Brief regering : Fiche: Mededeling Bevorderen Europese aanpak inzake Kunstmatige Intelligentie

Nr. 3128 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Den Haag, 31 mei 2021

Overeenkomstig de bestaande afspraken ontvangt u hierbij 2 fiches die werden opgesteld
door de werkgroep Beoordeling Nieuwe Commissie voorstellen (BNC).

Fiche: Mededeling Bevorderen Europese aanpak inzake Kunstmatige Intelligentie

Fiche: Verordening betreffende Kunstmatige Intelligentie (Kamerstuk 22 112, nr. 3129)

De Minister van Buitenlandse Zaken, S.A.M. Kaag

Fiche: Mededeling Bevorderen Europese aanpak inzake Kunstmatige Intelligentie

1. Algemene gegevens

a) Titel voorstel

Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad,
het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s: Bevorderen
van een Europese aanpak inzake kunstmatige intelligentie

b) Datum ontvangst Commissiedocument

21 april 2021

c) Nr. Commissiedocument

COM(2021) 205

d) EUR-Lex

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52021DC0205…

e) Nr. impact assessment Commissie en Opinie

Niet opgesteld

f) Behandelingstraject Raad

Telecomraad

g) Eerstverantwoordelijk ministerie

Gezamenlijke verantwoordelijkheid van Ministerie van Economische Zaken en Klimaat,
Ministerie van Justitie en Veiligheid en Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

2. Essentie voorstel

In deze mededeling geeft de Commissie een toelichting op het op 21 april 2021 gepresenteerde
kunstmatige intelligentie-pakket (hierna AI)1. Het bevat een voorstel voor een verordening voor AI2 en een herziening van het Gecoördineerd plan inzake kunstmatige intelligentie uit
20183, met als doel de EU wereldleider te maken op het gebied van verantwoorde ontwikkeling
en toepassing van AI waarbij de mens centraal staat, en die is gebaseerd op Europese
normen en waarden4.

Het voorstel voor een verordening voor AI bevat regels voor het ontwerp, de ontwikkeling
en het gebruik van AI-systemen in verschillende risico-categorieën, in aanvulling
op het huidige regulerend kader. Zie voor een nadere toelichting het BNC-fiche over
het voorstel voor een Verordening voor een Europese aanpak van kunstmatige intelligentie
dat gelijktijdig met dit fiche aan uw Kamer is aangeboden.

De herziening van het gecoördineerde plan voor AI bevat concrete gemeenschappelijke
acties van de Commissie en lidstaten om de toegevoegde waarde van AI voor de EU te
optimaliseren en de positie van de EU op AI te versterken. Dit is onderdeel van de
bredere strategie voor de digitale transitie van de EU in de komende tien jaar, zoals
onlangs is geschetst in het Digitale Kompas5. De Commissie stelt een aanpak voor langs de volgende vier actielijnen:

Schep gunstige voorwaarden voor de ontwikkeling en toepassing van AI door onder andere
uitwisseling van beleidsinzichten, het benutten van data en investeren in kritische
computercapaciteit;

Maak van de EU een plek waar AI-excellentie kan floreren van het laboratorium tot
de markt, onder meer door het financieren van AI-excellentiecenters en het opzetten
van Europese samenwerkingsverbanden op het gebied van AI, data en robotica (onder
Horizon Europe). Faciliteer test- en experimenteerfaciliteiten voor innovatieve AI, digitale innovatiehubs
voor het ondersteunen van AI-toepassingen door het MKB en overheidsdiensten (via het
Digital Europe Programme);

Zorg ervoor dat AI ten dienste staat van de mens en ten goede komt aan de samenleving
door onder andere in te zetten op een beleidskader voor AI dat bijdraagt aan vertrouwen
in AI; door lidstaten aan te moedigen om talent en vaardigheden te stimuleren voor
de ontwikkeling van verantwoorde AI en door de Europese visie op duurzame en verantwoorde
AI wereldwijd uit te dragen;

Ontwikkel strategisch leiderschap op AI in sectoren met een hoge impact, zoals op
het gebied van energie en milieu, gezondheidszorg, robotics (smart industry), publieke
dienstverlening, veiligheid, mobiliteit en landbouw.

