifieke kennis bij (top)managers bij het
Rijk, waarbij ook de roulatiesnelheid waar nodig wordt verlaagd. Het onderzoeksrapport
«Kwaliteit van mobiliteit: de werking van de Algemene Bestuursdienst» biedt aanknopingspunten
voor verdere versterking van het (top)management. Een kwalitatief hoogwaardige Rijksdienst
vraagt ook blijvende inzet op de Rijksdienst als aantrekkelijke werkgever met een
inclusieve werkcultuur en ruimte voor verschillende perspectieven en dilemma’s. Ook
is in dit kader de implementatie van de EU-klokkenluidersrichtlijn van belang, hoewel
de werking naast publieke ook private organisaties treft. Tot slot gaat het ook over
structuur en sturingsprincipes: met de recent uitgevoerde brede evaluatie van de organisatiekaders
van Rijksorganisaties op afstand is een basis gelegd voor een visie op de inrichting
van de Rijksdienst en wetgeving inzake Rijksinspecties. Voor de zomer informeer ik
uw Kamer hierover.

5. Een veerkrachtige samenleving met weerbare en integere bestuurders, politici en
ambtenaren.

Elke vorm van agressie, intimidatie of bedreiging in de richting van politieke ambtsdragers
of ambtenaren is onacceptabel. Dat zij zonder bedreigingen hun werk kunnen doen, is
een vereiste voor het functioneren van een weerbaar bestuur. Daarom sta ik pal voor
onze mensen die zich iedere dag met hart en ziel inzetten voor de publieke zaak en
bied ik ondersteuning waar nodig. Daar hoort ook bij dat hoge eisen gesteld worden
aan de integriteit van politieke ambtsdragers en organisaties, en dat oneigenlijke
beïnvloeding wordt voorkomen. Deze kabinetsperiode zet ik in op:

• Ondersteunen van het bestuur dat te maken krijgt met maatschappelijke onrust en ongenoegen.

• Bevorderen van integriteit in het openbaar bestuur.

• Aantrekkelijk houden van het beroep politieke ambtsdragers.

Het ondersteunen van ambtsdragers en ambtenaren die te maken krijgen met maatschappelijke
onrust en ongenoegen doe ik samen met collega’s van SZW, JenV, VNG, Politie NCTV,
VNG en NGB. In een interbestuurlijk meerjarig samenwerkingsprogramma wordt gewerkt
aan het bewustzijn en handelingsperspectief om maatschappelijke onrust en ongenoegen
in goede banen te leiden.

Zowel op decentraal als op landelijk niveau werk ik aan het bevorderen van integriteit
in het openbaar bestuur. Bijvoorbeeld door goede voorlichting aan burgemeesters met
het oog op de benoeming van nieuwe wethouders na de gemeenteraadsverkiezingen, en
een spoedige inwerkingtreding van het wetsvoorstel bevorderen integriteit en functioneren
decentraal bestuur. Voor bewindspersonen geven we met aanvullende maatregelen opvolging
aan de aanbevelingen die de Groep van Staten tegen Corruptie van de Raad van Europa
(GRECO) aan Nederland heeft gedaan. Onderdeel daarvan is het nieuwe integriteitsbeleid
voor bewindspersonen na afloop van het ambt. Het betreft een verbreding van het bestaande
lobbyverbod, de introductie van een draaideurverbod en een afkoelperiode met verplicht
advies door een onafhankelijke commissie. Dit mede naar aanleiding van verschillende
moties van het lid Dassen c.s.9 Deze commissie zal adviseren over de toelaatbaarheid van vervolgfuncties voor oud-bewindspersonen.
Ook op ambtelijk niveau is het van belang om integriteitsdilemma’s met elkaar te bespreken.

Het aantrekkelijk houden van het beroep politieke ambtsdragers betekent passende arbeidsvoorwaarden.
Ik zal bijvoorbeeld bezien of aanpassing van de verlof- en vervangingsregeling van
volksvertegenwoordigers en bestuurders nodig is; daarover is nu een consultatieronde
gaande. Verder zal het Adviescollege rechtspositie politieke ambtsdragers, dat binnenkort
van start gaat, onafhankelijk advies kunnen uitbrengen over arbeidsvoorwaarden van
politieke ambtsdragers zowel op centraal als op decentraal niveau. Ook volgt een bezinning
op de positie van het lokale bestuur en de positie van de burgemeester daarbinnen,
om het ambt toekomstbestendiger te maken. Ik zal uw Kamer medio 2022 over mijn plannen
informeren.

6. Investeren in de (digitale) slagkracht van de AIVD

Het laatste thema dat ik aanstip, gaat over de (digitale) slagkracht van de AIVD.
Geopolitieke en economische systeemrivaliteit, de voortdurende dreiging van jihadistisch
terrorisme en de opkomst van nieuwe vormen van extremisme, alsmede de aandacht voor
digitale en economische veiligheid vragen in toenemende mate inspanningen van de AIVD.
Dit allemaal tegen de achtergrond van een ongekende technologische revolutie. Tevens
is het beschermen (van de waarden) van de democratische rechtsstaat tegen alle vormen
van radicalisering en haatzaaien een toenemend punt van aandacht.

Statelijke actoren worden in hoog tempo bedreigender voor Nederlandse belangen. Dat
speelt zich in toenemende mate af in het cyberdomein en is urgent. Dit vraagt grote
en snellere (digitale) slagkracht van de diensten. Daarom zal het kabinet investeren
in de slagkracht van de AIVD en de aanbevelingen van de Algemene Rekenkamer uit het
rapport aangaande de impact van de Wiv 2017 op de slagkracht van de AIVD en de MIVD
daarbij betrekken.

De evaluatiecommissie Jones-Bos stelt vast dat de dynamiek van de cyberdreiging zich
niet goed verhoudt tot het statische toezichtsstelsel. Het kabinet wil dat de diensten
ook in het cyberdomein in staat blijven om Nederland te beschermen tegen landen met
een offensief cyberprogramma. Dit kan alleen gebeuren met een zelfde mate van toezicht
en bescherming van burgerrechten. Over dit urgente vraagstuk loopt op dit moment samen
met de Minister van Defensie overleg met de toezichthouders. De Minister van Defensie
en ik verwachten u hierover op afzienbare termijn nader te kunnen informeren. Tevens
zal deze kabinetsperiode een brede wijziging van de Wiv 2017 geëntameerd worden ter
opvolging van het door de commissie Jones-Bos uitgebrachte evaluatierapport. Vooruitlopend
daarop zal overeenkomstig de toezegging aan de Kamer eerst een hoofdlijnennotitie
worden uitgebracht.

Ter afsluiting

In deze brief beschreef ik de hoofdlijnen op de zes genoemde thema’s aan de start
van deze brief: bescherming van de rechtsstaat en een vitale democratie, stabiele
en toekomstbestendige financiering van medeoverheden, elke regio telt, een goed functionerende
rijksoverheid, een veerkrachtige samenleving met weerbare bestuurders en een (digitaal)
slagvaardige AIVD. Op elk van die thema’s zal ik in de komende periode nader bij u
terugkomen. Elk onderwerp kent daarin z’n eigen dynamiek en tijdslijn: sommige beleidslijnen
lopen al, andere zullen we snel opstarten. Helder is dat er grote ambities liggen
en er veel te doen is. Ik kijk daar naar uit.

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
H.G.J. Bruins Slot