Brief regering : Onderzoek beperken tabaksverkoop tot tabaksspeciaalzaken

32 793
Preventief gezondheidsbeleid

Nr. 92
BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 17 december 2021

Met deze brief bied ik uw Kamer het onderzoeksrapport «Beperken tabaksverkoop tot
tabaksspeciaalzaken» aan1. Dit onderzoek, uitgevoerd door SEO Economisch Onderzoek, heb ik toegezegd in mijn
Kamerbrief over het verminderen van het aantal verkooppunten van tabaks- en aanverwante
producten van 20 november 2020.2 Ook doe ik met het aanbieden van dit onderzoek de motie van de leden Renkema en Dik-Faber
over het onderzoeken naar het versneld afbouwen van tabaksverkoop in tankstations
en tabak- en gemakszaken voor 2030 af3. Tot slot doe ik een toezegging af uit het Notaoverleg Preventie op 1 februari jl.
(Kamerstuk 32 793, nr. 545) over het verkennen van nut en noodzaak van een registratiesysteem of vergunningstelsel
voor verkooppunten van tabak.

In mijn brief van 20 november 2020 heb ik uw Kamer toegelicht hoe het kabinet de afspraak
uit het Nationaal Preventieakkoord nakomt om het aantal verkooppunten van tabaks-
en aanverwante producten terug te brengen. Om te voorkomen dat jongeren gaan roken
en om ex-rokers te beschermen wordt in 2022 de verkoop per tabaksautomaat verboden
en per 2023 is de online verkoop van tabak niet meer toegestaan. Vervolgens wordt
in 2024 de verkoop van tabak in supermarkten verboden en vanaf 2030 zal de tabaksverkoop
gefaseerd worden afgebouwd bij achtereenvolgens tankstations en tabak- en gemakszaken,
waarna de verkoop van tabak is voorbehouden aan speciaalzaken.

In het voorliggende onderzoek is met behulp van vijf scenario’s onderzocht hoe de
verkoop van tabak, na het verbod op tabaksverkoop online en bij supermarkten, ook
bij tankstations en tabak- en gemakszaken verboden kan worden, zodat tabaksverkoop
voorbehouden is voor tabaksspeciaalzaken. Ook is onderzocht wat de gevolgen zijn van
het verbod op de tabaksverkoop online en bij supermarkten op de ontwikkelingen in
de tabaksbranche en voor het aantal rokers.

Verdere beperking tabaksverkoop tot tabaksspeciaalzaken

Om te onderzoeken hoe de vervolgstappen het beste kunnen worden vormgegeven heb ik
samen met SEO vijf scenario’s opgesteld die verschillen per definitie van tabaksspeciaalzaak,
de wijze van toelating tot de markt en het tijdspad. In drie van deze scenario’s stoppen,
zoals aangekondigd, tankstations en tabak- en gemakszaken na 2030 met de tabaksverkoop.
In lijn met de motie van de leden Renkema en Dik-Faber4 is in de andere twee scenario’s onderzocht wat de gevolgen zijn van een versnelde
afbouw van tabaksverkoop bij tankstations en tabak- en gemakszaken Het aantal rokers
daalt na invoering van één van deze scenario’s, ongeacht welke, met 110.000 tot 120.000.
Dit levert een gezondheidswinst van 440.000 tot 480.000 levensjaren in goede gezondheid
op.

Uit het doorrekenen van de vijf gekozen scenario’s blijkt dat het uiteindelijke aantal
overgebleven verkooppunten, en daarmee de reductie van het aantal rokers, per scenario
weinig verschilt. In het scenario met de sterkste reductie zal het aantal verkooppunten
uitkomen op 1360 in 2031, terwijl het scenario met de lichtste reductie in datzelfde
jaar 1540 verkooppunten kent. Het valt op dat voor het uiteindelijke aantal verkooppunten
de economische levensvatbaarheid van de verkooppunten bepalender is dan het tijdspad,
de wijze van toelating of de definitie van de tabaksspeciaalzaak. Voor de handhaafbaarheid
hebben de verschillen in de wijze van toelating en de definitie van de tabaksspeciaalzaak
grote gevolgen. Zo is een definitie van een tabaksspeciaalzaak gebaseerd op het percentage
tabaksverkoop van de totale omzet moeilijker handhaafbaar dan een definitie gebaseerd
op een beperking van het type producten dat door een tabaksspeciaalzaak verkocht mag
worden, en zorgt een registratieplicht voor minder administratieve lasten dan een
vergunningstelsel.

Mogelijk gaan tussen de 150 en 250 tabak- en gemakszaken failliet wanneer de tabaksverkoop
tot tabaksspeciaalzaken beperkt wordt. Het verdwijnen van deze winkels lijkt geen
grote invloed te hebben op de leefbaarheid van buurten en kernen.