3. Nederlandse positie ten aanzien van het voorstel

a) Essentie Nederlands beleid op dit terrein

De ontwikkeling en inzet van verantwoorde AI in Nederland is een van de prioriteiten
in de kabinetsbrede Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS)6. In navolging daarvan heeft het kabinet op 8 oktober 2019 het Strategisch Actieplan
voor AI7 (SAPAI) gelanceerd, met een overkoepelende AI-aanpak. Ook heeft het kabinet op 8 oktober
jl. met de beleidsbrief AI, publieke waarden en mensenrechten8 en de brief over waarborgen tegen risico’s van data-analyses door de overheid9 uw Kamer geïnformeerd. Kern van het Nederlandse AI-beleid is om de maatschappelijke
en economische kansen van AI te verzilveren, en de publieke belangen bij AI te borgen.
Tegelijkertijd met SAPAI is de publiek-private Nederlandse AI Coalitie (NLAIC) gelanceerd,
met inmiddels meer dan 450 deelnemers uit het bedrijfsleven, wetenschap, overheid
en onderwijs. Deze coalitie is er op gericht om samenwerking in het land te versterken
en krachten te bundelen op het gebied van onderzoek, innovatie en vaardigheden. Vanuit
het Nationaal Groeifonds zijn onlangs middelen toegekend voor het meerjarige AiNed
investeringsprogramma. In de voortgangsrapportages van de NDS staat een jaarlijkse
update van het AI-beleid en een overzicht van de financiële middelen voor investeringen
in AI.

Naar aanleiding van de publicatie van het «Witboek AI» 10 door de Commissie heeft het kabinet haar appreciatie hiervan met de Kamer gedeeld11. In de appreciatie wordt ingegaan op de gewenste samenhang tussen het – in het Witboek
genoemde – Ecosysteem van excellentie en Ecosysteem van vertrouwen. Het kabinet heeft als vertrekpunt dat de twee ecosystemen van excellentie en vertrouwen
hand in hand gaan en elkaar versterken. Het Ecosysteem van vertrouwen creëert de juiste randvoorwaarden voor mensgerichte en veilige AI-systemen, waardoor
economische en maatschappelijke kansen van AI kunnen worden benut. Voor (aanvullend)
beleid en wetgeving pleit het kabinet voor een «lerende aanpak», waarbij onderzoek,
experimenten en pilots input opleveren voor nut, noodzaak, toepasbaarheid en impact
van het instrumentarium.

b) Beoordeling + inzet ten aanzien van dit voorstel

Het kabinet verwelkomt de voorstellen van de Commissie die verdere invulling geven
aan haar eerdere mededelingen over AI.12 Het kabinet staat positief tegenover de AI-ambities zoals beschreven in de mededeling.
De snelle wereldwijde opmars van AI en de miljardeninvesteringen vanuit onder meer
de Verenigde Staten en China en bredere geopolitieke ontwikkelingen en veiligheidsdreigingen
vragen om een proactieve en ambitieuze aanpak. Dit vereist een intensivering van de
Europese investeringen, een meer gecoördineerde inzet om de Europese concurrentiekracht
te behouden en vergroten, én in het tonen van leiderschap in het bevorderen van betrouwbare
en veilige AI door wetgevende kaders te stellen waarmee de EU wereldwijd de standaard
kan zetten. Ook sluit het uitgangspunt van de Commissie dat vertrouwen en excellentie
twee kanten van dezelfde medaille zijn aan bij de ambitie van het kabinet om in te
zetten op het verzilveren van kansen voor innovatieve AI op basis van verantwoorde
AI die fundamentele rechten borgt.

Het kabinet verwelkomt de voorgestelde verordening en staat positief tegenover de
doelstellingen zoals beschreven in het voorstel voor een verordening. Tegelijkertijd
heeft het kabinet wel meerdere aandachtspunten. Zie voor een uitgebreide appreciatie
het BNC-fiche over het voorstel voor een verordening AI dat gelijktijdig aan uw Kamer
is gezonden.

De herziening van het gecoördineerde plan voor AI wordt door het kabinet positief
ontvangen. Het kabinet deelt het standpunt van de Commissie dat fragmentatie tegen
moet worden gegaan bij de inspanningen voor AI tussen nationaal en EU-niveau, in de
onderzoekswereld zelf, en tussen de onderzoekswereld en industrie. Het kabinet acht
het van belang dat zoveel als mogelijk aansluiting wordt gezocht bij bestaande samenwerkingsverbanden,
zoals de Nederlandse AI Coalitie. Hieronder wordt ingegaan op de vier actielijnen
van de herziening van het gecoördineerde plan.

Gunstige voorwaarden scheppen voor de ontwikkeling en toepassing van AI

Het kabinet onderschrijft het belang van gunstige voorwaarden voor de ontwikkeling
en toepassing van AI, zoals een bestuurlijk en coördinerend kader om effectief beleidsinzichten
te delen en het potentieel van data voor AI te benutten. Voor dit laatste is ook een
sterke nationale-data infrastructuur, inclusief innovatieve rekenfaciliteiten essentieel.
Initiatieven als GAIA-X, de Europese Alliantie voor industriële data, edge en cloud,
Important Projects of Common European Interest (IPCEI) Cloudinfrastructuur en services,
de European Open Science Cloud (EOSC) en de Europese data ruimtes kunnen bijdragen
aan een veilige en betrouwbare data-infrastructuur in de EU. Aandachtspunt is dat
de Commissie ervoor zorgt dat de samenhang tussen de initiatieven gewaarborgd blijft,
onder meer door de nodige aandacht te geven aan interoperabiliteit.

Van de EU een plek maken waar AI-excellentie kan floreren van laboratorium tot de
markt

Het kabinet verwelkomt de inzet van de Commissie op horizontale acties zoals het opzetten
van Europese samenwerkingsverbanden in onderzoek en innovatie op het gebied van AI,
data en robotica onder Horizon Europe. De voorgestelde maatregelen van de Commissie bieden een adequaat kader voor Europese
samenwerking op het terrein van onderzoek en innovatie. De EU heeft op AI-gebied onderzoekers,
laboratoria en startups van wereldklasse. Door de snelle mondiale ontwikkelingen is
een intensivering van Europese investeringen én een meer gecoördineerde aanpak ter
vergroting van de Europese concurrentiekracht gewenst. Het kabinet is voorstander
van Europese publiek-private partnerschappen tussen bedrijfsleven en kennisinstellingen,
onder meer voor grootschalige strategische Research, Development, and Innovation (R&D&I)-samenwerking. Dergelijke meerjarige internationale en strategische samenwerking
is noodzakelijk om EU-brede ecosystemen te realiseren voor snellere, bredere, diepere
en dus succesvollere R&D&I. Partnerschappen vormen tevens een basis om nationaal en
EU-beleid, strategieën en middelen op elkaar af te stemmen, waardoor particuliere
investeringen worden aangetrokken en de doeltreffendheid van overheidssteun wordt
vergroot. Nederland staat sterk in het Europese AI netwerk13. Het kabinet kan zich ook vinden in de voorgestelde maatregelen om ondersteund vanuit
Horizon Europe excellent AI-onderzoek en -innovatie te stimuleren en het Europese
concurrentievermogen te verbeteren door onder andere het opzetten van een «AI Lighthouse»,
om een alliantie van sterke Europese onderzoekscentra verder uit te bouwen14.

Ervoor zorgen dat AI ten dienste staat van de mens en ten goede komt aan de samenleving

Om ervoor te zorgen dat AI ten dienste staat van de mens en ten goede komt aan de
samenleving wordt een Europese aanpak voor AI ontwikkeld op basis van de genoemde
ecosystemen voor vertrouwen en excellentie15. Voor dat eerste wordt onder meer ingezet op een voorstel voor een verordening voor
AI16. Een ecosysteem van vertrouwen heeft echter niet alleen met regelgeving te maken,
maar ook bijvoorbeeld met de meerwaarde van het toepassen van AI voor maatschappelijke
uitdagingen17. Dat doet het kabinet bijvoorbeeld samen met partners binnen de NLAIC. Een voorbeeld
hiervan is het Ethical, Legal and Societal Aspects Lab (ELSA lab) «Voorkomen armoede
en schulden», waar zowel overheid als private bedrijven inzetten op het gebruik van
ethische AI. Om de Europese aanpak voor mensgerichte AI wereldwijd te bevorderen spant
het kabinet zich in voor meer samenwerking met gelijkgestemde partners. Ook wil het
kabinet een actieve rol blijven spelen in internationale discussies en initiatieven
zoals in multilaterale fora als OESO, UNESCO en het Global Partnership on AI (GPAI).

Het kabinet vindt het voorts van groot belang om talent en vaardigheden te stimuleren
voor de ontwikkeling van verantwoorde AI, en dat iedereen (bij)scholingsmogelijkheden
heeft voor AI-gerelateerde kennis en vaardigheden. Daarom verwelkomt het kabinet de
oproep van de Commissie aan lidstaten om hieraan hoge prioriteit aan te geven18.