Gevolgen verbod tabaksverkoop online en supermarkten

De online verkoop van tabakswaren is vooralsnog verwaarloosbaar. Het verbieden van
de online verkoop van tabak heeft voor de branche dus nauwelijks gevolgen. Wel merkt
het onderzoeksbureau op dat het verbod op online tabaksverkoop voorkomt dat de verkoop
na het verbod op tabaksverkoop in supermarkten verschuift naar het internet. Als gevolg
van het verbod op tabaksverkoop online en in supermarkten wordt geschat dat het aantal
verkooppunten daalt van ca. 10.000 naar ca. 4.400. De onderzoekers schatten dat het
aantal rokers na deze maatregelen daalt met 65.000 tot 130.000. Zo’n daling leidt
tot een gezondheidswinst van 250.000 tot 500.000 levensjaren in goede gezondheid.

Tussen supermarkten bestaat een grote verscheidenheid in afhankelijkheid van de tabaksverkoop.
Grosso modo geldt: hoe kleiner de supermarkt, hoe groter het aandeel van tabak in
de totale omzet. Naast verlies van omzet uit tabaksverkoop vrezen supermarkten ook
omzetverlies op de andere producten. Kleine supermarkten zonder tabaksverkooppunt
op loopafstand verwachten dat klanten die naast de dagelijkse boodschappen ook sigaretten
willen halen zullen kiezen voor een supermarkt waar zich wel een tabaksverkooppunt
binnen loopafstand bevindt. Om dit te ondervangen zullen sommige supermarkten zonder
tabaksverkooppunt op loopafstand zelf een tabaksverkooppunt beginnen. Het onderzoeksbureau
schat dat 800 supermarkten dit zullen doen.

Het zelf starten van een tabaksverkooppunt om omzetverlies te ondervangen zal niet
voor elke supermarkt rendabel zijn. Sommige kleine supermarkten in deze groep met
een hoog aandeel omzet uit tabak zullen het omzetverlies niet kunnen bolwerken en
failliet gaan. Het gaat hier mogelijk om 500 supermarkten, die zich vooral in kleine
kernen bevinden. Omdat supermarkten in kleine kernen een aantrekkende werking hebben
op consumenten kan het verdwijnen ervan aanloop bij omliggende winkels en horeca laten
inzakken, met mogelijk negatieve gevolgen voor de leefbaarheid van deze kleine kernen.
Wat mij betreft vraagt dit aspect bij de uitwerking van de voorstellen de nodige aandacht.

De algemene maatregel van bestuur (AmvB) waarin het verbod op de verkoop van tabaks-en
aanverwante producten wordt uitgewerkt zal naar verwachting in het voorjaar van 2022
in het kader van de voorhangprocedure aan uw Kamer worden toegezonden.

Nut en noodzaak registratiesysteem en vergunningstelsel

Zoals toegezegd in het Notaoverleg Preventie op 1 februari jl. heb ik nut en noodzaak
van een registratiesysteem of een vergunningstelsel van tabaksverkooppunten verkend.
Naast het onderzoek dat u met deze brief wordt aangeboden en het onderzoek «Beperken
van het aantal verkooppunten tabak: Verkenning beleidsopties»5 dat ik u 20 november 2020 heb toegestuurd, heb ik nog aanvullende gesprekken gevoerd
met de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) en de Gezondheidsfondsen voor
Rookvrij (GvRV). Behalve het effect van het verminderen van de verkooppunten is voor
de NVWA de handhaafbaarheid en uitvoerbaarheid van de regelgeving omtrent tabaksverkoop
van groot belang. De NVWA vermoedt dat een vergunningstelsel in de handhaving meer
mogelijkheden biedt, maar geeft ook aan dat een vergunningstelsel leidt tot meer uitvoeringskosten
en hogere administratieve lasten. Voor de GvRV heeft de effectiviteit in het beperken
van de verkooppunten de grootste prioriteit. De GvRV heeft het vermoeden dat een vergunningstelsel
potentieel de hoogste reductie van verkooppunten geeft, omdat de overheid daarmee
een middel heeft om het totale aantal verkooppunten onder controle te houden.

In het Nationaal Preventieakkoord heeft het kabinet met 72 maatschappelijke partijen
het doel gesteld een rookvrije generatie in 2040 te realiseren. De beperking van het
aantal verkooppunten is een belangrijke maatregel om dit te bereiken. De verminderde
aanwezigheid van tabak in winkels draagt bij aan het besef dat tabaksproducten schadelijk
zijn en niet op elke straathoek verkrijgbaar zouden moeten zijn. Zo voorkomen we dat
jongeren beginnen met roken en beschermen we ex-rokers. Het in deze brief gepresenteerde
onderzoek laat zien dat ten gevolge van de voorgenomen maatregelen ook substantiële
aantallen rokers stoppen. Dat draagt bij aan het behalen van de ambities uit het Nationaal
Preventieakkoord. Bij de keuze voor een scenario moeten echter ook bedrijfseconomische
en sociale aspecten worden meegewogen. Gezien de demissionaire status van dit kabinet
laat ik die afweging aan een volgend kabinet.

De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport,
P. Blokhuis