Opbouwen van strategisch leiderschap in sectoren met een hoge impact

Het kabinet verwelkomt de zeven sectorale actiegebieden om strategisch leiderschap
in sectoren met een hoge impact op te bouwen zoals op het gebied van energie en milieu,
gezondheid en zorg, robotica (smart industry), publieke dienstverlening, veiligheid,
mobiliteit en landbouw. Deze toepassingsgebieden sluiten aan bij de Nederlandse inzet,
waar ook deelnemers uit de Nederlandse AI Coalitie aan werken. Hieronder gaat het
kabinet nader in op een aantal van deze sectoren.

Het kabinet verwelkomt de ambitieuze Commissievoorstellen om de publieke sector een
pionier te maken in het toepassen van AI. De scope van de publieke sector kan echter
scherper worden geformuleerd. Het kabinet ziet potentie in een bredere scope van publieke
dienstverlening op maat door ook het fysieke domein, zoals bouwwerken en openbare
ruimte, toezicht en handhaving hierbij te betrekken. Daarbij vraagt het kabinet aandacht
voor een gebalanceerde lijst van acties, die niet alleen toeziet op implementatie,
maar ook op ontwikkeling, in relatie tot publieke waarden en grondrechten.

Het kabinet ondersteunt het standpunt dat AI grote kansen biedt voor rechtshandhaving,
en dat samenwerking tussen rechtshandhaving van de diverse lidstaten op bepaalde onderwerpen
de ontwikkelingen kunnen versnellen en effectiever kunnen maken. Het kabinet verwelkomt
de ambities om kennisdeling en samenwerking te verbeteren en te vergemakkelijken.
Daarbij vraagt het kabinet aandacht voor het beginsel dat samenwerking tussen de partijen
gelijkwaardig en wederkerig dient te zijn.

Het kabinet verwelkomt de initiatieven om mobiliteit en logistiek, zowel van personen
als van goederen, slimmer, veiliger en duurzamer te maken via AI. Het is goed dat
de EU daarbij oog heeft voor het belang van data, van het standaardiseren en het delen
daarvan. Naast aandacht voor techniek, vragen we aandacht voor de wijze waarop personen
en bedrijven vervolgens hun mobiliteits/transportbehoefte willen invullen met behulp
van het verbeterde aanbod. Dat vraagt om een constructieve dialoog tussen inwoners,
bedrijven en overheden, ondersteund door kennisinstellingen.

c) Eerste inschatting van krachtenveld

De eerste reacties van de EU-lidstaten op het AI-pakket zijn overwegend positief.
Mensgerichte AI wordt door EU-lidstaten als een Europese aanpak beschouwd, waarbij
de mens centraal staat bij het ontwikkelen van AI.

Vorig jaar heeft het Europees Parlement een tijdelijk speciale comité inzake kunstmatige
intelligentie in het digitale tijdperk opgericht welke heeft gepleit voor een kader
voor ethische aspecten van kunstmatige intelligentie. De rapporteur is Ibán García
del Blanco. Het EP heeft nog geen specifiek standpunt ingenomen ten aanzien van de
mededeling en het gecoördineerde plan.

4. Grondhouding ten aanzien van bevoegdheid, subsidiariteit, proportionaliteit, financiële
gevolgen en gevolgen voor regeldruk, concurrentiekracht en geopolitieke aspecten

a) Bevoegdheid

De grondhouding ten aanzien van de bevoegdheid van de EU is positief. De mededeling
heeft betrekking op meerdere beleidsterreinen, o.a. de interne markt, industriebeleid,
onderzoek en technologische ontwikkeling. Op het terrein van interne markt is sprake
van een gedeelde bevoegdheid van de Unie en de lidstaten (art. 4, lid 2, sub a VWEU).
Op het terrein van onderzoek en technologische ontwikkeling is sprake van een parallelle
bevoegdheid van de EU en de lidstaten, waarbij geldt dat het optreden van de Unie
de lidstaten niet belet hun eigen bevoegdheid uit te oefenen (artikel 4, lid 3, VWEU).
Op het terrein van industriebeleid is sprake van een aanvullende bevoegdheid (zie
artikel 6, onder b, VWEU), dat wil zeggen dat de Unie bevoegd is om m.b.t. de Europese
dimensie van het industriebeleid het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te
coördineren of aan te vullen.

b) Subsidiariteit

De grondhouding ten opzichte van de subsidiariteit van de mededeling is positief.
Het doel van de mededeling is om de toegevoegde waarde van AI voor de EU te optimaliseren
en de positie van de EU op AI te versterken. Ter realisatie van deze doelstelling
is optreden op EU-niveau gerechtvaardigd. Door op Europees niveau optimale randvoorwaarden
te creëren kan het potentieel van de Europese digitale economie verder ontsloten worden.
Europese AI-bedrijven kunnen zich onderscheiden door middel van een Europese mensgerichte
benadering, met concurrentievoordeel als gevolg. Dit kan onvoldoende door de lidstaten
op centraal, regionaal of lokaal niveau worden verwezenlijkt, daarom is een EU-aanpak
nodig.

c) Proportionaliteit

De grondhouding ten aanzien van de proportionaliteit is positief. De voorgestelde
vorm en inhoud van het Europees brede AI-initiatief staan in een evenredige verhouding
tot het doel: het versterken van technologische en industriële capaciteit op het terrein
van AI van de EU en de verantwoorde toepassing van AI. Het pakket adresseert marktfalen
door te investeren in innovatie en talent, bevordert samenwerking bij onderzoek en
innovatie en bevordert (geharmoniseerde) wet- en regelgeving. De vervolgstappen die
staan beschreven in de herziening van het gecoördineerde plan voor AI, laten de lidstaten
bovendien voldoende ruimte en gaan niet verder dan noodzakelijk is. Het gaat o.a.
om de implementatie van acties om fragmentatie tussen verschillende instrumenten voor
AI op nationaal- en EU-niveau te verminderen.

d) Financiële gevolgen

De mededeling verplicht niet tot een budgettaire inspanning van de lidstaten, maar
beoogt met EU-instrumenten samenwerking tussen lidstaten te bevorderen en financiering
te bieden voor nationale initiatieven. Het kabinet is van mening dat eventueel benodigde
EU-middelen gevonden dienen te worden binnen de in de Raad afgesproken financiële
kaders van de EU-begroting 2021–2027 en dat deze moeten passen bij een prudente ontwikkeling
van de jaarbegroting. Er wordt expliciet verwezen naar EU-fondsen als Horizon en Digital Europe, die vaak cofinanciering vragen. Vorig jaar heeft het kabinet daarvoor incidenteel
extra budget beschikbaar gesteld19. Eventuele extra cofinanciering vereist nieuwe besluitvorming door het kabinet. De
Commissie verwijst expliciet naar de kansen die de Recovery and Resilience Facility
(RRF) biedt om investeringen in AI en data te bevorderen. Het kabinet heeft besloten
de hervormingen en investeringen voor een nationaal plan voor herstel en veerkracht
aan het volgende kabinet te laten. In de Annex bij de mededeling heeft de Commissie
de huidige inzet van lidstaten op dit beleidsterrein opgenomen. Voor Nederland zijn
hier de publieke investeringen uit SAPAI (€ 45 mln per jaar), de publieke bijdrage
aan de publiek-private samenwerking in de NLAIC (€ 23,5 mln) en de publieke investeringen
uit het Nationaal Groeifonds (€ 276 mln) opgenomen. Budgettaire gevolgen voor Nederland
worden ingepast op de begroting van het beleidsverantwoordelijke departement, conform
de regels van de budgetdiscipline.

e) Gevolgen voor regeldruk, concurrentiekracht en geopolitieke aspecten

De herziening van het gecoördineerde plan voor AI draagt bij aan het Europese concurrentievermogen,
onder meer door in te zetten op het stimuleren van onderzoek en innovatie en talent,
samenwerkingsverbanden en het opbouwen van strategisch leiderschap in sectoren met
een hoge impact. De onderscheidende voordelen die de EU biedt moeten voor bedrijven
groot genoeg zijn om de EU als vestigingsplaats te verkiezen boven bijvoorbeeld de
VS en China, waar ook stevig wordt geïnvesteerd in de ontwikkeling en toepassing van
AI. Ook kan een meer gecoördineerde AI-aanpak binnen de EU een bijdrage leveren aan
het beantwoorden van geopolitieke spanningen en dreigingen. Daarnaast raakt dit aan
het kabinetsbeleid gericht op het waarborgen van de kennisveiligheid binnen instellingen
voor hoger onderwijs en onderzoekscentra.

Het kabinet is positief over de inzet van de Commissie voor een gemeenschappelijke
en gecoördineerde Europese aanpak voor het opbouwen en versterken van strategisch
leiderschap op het gebied van AI in sectoren van groot mondiaal belang, zoals op het
gebied van gezondheidszorg, robotica, publieke dienstverlening, mobiliteit, en landbouw.
Dit versterkt de weerbaarheid van deze sectoren en kan de strategische autonomie van
de EU versterken. Daarnaast kunnen met het voorstel voor een verordening voor AI,
Europese fundamentele rechten en veiligheid bij AI-toepassingen beter worden geborgd
en kunnen samenwerkingsverbanden met derde landen worden versterkt.